Əhli-zikr ayəsi: Redaktələr arasındakı fərq

Təbrasi “Məcməul-bəyan” təfsirində ayənin başlanğıcını Allah-taalanın elçisini insanlar arasından seçdiyi və insanların onu görməsi, onunla danışması və sözünü başa düşməsi üçün göndərdiyi məqama işarə hesab edir. Odur ki, insanlara insan yerinə mələklərdən peyğəmbər təyin etmək göndərmək düzgün deyil.<ref>Təbərsi, Məcməul-bəyan, h.ş 1371, c.6, s.557</ref>

Əllamə Təbatəbai də ayənin elçilərin göndərilməsinin keyfiyyətini ifadə etmək üçün hesab edir: beləki müşriklər dinə dəvətin normal və adi bir dəvət olduğunu başa düşsünlər; bu fərqlə ki, Allah dəvət sahiblərinə dünya və axirət üçün münasib olanı vəhy yolu ilə göndərir və insanların iradə və seçimlərini puça çıxaran, onları din dəvətini qəbul etməyə məcbur edən qeybi gücdən istifadə etmir. Heç bir peyğəmbər yoxdur ki, yer üzündə Allahın iradəsi və qeyb qüdrəti ilə yaratdığı nizam-intizamı məhv edəcəyini iddia etsin.<ref>Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1390, c.12, s.256</ref>

Onun fikrincə, ayənin ikinci hissəsi (فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) “Bilmirsinizsə, bilənlərdən soruşun” bilavasitə Allah Rəsuluna (s) və onun qövmünə, müraciət etsə də, ümumiyyətlə, xüsusilə müşriklər bu xitabın hədəfinə çevrilirlər və düzgün dəvəti başa düşməyən hər kəs elmi olanlardan soruşsun.<ref>Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1390, c.12, s.257</ref> Təbatəbaiyə görə, ayə (فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) ayəsinin hər kəsə ünvanlanmasına baxmayaraq, peyğəmbərlər və möminlər baş verənləri bildikləri üçün onların peyğəmbərlik (adi insanlardan olmasını) və vəzifələrini dərk etdikləri üçün zikr əhlindən soruşmaqlarına ehtiyacları yoxdur. Müşriklər nə inki peyğəmbərliyə və peyğəmbərin risalətinə inanmır, bəlkə ona istehza edir və onun dəli olduğunu güman edirlər. Buna görə nəticə olaraq yalnız Tövrat ardıcılları (yəhudilər) peyğəmbərlə düşmənçilik etdikləri üçün ayənin müxatəbi olaraq qalırlar.<ref>Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1390, c.12, s.257-258</ref>

Məkarim Şirazi də ayənin ikinci hissəsini (alimlərdən soruşun) təkid və təyid olaraq, vəhyi insanlara çatdırmağın peyğəmbərlərin adi vəzifəsi olduğunu, bunun fövqəladə güclərdən istifadə etməklə təbiət qanunlarını və təbii nəzmi pozmaq olmadığını vurğulayır. Peyğəmbərlər insanları dəvəti qəbul etməyə və bütün bidətlərdən əl çəkməyə məcbur etmirlər. Əgər belə olsaydı, iman etmək iftixar sayılmaz və təkamül forması olmazdı.<ref>Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.11, s.241</ref>

Əhli-zikr ayəsi altında təfsirçilər Əhli-Zikrin mənasını və ondan nümunələri araşdırmışlar. Təfsirçilərin rəyinə görə, bu ayənin məzmununa əsasən, zikr əhli, elm əhli və mütəxəssislər; Zikrlə (Quran, səmavi kitablarla) ən çox yaxınlığı və uyğunluğu olanlar və bəhs edilən ayələrdə zikr əhli, yəhudi və xristian alimləri<ref>Əbu Həyyan, Əl-Bəhrul-muhit, h.q 1420, c.6, s.533; Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1390, c.12, s.258; Məkarim Şirazi, Nümunə təsiri, h.ş 1371, c.11, s.244</ref> və ya keçmiş ümmətlərin, əvvəlki qövmlərin xəbərlərin bilən və xəbərdar olan şəxslərdir.<ref>Təbərsi, Məcməul-bəyan, h.ş 1372, c.6, s.557; Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1390, c.12, s.258; Məkarim Şirazi, Nümunə təsiri, h.ş 1371, c.11, s.244</ref>  və sualın mənası onların kitablarında mövcud olan peyğəmbərlik əlamətləri məsələsidir.<ref>Əsğərpur, "Əhluz-zikr", s.132</ref> Lakin təfsirçilər ümumi olaraq Əhli-zikr məfhumunu götürmüş və başqa misdaqlar qeyd etmişlər. Şiə və sünni təfsirçiləri arasında Əhli-Zikrin nümunəsi haqqında iki fikir vardı:

