Quran tilavəti: Redaktələr arasındakı fərq

Quranın tilavəti, ya qiraəti Qurani-Kərimin ayələrini Müshəfin üzündən oxumağa deyilir ki, Allah-taala müqəddəs kitabımızda bu barədə peyğəmbərinə (s) və müsəlmanlara tövsiyə etmiş, həmçinin hədislərimizdə məsumlar (ə) tərəfindən tilavət və qiraət üçün çoxlu savablar qeyd edilmişdir.  

Quran oxumağın xüsusi ədəb qaydaları və hökmləri var. Fəqihlərin fətvalarına əsasən, "əzaim" surələri və ya bu surələrdə vacib səcdəsi olan ayələri heyizli və cənabətli şəxsə oxumaq haramdır. Vacib səcdəsi olan dörd ayəni oxuyarkən səcdə etmək vacibdir.  

Qurani-Kərimin "ğina" avazı ilə oxunması barədə fəqihlərin müxtəlif görüşləri var. Bəzi fəqihlər Quranı oxuyarkən "ğina" (təğənni) etməyi haram bilirlər və bəziləri isə bunu "ğina"nın haram olması hökmündən istisna ediblər.  

Qurani-Kərimi tilavət və qiraət edərkən dəstəmazlı olmaq, üzü qibləyə əyləşmək, ətirli olmaq və oxuyarkən ayələrin üzərində fikirləşmək müstəhəb hesab olunur. Həmçinin bəzi xüsusi zaman və məkanlarda, məsələn Ramazan ayında və Məkkədə tilavət etmək kimi, Quran tilavəti daha çox tövsiyə edilib.  

Quran tilavət etməyin insanın cismində və ruhundan xüsusi təsirləri var: ürəyə aramlıq və yəqinlik gətirir, insana agahlıq və bəsirət bəxş edir, insanı təklik qorxusundan xilas edir, imanı artırır, Allaha yaxınlaşdırır və sair.  

Qurani-Kərimin üzünə oxunuşunun "təhqiq", "tərtil, "tədvir" və "təhdir" kimi növləri və şivələri var.  

Tilavət Qurani-Kərimi Müshəfin üzündən oxumağa deyilir.  Məhəmməd Fuad Əbdülbaqi deyir ki, "tilavət" sözündən Qurani-Kərimdə təkcə bir yerdə və bir dəfə istifadə edilib – (Bəqərə, 121). Bu sözündən kökündən (tilv və ya təlv = التلو) alınma sözlər isə Quranda əlli dəfədən çox işlədilib.   

Quran ayələri və məsumların (ə) hədislərində Quran oxumağın çoxlu təsirləri və savablarından danışılıb. O cümlədən ürəyə aramlıq və yəqinlik gətirir, insana agahlıq və bəsirət bəxş edir, insanı təklik qorxusundan xilas edir, imanı artırır, Allaha yaxınlaşdırır, hafizəni gücləndirir və sair.  Hədislərin birində qeyd edilir ki, Quranı üzündən oxumaq insanın valideyninin günahlarının yüngülləşməsinə səbəb olar, onlar kafir olsalar da.   

Müsəlman cəmiyyətlərində tilavətin əhəmiyyəti

İran İslam Cümhuriyyətinin Darul-Quran Təşkilatının hicri-şəmsi ili ilə 1399-cu il üçün verdiyi hesabata görə, həmin ildə İranda evlərdə on min civarında Quranla həftəlik üns məclisləri keçirilib.  

İran İslam Cümhuriyyətinin Elm və Təhsil Nazirliyi orta təhsil məktəblərinin tədris proqramında və dərs kitablarında Qurani-Kərimin öyrədilməsinə yer ayırmış  və bundan əlavə ölkənin müxtəlif bölgələrində rəsmi Qurani-Kərimin təlim mərkəzləri yaradılmışdır.   

