Fəqihin vilayəti: Redaktələr arasındakı fərq

Fəqihin vilayəti – [[Müctəhid|müctehidlərin]] verdiyi tərifə əsasən müəyyən şərtlərə sahib olan bir müctehidin insanların işləri üzərində qəyyumluğu və hakimliyidir.<ref>Şeyx Ənsari, Məkasib, h.q 1415, c.3, s.545</ref>  Başqa sözlə desək: [[Dini hökümlər|dini hökümlərin]] icrası və dəyərlərin gerçəkləşməsi məqsədi ilə [[Müsəlman|müsəlman]] cəmiyyətinin idarə edilməsidir.<ref>Müntəziri, Dirasətun fi Vilayətil-fəqih, h.q 1409, c.1, s.11; Cəvadi Amuli, Vilayəti fəqih, h.ş 1378, s.129</ref>  

Molla Əhməd Nəraqidən sonra, [[Cəfər Kaşiful-Ğita|Kaşiful-Ğita]]<ref>Kaşiful-Ğita, Kəşful-ğita, h.q 1422, c.1, s.207; Fiyrəhi, Qudrəte daneşe məşruiyyət dər İslam, h.ş 1394, s.313</ref>  və onun şagirdi [[Məhəmməd Həsən Nəcəfi]] də fəqihlərin təyini nəzəriyyəsini və onların vilayət və səlahiyyətlərini açıqlamışdır.<ref>Məhəmməd Həsən Nəcəfi, Cəvahirul-kəlam, h.q 1404, c.21, s.395-396, c.22, s.155, 195</ref>  Onlar fəqihlər tərəfindən icazəyə sahib olmayan padşah və ya sultanın hakimiyyətini leqal hesab etmirdilər və fəqihin şəraiti olduğu halda hakimiyyətə gəlməsinin [[Vacib|vacibliyinə]] inanırdılar.<ref>Müntəziri, Məbaniye fiqhi hokuməte İslami, h.q 1409, c.1, s.47-48</ref>

Fəqihlərin vilayəti və səlahiyyətləri mövzusu [[Şeyx Mürtəza Ənsari|Şeyx Mürtəza Ənsarinin]] (h.q 1214-1281) fəqihlərin siyasi vilayəti haqqında şəkk etməsi ilə dayandı.<ref>Əli Məhəmmədi, Seyre təhəvvole əndişe Vilayete fəqih dər fiqhe siyasi şie, h.ş 1387, s.263-272</ref>  Sonralar 1969-cu ildə [[Seyyid Ruhullah Musəvi Xomeyni|imam Xomeyni]] Nəcəf elmiyyə hövzəsində özünün akademik [[Fiqh|fiqh]] dərsində “fəqihin vilayəti” teoriyasını müzakirə etdi<ref>Kadivər, Nəzəriyyehaye dulət dər fiqhe şie, h.ş 1387, s.21-22</ref>  və [[İslam]] hakimiyyətinin qurulmasının zəruriliyini vurğuladı.<ref>Kadivər, Nəzəriyyehaye dulət dər fiqhe şie, h.ş 1387, s.24</ref>  Onun bu mövzuda olan söhbətləri 1970-ci ildə “Velayəte-fəqih” adlı kitabda çap edildi.<ref>İmam Xomeyni, Vilayəti-fəqih, h.q 1421, s.1</ref>

