Şiə: Redaktələr arasındakı fərq

'''Şiəlik''' (ərəbcə: التشيع) İslamın iki əsas məzhəbindən biridir. Bu məzhəbə əsasən, [[Həzrət Muhəmməd (s)|İslam Peyğəmbəri (s)]] Həzrət Əlini (ə) öz canişini seçmişdir. [[İmamət]] şiə məzhəbinin əsaslarından biridir və onların [[Əhli-sünnət vəl-cəmaət|sünnilərdən]] fərqi budur. Bu prinsipə əsasən, imam [[Allah]] tərəfindən təyin edilir və Peyğəmbər (s) vasitəsilə insanlara təqdim olunur.

   

"Pew" tədqiqat İnstitutunun Din və Həyat dərnəyinin hesabatına görə, dünyada müsəlmanların 10-13 faizi şiələrdir. Şiələrin təxminən 154-200 milyon nəfər olduğu təxmin edilir. Şiələrin əksəriyyəti İran, Pakistan, Hindistan və İraqda yaşayır.

Şiə İmam Əlinin (ə) ardıcıllarına və [[Həzrət Muhəmməd (s)|İslam Peyğəmbərinin (s)]] açıq şəkildə İmam Əlini (ə) öz canişini təyin etdiyinə inananları nəzərdə tutur.<ref>Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c. 1, s. 131.

Şiə, lüğəti mənada davamçı, dost və qrup deməkdir.<ref>Fərahidi, Tarixe təşəyyü dər İran əz ağaz ta tulue dövləte Səfəvi, h.ş 1390, s. 28</ref>

Şiəliyin yaranma tarixi ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur. [[Həzrət Muhəmməd (s)|İslam peyğəmbərinin (s)]] sağlığında, [[Səqifə hadisəsi|Səqifə hadisəsindən]] sonra, [[Osmanın qətli macərası|Osmanın öldürülməsindən]] sonra və "Həkəmiyyət" hadisəsindən sonra şiəliyin yarandığı tarix kimi qeyd edilmişdir.<ref>Mühərrəmi, Tarixe təşəyyü, h.ş 1382, s. 43-44 ; Quruhe tarixe pəjuheşqahe hövzə və daneşqah, Tarixe təşəyyü, h.ş 1389, s. 20-22 ; Fəyyaz, Peydayiş və qostəreşe təşəyyü, h.ş 1382, s. 49-53.</ref> Bəzi şiə alimləri İslam Peyğəmbərinin sağlığında bəzi səhabələrin [[İmam Əli (ə)|Həzrət Əlinin (ə)]] ətrafında olduğuna və eyni zamanda şiənin də mövcud olduğuna inanırlar <ref>Təbətəbayi, Şiə dər islam, h.ş 1388, c.1, s. 29 ; Sabiri, Tarixe firəqe islam, h.ş 1388, s. 18-20</ref> [Qeyd 3]. Onlar hədislərə <ref>Siyuti, Əddurrul-mənsur, h.q 1404, c. 6, s. 379 </ref> və tarix kitablarına <ref>İbn Əsakir, Tarixu mədinəti Dəməşq, Darul-fikr littibaəti vən-nəşr vəttozi, c. 42, s. 332</ref> istinad edirlər ki, bunlara əsasən Peyğəmbərin dövründə Əlinin (ə) şiələrinə müjdə verilir və ya bəziləri Əlinin (ə) şiələri kimi qeyd edilirdi.<ref>Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1388, s. 20

Mərhəmətli Allahın adı ilə. Allahın bəndəsi [[İmam Əli (ə)|Əli Əmirəl-möminindən]], şiələrinə ki, möminlərdən və müsəlmanlardandır. Həqiqətən, Allah buyurur: “Və o, [[İbrahim (peyğəmbər)|İbrahimin]] şiəsindəndir” (“Saffat” surəsi, ayə 83). "Və şübhəsiz ki, İbrahim [[Nuh (peyğəmbər)|Nuhun]] ardıcıllarındandır". “Şiə” Allahın kitabında böyük qeyd etdiyi bir addır və siz də Muhəmmədin (s) şiəsisiniz, necə ki, [[Həzrət Muhəmməd (s)|Muhəmməd]] İbrahimin şiəsidir və bu ad konkret şəxs üçün nəzərdə tutulmayıb və onun istifadəsi [[bidət]] deyil <ref>Seyyid ibn Tavus, Kəşful muhəccə lisəmərətil-muhəccə, h.q 1370, s. 174 ; Musəvi, Təmamu Nəhcül-bəlağə, h.q 1418, s. 868</ref>

Şiələrin imamətə baxışı [[Şiə məzhəbləri|şiə məzhəblərinin]] ümumi xüsusiyyəti hesab olunur.<ref>Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c.1, s. 131</ref> İmamət şiə teoloji müzakirələrində çox mühüm və əsas mövqeyə malikdir.<ref>Ənsari, İmamət(İmamət nəzdi imamiyye), s. 137 ; Sultani, Tarix və əqaide Zeydiyyə, h.ş 1390, s. 256-257.