Qurani-Kərimin özündə bu müqəddəs kitabı oxumaq həm "tilavət" və həm də "qiraət" kimi ifadə olunub.  Bəzi dilçi alimlər tilavət və qiraət sözlərini mütəradif (sinonim) və eyni mənaya dəlalət edən iki söz hesab ediblər.  Bəziləri isə bu fikirdədirlər ki, tilavət mənaca qiraətdən daha xüsusi bir mənya malikdir. Belə ki, tilavət hər halda qiraət mənasını da verir, amma hər qiraət zəruri olaraq və ilzamən həmişə tilavət hesab edilmir. Təkcə o qiraətə tilavət deyilir ki, mənasını düşünmək, öyrənmək və ona əməl etməklə birgə olsun.  Buna görə də bəzi alimlər belə hesab edirlər ki, əgər insan Qurani-Kərimin müəyyən bir hissəsini - söz, kəlimə və ayəsini, sırf özü üçün oxuyarsa, buna "qiraət" deyilir. Əgər qari Qurani-Kərimi camaatın dinləməsi üçün oxuyarsa, bundan əlavə dinləyiciləri Quran ayələrində tədəbbür və təfəkkürə vadar edərsə və qiraətçinin hədəfi Quranın təbliği və dini maarifin yayılması olarsa, buna "tilavət" deyilir.  Belə olmayan hallarda "qiraət" sözü əlavə qeydlə istifadə ediləcəkdir. Bu məna üçün Qurani-Kərimin İsra surəsinin 106-cı ayəsinə istinad edilib.  

"Biz əzəmətli Quranı sənə hissə-hissə nazil etdik ki, onun ayələri üzərində düşünmək üçün fürsət verən bir aramlıqla və yavaş-yavas insanlara oxuyasan və buna görə, onu sənə tədriclə nazil etdik."   

Məşhur dilçi alim Rağib İsfahani deyir ki, qiraət sözünün mənası daha geniş və ümumidir. Hər bir kitabı oxumağa qiraət deyilir. Tilavət ifadəsi isə təkcə səmavi və müqəddəs kitabları oxumaq üçün istifadə edilir.  Digər bir dilçi alim İbn Mənzur isə bir sıra dil alimlərinin fikirlərinə istinadən deyib ki, tilavət sözünün də mənası ümumidir və bütün kitablara oxumağa tilavət deyilə bilər.   

Qurani-Kərimin Bəqərə surəsinin 121-ci ayəsində Allah-Taala Quran tilavəti üçün müxtəlif dərəcələr olduğunu önə çəkib ki, bunun ən yüksək dərəcəsi "həqqi-tilavət"dir.   

"Ona (Qur’ana, ya Peyğəmbərə) iman gətirənlər (yəhudi və xristianlar kimi səma) kitab(ı) verdiyimiz və onu layiqincə (təhrif etmədən, düşünüb əməl etməklə) tilavət edən kəslərdir. Ziyana uğrayanlar isə onu inkar edənlərdir."

Bu ayədə keçən "həqqə tilavətihi" (tilavətin haqqını layiqincə vermək) ifadəsinin təfsiri barədə müxtəlif sözlər var.   

Bir sıra alimlərin fikrincə tilavətin haqqı o zaman verilir ki, tilavət xüzu və xüşu ilə birlikdə olsun və ayələrin mənasında batil təfsirə, təhrif və dəyişikliyə yol verilməsin.   

Digər bir qrup alim isə bu fikirdədirlər ki, Quranın tilavət haqqı ayələri "tərtil"lə oxumaqdır. Yəni Quranın sözlərini düzgün tələffüz etmək, ayə və sözlərin mənasını başa düşmək və ona əməl etməkdir.   

"Tərtil" tilavəti Qurani-Kərimi xüsusi bir qayda üzərində oxumağa deyilir. Bu oxu növü sürət baxımından astadır, tilavət zamanı sözlərin mənasını düşünmək olur, təcvid, vəqf və ibdita qaydalarına riayət edilir. Buna görə də Qurani-Kərimin tilavət və qiraətini tərtil qaydaları əsasında icra edərkən "həqiqi tilavət" (tilavətin haqqı) reallaşır.     