Şiə təfsirçiləri bir çox hadisə istinadən [qeyd 1]<ref>Kuleyni, Əl-kafi, h.q 1407, c.1, s.210-211</ref>  əhli-zikr kəlməsinin “əhli-beyt” (ə) olduğunu bildirirlər.<ref>Huveyzi, Nurus-səqəleyn, h.q 1415, c.3, s.55; Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.11, s.244</ref> Əhli-sunnənin təfsirçiləri də həmçinin hadisə istinadən əhli-zikr kəlməsinin Məhəmməd, Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyn olduğunu vurğulayaraq təyin edirlər; onlar elmlərin dəryası və təfərrüatın sahibləridir.<ref>Həskani, Şəvahidut-tənzil, h.q 1411, c.1, s.432</ref> Qurtubi və Təbəri Əhli-sunnə təfsirçiləri “nəbə surəsi 7ci ayəsinin  təfsirində bir hadis gətirilər ki, o zaman Ayə nazil olarkən Əli (ə) deyib: "نحن اهل‌الذکر" (mən əhli-zikrəm).<ref>Qurtubi, Əl-Camiu li Əhkamil-Quran, h.ş 1364, c.11, s.272; Təbəri, Cameul-bəyan, h.q 1412, c.17, s.5</ref>  

Həmçinin Bəsair Ad-Dərəcat kitabında "فی ائمة آل محمد انهم اهل الذکر الذین امر الله بسؤالهم" adlı bir bölüm də var və bu bölmə 28 hədisə istinadən bəhs edir. On birinci bölüm “İmam Sadiq” (ə) tərəfindən bildirilmişdir rəvayətdə imam ayəni təfsir edərkən belə deyir “zikr” Məhəmməd (s) dır, və biz imamlarda onun əhliyik ki suallar bizdən soruşulmalıdır.<ref>Səffar Qumi, Bəsairud-dəracat, bab 19</ref>

Eyni zamanda yuxarıdakı rəvayətlərin izahlarında imamların “Biz əhli-zikrik” dedikləri, ayənin açıq şəkildə ifadə edilmədiyi bildirilir. Çünki Məkkə kafirləri imamlardan heç nə soruşa bilməzdilər və soruşsalar da, imamların sözlərini dəlil kimi qəbul etməzdilər, çünki Peyğəmbərin sözlərini belə qəbul etmirdilər. Bu səbəbdən də bu rəvayətlərin mənasının məcazi və təmsil olduğu bildirilmişdir. Bununla belə, hər şeyi doğru yerdə soruşmalıyıq. Peyğəmbərlərin adi insanlardan olduğunu, əvvəlki qövmləri bilənlərdən öyrəndiyimiz kimi, İslam hökmləri haqqında məsum imamlardan soruşmaq lazımdır.<ref>Şerani, Nəsre tuba, h.q 1398, c.1, s.276</ref>  

Məkarim Şirazinin fikrincə, Əhli-beytin Əhli-Zikrin ən bariz nümunəsi olması məsələsini qəbul etmək bu ayənin kitab alimləri haqqında nazil olması ilə ziddiyyət təşkil etmir. Çünki bu məsələ Quran təfsir rəvayətlərində dəfələrlə təkrarlanmış və ayənin geniş mənasını məhdudlaşdırmayan müəyyən misallar vardır.<ref>Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.11, s.244</ref>

Sünni təfsirçiləri zikr əhli üçün 15 məna demişlər,<ref>Bəşəvi, "Nəqd və bəresi didqahe firəqeyn dərbareye əhle zikr, s.57</ref> bunlar üç qrupa aiddir: “ümumiyyətlə kitab əhli” (Tövrat və İncildən başqa hər hansı bir kitab) və ya “xüsusi olaraq kitab əhli” (məsələn, Tövrat, İncil …əhli), “ Quran əhli”<ref>Qurtubi, Əl-Camiu li Əhkamil-Quran, h.ş 1364, c.10, s.108</ref> və “Əhli-beyt alimləri”.<ref>İbn Kəsir, Təfsirul-Quranil-əzim, h.q 1419, c.4, s.492</ref>

Bəziləri fiqh prinsiplərində tək xəbərin səhihliyini sübut etmək üçün Əhli-zikrin ayəsini sitat gətirmişlər; bu dəlillə ki, ayə adı çəkilən şəxslərdən soruşmağı vacib bildiyi zaman, mütləq onların sözlərini qəbul etməyi vacib sayır; Əks halda soruşmaq öhdəliyi aradan qalxar.<ref>Ənsari, əraidul-üsul, h.q 1416, c.1, s.132; Axund Xorasani, Kifayətul-üsul, h.q 1409, c.1, s.300</ref> Bu arqumentə bəzi iradlar tutulmuşdur. Bu alimlərdən Şeyx Mürtəza Ənsari demişdir ki, hədislərə əsasən, “Əhli-Zikr”-də məqsəd İmamlar nəzərdə tutulur, onlardan hədis rəvayət edən ravilər deyil.<ref>Ənsari, əraidul-üsul, h.q 1416, c.1, s.133</ref>