</ref>

<blockquote>''Əsas məqalə: [[İmamların məsumluğu]]''</blockquote>Şiələr imamların məsumluğuna inanır və bunu [[İmamət|imamətin]] şərti hesab edirlər.<ref>Əllamə Hilli, Kəşful-murad, h.q 1417, s. 492 ; Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 105 </ref> Onlar bu məzmunda rəvayət və əqli dəlillərlə <ref>Əllamə Hilli, Kəşful-murad, h.q 1417, s. 492-494 ; Sübhani, Əl-ilahiyyat, h.ş 1384/ h.q 1426, s. 26-45  

</ref> , [[Səqələyn hədisi]] də bunlardandır.<ref>Sübhani, Əzva əla əqaidiş-şiətil-imamiyyə, h.q 1421, s. 389-394  

</ref>

</ref>. Qalan imamlar (ə) isə başqa insanlar kimi [[İsmət|məsum]] deyillər.<ref>Sultani, Tarix və əqaide Zeydiyyə, h.ş 1390, s. 279 </ref>

Şiələr inanırlar ki, İslam Peyğəmbəri (s) İmam Əlini (ə) xalqa öz canişini kimi tanıtmış, imaməti özünün və övladlarının xüsusi haqqı hesab etmişdir.<ref>Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c.1, s. 131 ; Əllamə Hilli, Kəşful-murad, h.q 1417, s. 497  

Şiə teoloqları İmam Əlinin (ə) Peyğəmbərdən (s) sonra bilavasitə varisliyini sübut etmək üçün ayə və rəvayətlərə istinad edirlər ki, bunlar arasında [[Vilayət ayəsi|"Vilayət" ayəsi]], [[Qədir hədisi|"Qədir" hədisi]] və [[Mənzilət hədisi|"Mənzilət" hədisi]] var.<ref>Əllamə Hilli, Kəşful-murad, h.q 1417, s. 498-501 ; Şeyx Müfid, Əl-İfsah, h.q 1412, s. 32, 33 ,134</ref>

</ref> Bu firqələrdən bəzilərinin müxtəlif qolları var; Zeydiyyə firqəsi on şaxəyə bölünür <ref>Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1388, c. 2, s. 95-104  

</ref> və Kisaniyyə dörd şaxəyə bölünür.<ref>Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c. 1, s. 132-136

</ref> Bu bir çox firqələrin şiə firqələri adlandırılmasına səbəb olmuşdur.<ref>Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c. 1, s. 131-dən 171 kimi  

</ref> Təbii ki, bir çox şiə firqələri  aradan qalxıb və bu gün yalnız üç firqə, İmamiyyə, Zeydiyyə və İsmailiyyənin ardıcılları var.<ref>Təbətəbayi, Şiə dər islam, h.ş 1383, s. 66

</ref> [[Ğuluv]] edənlər də şiə imamlarının məqamını şişirdən bir dəstə idilər. Onlar imamların ilahiliyinə inanmış, onları məxluq hesab etməmiş, Allaha bənzədirmişlər.<ref>Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c. 1, s. 154</ref>

<blockquote>''Əsas məqalə: [[İmamiyyə]]''</blockquote>On iki imamçı şiəsi və ya "isnaəşəri şiə" firqəsi ən böyük firqədir.<ref>Cəbrail, Seyre ture kəlame şiə, h.ş 1396, s.46 ; Təbətəbayi, Şiə dər islam, h.ş 1383, s. 66</ref> İmamiyyə şiələrinə görə, İslam Peyğəmbərindən (s) sonra on iki imam vardır və onlardan birincisi [[İmam Əli (ə)]], sonuncusu isə hələ sağ olan İmam Mehdidir.<ref>Əllamə Təbətəbayi, Şiə dər islam, h.ş 1383, s. 197-199</ref> Qeybdədir və bir gün yer üzündə ədaləti bərqərar etmək üçün zühur edəcək.<ref>Əllamə Təbətəbayi, Şiə dər islam, h.ş 1383, s. 230-231  

</ref>  

</ref> [[Rəcət]] inancına görə, İmam Mehdinin (ə) zühurundan sonra ölülərdən bəziləri diriləcək. Bu ölülər arasında həm saleh insanlar və şiələr, həm də [[Əhli-beyt (ə)|Əhli-beyt]] düşmənləri olacaq və onlar öz əməllərinin cəzasını dünyada görəcəklər.<ref>Rəbbani Golpayqani, dəramədi be Şiə şenasi, h.ş 1392, s. 273</ref> Bəda da o deməkdir ki, Allah bəzən Peyğəmbərə və ya İmama nazil etdiyi məsələni məqsədəuyğun hesab edərək dəyişdirir və başqa bir şeylə əvəz edir.<ref>Təbətəbayi, Əl-mizan, h.q 1393, c. 11, s. 183 ; Şeyx Müfid, Təshihul-etiqad,  h.q 1413, s. 56

</ref>

İranda ölkə əhalisinin təxminən 90%-ni təşkil edən şiələrin əksəriyyəti on iki imamçılardır.<ref>Təqizadə Davəri, Qozarişi əz amare cəmiyyəte şiəyane keşvərhaye cəhan, h.ş 1390, s. 29</ref>

Zeydiyyə firqəsi İmam Səccadın (ə) oğlu [[Zeyd ibn Əli|Zeydə]] aiddir .<ref>Hayns, Təşəyyü, h.ş 1389, s. 357 </ref> Bu firqəyə görə yalnız [[İmam Əli (ə)|İmam Əlinin (ə)]], [[İmam Həsən (ə)|İmam Həsənin (ə)]] və [[İmam Hüseyn (ə)|İmam Hüseynin (ə)]] imaməti Peyğəmbər tərəfindən təyin edilmişdir.<ref>Sultani, Tarix və əqaide Zeydiyyə, h.ş 1390, s. 287-288 ; Sabiri, Tarixe firəqe islami,  h.ş 1388, c. 2, s. 86</ref>

"Şiə Atlas" kitabına görə, Zeydilər Yəmənin 20 milyon əhalisinin 35-40 faizini təşkil edir.<ref>Rəsul Cəfəriyan, Ətləse şiə, h.ş 1387, s. 466</ref>

İsmailiyyə şiə firqələrindən biridir və bu firqənin ardıcılları [[İmam Sadiq (ə)|İmam Sadiqdən (ə)]] sonra, onun böyük oğlu İsmayılı imam hesab edir və [[İmam Kazim (ə)|İmam Kazımın (ə)]] imamətini və İmamiyyənin digər imamlarını qəbul etmirlər.<ref>Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c. 1, s. 170-171</ref>İsmaililər inanırdılar ki, imamətin yeddi dövrü var və hər dövr yeni şəriət gətirən “Natiq”lə başlayır və ondan sonrakı hər dövrdə yeddi imam imamətə rəhbərlik edir.<ref>Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 165

Hakim Noman İsmailiyyənin<ref>Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 212</ref> ən böyük hüquqşünası hesab olunur <ref>Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 212</ref> və onun “Dəaimul-İslam” kitabı bu firqə fiqhinin əsas mənbəyidir . Əbu Hatəm Razi, Nasir Xosrov və “İxvan əs-Səfa” adlı bir qrup da görkəmli ismaili mütəfəkkirləri hesab edilmişdir.<ref>Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1384, s. 153</ref> Əbu Hatəm Razinin yazdığı “İxvan əs-Səfa” və “Ələm ən-Nəbvəh”in məktubları onların ən mühüm fəlsəfi kitablarındandır.Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1384, s. 154 və 161  

İsmaililər bu gün Misir Fatimilərinin iki qolunun, yəni Nəzariyyə və Müstələviyyənin sağ qalanları olan Ağaxaniyyə və Bohra olmaqla iki qrupa bölünürlər.<ref>Məşkur, Fərhənge firəqe islam, h.ş 1372, s. 53

</ref> İkinci qrupun sayının təxminən beş yüz min nəfər olduğu təxmin edilir ki, onların da 80%-dən çoxu Hindistanda yaşayır.<ref>Dəftəri, Bəhre, s. 813</ref>

Məhdəviyyət bütün İslam məzhəbləri arasında ortaq bir mövzu hesab olunur,<ref>Sədr, Bəhse həvlil-məhdi,  h.q 1417/ miladi 1996, s. 15 ; Həkimi, Xorşide məğrib, h.ş 1386, s. 90

</ref> Onlar hər imamı Mehdi və xilaskar hesab edirlər.<ref>Sultani, Tarix və əqaide Zeydiyyə, h.ş 1390, s. 294</ref>

[[Mötəzilə]] kimi şiə alimləri də fəzilət və çirkinliyin ağılla qazanıldığını hesab edirlər.<ref>Rəbbani Golpayqani, dəramədi bər elme kəlam, h.ş 1387, s. 296 ; Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1388, c. 2, s. 88</ref> Yaxşılıq və çirkinlik o mənada rasionaldır ki, əməllər, Allahın onları yaxşı və ya pis hesab etməsindən asılı olmayaraq, əqli cəhətdən yaxşı və pisə bölünür.<ref>Müzəffər, Üsulul-fiqh, h.q 1430, c. 2, s. 271

</ref>

[[Quran]] və Peyğəmbərin (s) [[Sünnə|sünnəsini]] bütün şiələr şəriət hökmlərinin iki əsas mənbəyi hesab edirlər <ref>Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 212 ; Müzəffər, Üsulul-fiqh, h.q 1430, c. 1, s. 45-46 ; Rəhməti və Haşimi, Zeydiyyə (Fiqhe Zeydiyyə), s. 98

Həmçinin, sünnilər kimi, Zeydiyyə də [[Qiyas|"Qiyas"]] və [[İstihsan|"İstihsa"nı]] dəlil hesab edir,<ref>Rəhməti və Haşimi, Zeydiyyə (Fiqhe Zeydiyyə), s. 98 və 99

</ref>, lakin bunlar İmami və İsmaili şiələri arasında etibarlı deyildir.<ref>Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 213-214  

</ref> həmfikirdirlər, yəni, müvəqqəti nikahı caiz hesab edən İmamiyyənin əksinə olaraq onun haramlığına səs verirlər.<ref>Rəhməti və Haşimi, Zeydiyyə (Fiqhe Zeydiyyə), s. 98  

</ref>

</ref>

</ref> və Çində <ref>↑ 中国的穆斯林都是来自哪些教派、 中国海洋大学</ref> yaşayırlar.

[[File:FT 14.06.17 ShiaSunni.png|250px|thumb|<center>2014-cü ildə açıqlanan statistik məlumatlara görə, İran, Azərbaycan, Bəhreyn, İraq və Livanda şiələr öz ölkələrinin əhalisinin 50%-dən çoxunu təşkil edir.</center>]]

Ali-İdris, Təbəristan Ələviləri, [[Ali Buveyh|Ali-Buyeh]], Yəmən Zeydiləri, Fatimilər, Ələmut İsmailiyyə, Səbzevar Sərbdaran, [[Səfəviyyə|Səfəvi]] və [[İran İslam Respublikası]] İslam dünyasında mövcud olan şiə hökumətləridir.

İran İslam Respublikasında da on iki imam [[şiə məzhəbinin prinsipləri]] əsas götürülür.<ref>Qasimi və Kərimi, Cümhuriye İslamiye İran,  s. 765-766</ref>

[[Seyyid Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai|Əllamə Təbatəbai]] tərəfindən yazılmış İslamda şiə kitabı: Bu kitab şiə dinini tanıtmaq məqsədi ilə fars dilində yazılmışdır - xüsusilə qeyri-müsəlman auditoriya üçün. Bu əsərdə şiənin dərk edilməsi üçün lazım olan material sadə və yığcam bir dillə bəyan edilmişdir. İslamda şiə kitabı müxtəlif dillərə tərcümə edilmişdir.

پرونده:حرم امام علی1.jpg|Nəcəf, [[İmam Əli (ə)|İmam Əlinin (ə)]] hərəmi

پرونده:ضریح امام حسین5.jpg|[[Kərbəla|Kərbəla,]] [[İmam Hüseyn (ə)|İmam Hüseynin (ə)]] zərihi

پرونده: بقیع10.jpg|[[Bəqi qəbiristanlığı|Bəqi qəbiristanlığında]] dörd imamın pak məzarı

پرونده:مسجد کوفه.jpg|[[Kufə məscidi]], şiələrin dördüncü mühüm məscidi

</gallery>

{{İstinadlar}}

{{Ədəbiyyat}}

* İbn Əsir, Əli ibn Muhəmməd, Usdul-ğayə fi mərifətis-səhabə, Darul-fikr, Beyrut çapı, h.q 1409/ miladi 1989.

* [https://www.pewresearch.org/fact-tank/2014/06/18/the-sunni-shia-divide-where-they-live-what-they-believe-and-how-they-view-each-other/ft_14-06-17_shiasunni/ FT_14.06.17_ShiaSunni], pewresearch.org

{{end}}

[[Kateqoriya:Şiə]]

[[Kateqoriya:İslam dininin firqələri]]

[[Kateqoriya:İslam dininin məzhəbləri]]

[[Kateqoriya:Vikişiənin təməl məqalələri]]