İslam Peyğəmbərindən (s) nəql edilən hədislərdə deyilir ki, evlərinizi Quranın tilavəti ilə işıqlandırın. Evlərinizi Quran oxumamq səbəbi ilə qəbiristanlığa çevirməyin, necə ki, xristianlar və yəhidlər belə etdilər: kilsə və kənislərdə ibadət etdilər, amma evlərində ibadət məsələləri tətildir. Hansı evdə Quran çox tilavət edilərsə, ruzi və bərəkəti çox olar, o evin əhli sıxıntıda olmazlar. Quran tilavət edilən ev səma əhlinə parlaq görünər, necə ki, göyün ulduzları yer əhlinə görünürlər.  

Qurani-Kərim Həzrət Rəsulullah (s) başqa olmaqla öz müxatəblərini Quranı tilavət etməyə dəvət etmişdir.   

Və həmçinin məsumlara nisbət verilən bəzi hədislərdə deyilir ki, Quran oxunan evin bərəkəti çoxalar, o evi mələklər ziyarət edər, şeytanlar o evdən uzaqlaşar.   

Məşhur şiə hədisçisi Siqətul-İslam Şeyx Kuleyni dəyərli "əl-Kafi" əsərində Qurani-Kərimi tilavət etməyin fəziləti barədə xüsusi fəsl açmış və bu mövzuda nəql edilən hədisləri toplamışdır.   

(Həzrət İmam Hüseynin - ə - müqəddəs hərəmində Quran tilavəti, mübarək Ramazan ayı, hicri-qəməri tarixi ilə 1443-cü il).  

Məsumların (ə) rəvayətlərində xüsusi zaman və məkanlarda Quran tilavət etməyin daha çox savabı olduğu qeyd edilib. Bu hədislərdə bəzən hətta hansı xüsusi məkanda, hansı gün və geəcədə və hansı saatda hansı surə və ayənin oxunmasının daha əfzəl olduğu da deyilib.  

Həmçinin bir sıra hədislərdə deyilir ki, mübarək Ramazan ayında Quran tilavət etməyin çox fəziləti var və bu ayda oxunan bir ayə fəzilət və savab baxımından digər aylarda kamil xətm edilən Qurana bərabərdir.   

Başqa bir hədisdə İmam Sadiqdən (ə) nəql olunur ki, "hər kəs Məkkə şəhərində kamil bir Quran xətm edərsə, Peyğəmbəri (s) və öz cənnətdəkini yerini görməmiş ölməz".  

Namazda və digər hallarda Quran tilavət edilməsi barədə müxtəlif nəzərlər irəli sürülmüşdür:

Şiə fəqihlərinin fətvasına əsasən, Qurani-Kərimin bəzi surələrində müəyyən ayələr var ki, həmin ayələr tilavət edildiyi zaman səcdə etmək vacibdir. Bu ayələr Səcdə surəsinin 15-ci, Füssilət surəsinin 37-ci, Nəcm surəsinin 62-ci və Ələq surəsinin 10-cu ayələridir.   

"Təkcə vacib səcdəsi olan ayəni oxumaq haramdır və ya bütün surənin oxumaq olmaz?" - bu məsələ fəqihlər arasında ixtilaflıdır.  

Məşhur şiə fəqihi Əllamə Hillinin (648-726 hq) fətvasına əsasən, "əzaim" surələrindən hətta bir ayəni də oxumaq haramdır.   

Müsəlman fəqihləri Quranın hörmət və ehtiramını saxlamağı vacib və bu müqəddəs kitabqa qarşı hörmətsizliyi və onu təhqir etməyi haram hesab edirlər. Buna görə də Quranı onun şəninə və məqamına layiq olmayan tərzdə və musiqi ilə oxumaq hörmətsizlik sayılır və haramdır.  Həmçinin hamam, tualet və bu kimi ürfdə ikrah yaradan məkanlarda Quran tilavət etmək dini mətnlərdə qadağan edilib.   

Şiə fəqihləri Quranın "ğina" ya "ğəna" ilə - (ki, musiqi və mahnının avazını boğaza salaraq cəhcəhlə oxumağa deyilir) - oxunması barədə müxtəlif görüşlər irəli sürüblər.   