“Fəqihin vilayəti” nəzəriyyəsinin tərəfdarları onun isbatı üçün bir sıra nəqli və rasional dəlillərə istinad etmişdir.<ref>Müntəziri, Nizamul-hokmi fil-İslam, h.ş 1385, s.143, 166; Cəvadi Amuli, Vilayəte fəqih, h.ş 1378, s.150; Kadivər, Hokuməte vilayi, h.ş 1378, s.389, 392</ref>  [[Ömər ibn Hənzələnin məqbuləsi]] və [[İmam Mehdinin (ə.f) touqatı|imam Zamanın (ə) məktubu]] onların nəqli dəlillərindəndir. [[İmam Sadiq (ə)|İmam Sadiqdən (ə)]] nəql edilən, Ömər ibn Hənzələnin məqbuləsi hədisinə əsasən [[Əhli-beyt (ə)|Əhli beyt (ə)]] hədislərini nəql edən və [[Dini hökümlər|dini hökümləri]] tanıyan şəxs həkəm (qazi) olaraq seçilməlidir.<ref>Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1387, c.1, s.169</ref>  İmam Xomeyninin bu [[Hədis|hədisdən]] istifadəsinə əsasən [[İmam Sadiq (ə)|imam Sadiq (ə)]] fəqihi həm qəzavət həm də hakimiyyət işlərində hakim təyin etmişdir və bu hədisə əsaslanaraq, cəmiyyətdə hökmün icrasının hakimiyyət və qüdrətə ehtiyaclı olduğunu qeyd etmişdir. Onun fikrincə, qəzavət etmək və hökümləri icra edə bilmək üçün hakimiyyət fəqihin əlində olmalıdır.<ref>İmam Xomeyni, Kitabul-Bey, h.q 1421, c.2, s.638-642</ref>  O, həmçinin [[İmam Sadiq (ə)|imam Sadiq (ə)]] tərəfindən fəqihlər üçün vilayət vəzifəsinin təyin olunmasını siyasi bir sirr hesab edir. Bu mənada ki, fəqihləri qazilik etmək üçün həvəsləndimrək və ruhlandırmaqla onlar hakimiyyət qurmağın müqəddimələrini proqramlaşdırmış olacaq, bununla da  hakimiyyətə gəlmək mümkün olan zamanda çətinliyə düşməyəcək və müqəddiməni öncədən hazırlamış olacaqlar.<ref>İmam Xomeyni, Kitabul-Bey, h.q 1421, c.2, s.481</ref>  

[[İmam Mehdinin (ə.f) touqatı|İmam Zamanın (ə) məktubunda]] “əl-həvadisul-vaqiə” (hadisələrdən) söhbət açılır və hadisələr zamanı Əhli-beytin (ə) hədislərini nəql edən ravilərə müraciət etməyin zəruriliyi bildirilir.<ref>Şeyx Səduq, Kəmalud-din, h.q 1395, c.2, s.484</ref>  İmam Xomeyni bu məktuba istinad etməklə cəmiyyətin bütün işlərinin fəqihlərə tapşırmağın lazım olduğunu nəticə olaraq qeyd edir.  

<ref>İmam Xomeyni, Kitabul-Bey, h.q 1421, c.2, s.635; İmam Xomeyni, Vilayəte fəqih, h.ş 1374, s.78-82</ref>

Rasional dəlillərdən biri budur ki, insanın ictimai həyatı və fərdi və mənəvi inkişafı ilahi qanuna ehtiyaclı olmaqdan əlavə alim və ədalətli hakimə də ehtiyaclıdır. Bu iki əsas sütün olmadan ictimai həyat hərc-mərcliklik və fəsadla üzləşəcəkdir. Bu hədəf Peyğəmbərlərin və İmamların zamanında onların vasitəsi ilə gerçəkləşir. Qeyb zamanında isə “fəqihin vilayəti” vasitəsi ilə həyata keçir.<ref>Cəvadi Amuli, Vilayəte fəqih, h.ş 1378, s.151</ref>

Bu teoriyanın tərəfdarları arasında onun legitimliyi haqqında fikir ixtilafı vardır. Bəziləri “fəqihin vilayətini” təyin edilmiş bir vəzifə və məqam hesab etsə də digər bir qrup onun seçki yolu ilə qanunilik tapdığını düşünür.

Deyilənə görə, bu fikir ilk dəfə imam Xomeyni tərəfindən irəli sürülmüşdür.<ref>Kadivər, Nəzəriyyehaye dulət dər fiqhe şie, h.ş 1387, s.24</ref>

Bu görüş insanların fikirini fəqih vilayətinin legitimlik səbəbinin bir hissəsi olaraq zəruri hesab edir. Yəni, bu nəzərə əsasən qanuni hakim odur ki, fəqih, ədalətli, zamanı tanıyan, idarə bacarığına sahib olan, tədbirli olmaqdan əlavə camaatın hamısı və ya əksəriyyəti onu rəhbər olaraq seçmiş olsunlar.<ref>Müntəziri, Nizamul-hokmi fil-İslam, h.ş 1385, s.166-169; Salihi Nəcəfabadi, Vilayəte fəqih, h.ş 1378, s.68, 72</ref>  Bu fikirdə olanlar fəqihin mütləq vilayətinə irad etmiş olur.<ref>Mütəhhəri, Piyramune cumhuriye İslami, h.ş 1368, s.149-156; Müntəziri, Nizamul-hokmi fil-İslam, h.ş 1385, s.214-224</ref>  [[Seyyid Məhəmməd Hüseyni Behişti|Şəhid Behişti]], [[Mürtəza Mütəhhəri|Şəhid Mütəhhəri]], [[Hüseynəli Müntəziri]] və Nemətullah Salehi Nəcəfabadi bu görüşün tərəfdarlarındandır.<ref>Fiyrəhi, Fiqh və siyasət dər İrane Muasir, h.ş 1393, c.2, s.380; Kadivər, Nəzəriyyehaye dulət dər fiqhe şie, h.ş 1387, s.141</ref>

O, “fəqihin vilayətinin” isbatı üçün gətirilən sübutları, o cümlədən [[Ömər ibn Hənzələnin məqbuləsi|Ömər ibn Hənzələnin məqbuləsinə]] və [[İmam Mehdinin (ə.f) touqatı|İmam Zamanın (ə) məktunə]] istinad etməyi düzgün hesab etmir.<ref>Şeyx Ənsari, Məkasib, h.q 1415, c.3, s.551 və 553</ref>  Onun fikrincə, bu hədislər sırf olaraq fəqihin insanlar üçün şəri hökümləri açıqlamaq vəzifəsini qeyd edir və fəqihin insanlar üzərində hətta [[Xüms|xümüs]] və [[Zəkat|zəkat]] kimi mövzularda vilayətə sahib olmasına dəlalət etmir.<ref>Şeyx Ənsari, Məkasib, h.q 1415, c.3, s.553</ref>

Bəziləri “fəqihin vilayəti” məsələsini kəlami məsələ hesab etsə də digər bir qrup bunu fiqhi bir məsələ hesab edir.<ref>Mömin Qumi, Cayeqahe əhkame dovləti və ixtiyarate Vəliyyi Fəqih, h.ş 1393, s.15</ref> [[Abdullah Cavadi Amuli|Cavadi Amuli]], fəqihin vilayətini kəlam elminə bağlı hesab edir.  Onun dəlili budur ki, kəlam elminin mövzusu Allahın işləridir. “Fəqihin vilayəti” də Allahın işləri ilə əlaqədardır. Çünki, fəqihin [[İmam Mehdinin (ə.f) qeyb dövrü|qeyb dövründə]] hakimiyyət etməsini Allah təyin etmişdir.<ref>Cəvadi Amuli, Vilayəte fəqih, h.ş 1378, s.143</ref>  Bu fikrin müqabilində Hüseynəli Müntəziri “fəqihin vialyəti” mövzusunun islam fiqhinin çərçivəsində olduğunu hesab edir və öz sözünə şahid olaraq fəqihlərin çoxunun bu mövzunu fiqhi kitablarda müzakirə etmələrini qeyd edir.<ref>Müntəziri, Nizamul-hokmi fil-İslam, h.ş 1380, s.12</ref>

1979-cu ilə [[İranda İslam inqilabı|İranda İslam inqilabından]] sonra “fəqihin vilayəti” İİR-nın konstitusiyasına əlavə edildi. Konstitusiyanın 57-ci bəndi bu barədə danışır.<ref>[https://rc.majlis.ir/fa/content/iran_constitution «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، وبگاه مرکز پژوهش‌های مجلس شواری اسلامی، تاریخ بازدید ۳ شهریور ۱۳۹۸.], majlis.ir saytı</ref>  

İran İslam Respublikasında [[Seyyid Ruhullah Musəvi Xomeyni|imam Xomeyni]] ondan sonra isə [[Seyyid Əli Hüseyni Xamenei|Ayətullah Xamenei]] vəliyyi-fəqih olaraq rəhbərliyi öhdəsinə almışdır.<ref>Vilayəti, Xamenei, "Ayətullah Seyyid Əli", s.689</ref>

[[File:ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت.jpeg|250px|thumb|“Vilayəte fəqih, vilayəte fəqahət və ədalət” kitabı: müəllif Abdullah Cavadi Amuli.]]

Kazim Ustadi “fəqihin vilayəti və hakimiyyəti biblioqrafiyasında” bu mövzuda yazılmış 700-dən çox kitabı tanıtdırır. Onlardan çoxu İslam inqilabından sonra yazılmışdır.<ref>Ustadi, “Fəqihin vilayəti və hakimiyyəti biblioqrafiyasında”, müqəddimə</ref>  Bu mövzuda yazılmış kitabların ən mühümü aşağıdakılardır:

“Velayəte fəqih, hokuməte salehan” kitabı: müəllif Nemətullah Salehi Nəcəfabadi.

{{İstinadlar}}

{{Ədəbiyyat}}

* Ustadi, Kazim, Ketabşenasi hokumət və vilayəte fəqih, Qum, h.ş 1390

{{end}}

[[Kateqoriya:Fiqhi terminlər]]