Onların çoxu "ğina"nı batil məzmunlu (ləhv) musiqi və mahnı kimi tərif edərək mütləq şəkildə haram hesab edirlər və buna görə də Quranı bu tərz avazla oxumağa icazə vermirlər.  

"Quranın tilavətində təğənni etməyən bizdən deyil"  

Ğinanın müxalifləri isə hədisdə keçən "təğənnə" sözünü "yəstəğni" (özünü ehtiyaclı bilmək) kimi məna ediblər: "Hər kəs özünü Qurandan ehtiyacsız bilərsə, bizdən deyil".   

Ayə və hədislərə əsasən Quran tilavət etməyin xüsusi ədəb qaydaları var. O cümlədən: dəstəmaz almaq, üzü qibləyə əyləşmək, ayələrdə təfəkkür etmək və düşünmək,  Quran oxunarkən diqqətlə qulaq asmaq, susmaq və sakit dayanmaq,  tilavətə başlayarkən şeytandan Allaha sığınmaq üçün "əuzu billah" demək,  tilavətə başlayarkən və bəzi ayələri tilavət edərkən xüsusi zikrləri oxumaq, Quranın başlanqıc və xətm duasını oxumaq və sair.  

Həzrət Rəsulullahın (s) tövsiyələrində qeyd edilir ki, Quranı (günahlarımızın çoxluğunu və cəhənnəm əzabını düşünərək) hüzn və kədər ilə oxumaq lazımdır ki, insanın ruhunda və ürəyində daha çox təsirə malik olsun.  Həmçinin hədislərdə tövsiyə olunub ki, Quranın tilavətində istifadə edilən "ləhn" (musiqi, avaz, melodiya) Ərəb dilinə aid ləhnlərdən olsun, qeyri-ərəb ləhnləri ilə Quran tilavət edilməsin.  

Həzrət İmam Məhəmmədbaqirdən (ə) belə rəvatət edilib ki, Quran tilavət etmək üçün Peyğəmbərin (s) səsindən gözəl səs olmayıb.  O Həzrət (s) Quranı insanların təsəvvür edə biləcəyi və bəşər övladı üçün mümkün olan ən gözəl səslə tilavət edib.  

Ümmü Sələmədən rəvayət edilən bir hədisdə deyilir ki, Peyğəmbər (s) Quranı çox sakit, aram, səlis, aydın, ayə-ayə, söz-söz və hərf-hərf tilavət edib. O qədər sakit, aram və tələsmədən tilavət edib ki, hətta istəyən ayələrdəki hərfləri belə saya bilərdi.  

İmam Əli (ə) həzrət Peyğəmbərin (s) tilavət şivəsinin "tərci"siz (avazı boğazda təkrarlamaq), hərifləri çəkərək və tərtillə olduğunu deyib.   

Bir sıra hədislərə görə, Qurani-Kərimi müshəfin üzündən oxumaq onu hifzdən və əzbərdən oxumaqdan daha fəzilətlidir. İmam Sadiqdən (ə) rəvayət olunan hədisdə buna səbəb kimi gözün də Quranın mətnindən faydalanmağı göstərilmişdir.  

Əhli-sünnənin təfsir alimi Zərkəşi bu mövzuda olan hədisləri araşdırdıqdan sonra bu qənaətə gəlib ki, Quranı üzündən oxumağın daha əfzəl olmasının fəlsəfəsi insanın müshəfi üzündən tilavət edərkən ayələrin üzərində daha dəqiq təfəkkür edə bilməsi, mənaları anlaması və hüzur tapmasıdır. Buna görə də bir kəs əzbərdən oxuyarkən daha çox düşünə bilirsə və daha çox hüzur tapırsa, hifzdən oxumaq daha fəzilətlidir, əks halda, üzündən oxuması daha yaxşıdır.     

Quran elmləri mütəxəssiləri öz kitablarında Qurani-Kərimi tilavət etmək üçün müxtəlif metod, forma və qaydalar irəli sürüblər. Bu metodlar daha çox qarinin tilavət zamanı hüzurlu, səbirli, sakit, aram olmasını və asta və tələsmədən oxumağını təşkil edir: