Osmanın qətli macərası: Redaktələr arasındakı fərq

Osmanın öldürülməsi müsəlmanlar arasında qarşıdurmaların və daxili  müharibələrin başlamasına səbəb oldu. Bundan əlavə Bəni-Haşim və Bəni-Üməyyə arasında münaqişə yenidən alovlandı və [[Aişə]], [[Təlhə ibn Übeydullah|Təlhə]] və [[Zübeyr ibn Əvvam|Zübeyr]] Osmanın qanını istəmək bəhanəsi ilə [[Cəməl döyüşü|Cəməl müharibəsinə]] başladılar. Bu hadisə [[İslam]] dünyasında fitnələrin başlanğıcı kimi dəyərləndirilir.

Osmanın öldürülməsi İslam Peyğəmbərindən sonra dövrün ən mühüm hadisələrindən biri hesab olunur. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, onun öldürülməsindən sonra İslam tarixi yeni mərhələyə qədəm qoydu.<ref>Əl-Ğəbban, Fitnətu məqtəl Osman ibn Əffan, h.q 1419, c.1, s.238</ref> Həmçinin Osmanın qətli müxtəlif nəticələrə səbəb olmuş və sonrakı hadisələrin formalaşmasında təsirli olmuşdur. Sünni tarixçisi İbn Həcər Əsqəlani (vəfat h.q 852-ci il) Osmanın öldürülməsini [[İslam dünyası|İslam dünyasında]] fitnələrin başlanğıcı hesab edirdi.<ref>İbn Həcər, Əl-İsabə, h.q 1415, c.4, s.379</ref>

Mənbələrə görə, [[Əmr ibn As|Əmr bin As]] Misir hökumətindən uzaqlaşdırıldıqdan və onun yerinə Abdullah bin Əbi Sərh təyin edildikdən sonra altı yüzə yaxın misirli etiraz etmək üçün Mədinəyə getmişdir və bu, Osmana qarşı etirazların başlanğıcı olmuşdur.<ref>İbn Kəsir, Əl-Bidayə, h.q 1407, c.7, s.170</ref> Bəziləri isə xəlifənin beytul-maldan verdiyi hədiyyələri ona qarşı olan  qiyama  səbəb bilirdilər.<ref>İbn Əsir, Əl-Kamil, h.q 1385, c.3, s.167</ref> Mədinəyə köçdükdən sonra etirazçılar məktub yazıb başqalarını Mədinəyə çağırdılar.<ref>İbn Xəldun, Tarixu ibn Xəldun, h.q 1408, c.2, s.594</ref>

Müxaliflər Mədinəyə yaxınlaşdıqda, Osman onları Misirə qaytarmaq üçün [[İmam Əli (ə)|İmam Əli (ə)-ı]] vasitəçi etdi.<ref>İbn Kəsir, Əl-Bidayə, h.q 1407, c.7, s.170-171</ref> Mənbələrə görə, Osman etirazçılara sürgün edilmiş insanların geri qaytarılacağına və beytul-malın paylanmasında ədalətə riayət edəcəyinə  və işlərə etibarlı  insanların təyin ediləcəyinə söz verdi.<ref>Şeyx Tusi, Əl-Əmali, h.q 1414, s.713; Zəhəbi, Tarixul-İslam, h.q 1409, c.3, s.443; Xəlifə, Tarixu Xəlifə, h.q 1415, s.99</ref> Həmçinin Osman minbərə çıxdı,  etdiyi əməllərə görə  [[tövbə]] etdi və  camaatı dediyi sözlərə şahid tutdu.<ref>İbn Kəsir, Əl-Bidayə, h.q 1407, c.7, s.171-172</ref> Bundan sonra, etirazçılar öz şəhərlərinə qayıtdılar.<ref>İbn Kəsir, Əl-Bidayə, h.q 1407, c.7, s.170-171</ref>

Etirazçılar Mədinədən qayıdanda Xəlifənin xidçətçisinin bir məktub gizlətdiyini gördülər.<ref>İbn Əsir, Əl-Kamil, h.q 1385, c.3, s.168</ref> Bu məktub Xəlifə tərəfindən möhürlənmişdir və onda üsyançıların öldürülməsi və həbs edilməsi əmri qeyd olunmuşdur. Üsyançılar məktubu aldıqdan sonra Mədinəyə qayıtdılar.<ref>Zəhəbi, Tarixul-İslam, h.q 1409, c.3, s.442-443</ref> Kufəlilər də bundan xəbərdar olduqdan sonra Mədinəyə qayıtdılar.<ref>İbn Xəldun, Tarixu ibn Xəldun, h.q 1408, c.2, s.599</ref> Üsyançılar [[İmam Əli (ə)|İmam Əlinin (ə)]] yanına getdilər və onunla birlikdə Osmanın yanına getdilər. Osman and içdi ki, o, nə məktub yazıb, nə də o məktubdan xəbəri var.<ref>Zəhəbi, Tarixul-İslam, h.q 1409, c.3, s.442-443</ref> Lakin üsyançılar bununla qane olmadılar və dedilər ki, Osman xilafətdən əl çəkməlidir.<ref>İbn Xəldun, Tarixu ibn Xəldun, h.q 1408, c.2, s.599</ref>Osman onların sözlərini qəbul etmədi, lakin tövbə etməyə hazır olduğunu söylədi. Üsyançılar onun əvvəlki tövbəsinə və onu sındırmasına əsaslanaraq,  yalnız Osmanın xilafətdən getməsi ilə qane olacaqlarını və bu yolda ya öldürüləcəklərini, ya da [[Osman ibn Əffan|Osmanı]] öldürəcəklərini bildirdilər.<ref>İbn Əsir, Əl-Kamil, h.q 1385, c.3, s.169</ref>

Etirazçılar Osmanın evini mühasirəyə alaraq evə su və yeməklərin daxil olmasına mane oldular.<ref>İbn Əsir, Əl-Kamil, h.q 1385, c.3, s.172</ref> Mühasirəçilər Misir, Bəsrə, Kufə və [[Mədinə]] sakinlərinin bir hissəsi idi.<ref>İbn Əsir, Əsədul-ğabə, h.q 1409, c.3, s.490</ref> Osmanın evinin mühasirəsi qırx gün davam etdi.<ref>İbn Əsir, Əl-Kamil, h.q 1385, c.3, s.172</ref> Bu dövrdə Osman [[Müaviyə ibn Əbi Süfyan|Müaviyə]] və [[Abdullah ibn Amir|İbn Amirə]] məktub yazıb onlardan kömək istədi.<ref>İbn Əsir, Əl-Kamil, h.q 1385, c.3, s.170</ref> Həmçinin İmam Əlinin (ə) göstərişi ilə [[Abdullah ibn Zübeyr|Abdullah bin Zübeyr]] və Mərvan bin Həkəm kimi şəxslərlə birlikdə [[İmam Həsən (ə)]] da Osmanın evini qoruyurdu.<ref>İbn Əbül-Birr, Əl-İstiab, h.q 1412, c.3, s.1046</ref>

Osman İmam Əli (ə), Təlhə, Zübeyr və Peyğəmbərin zövcələrindən ona su gətirmələrini istədi.<ref>İbn Əsir, Əl-Kamil, h.q 1385, c.3, s.173</ref> İmam Əli (ə) və [[Ummu Həbibə|Peyğəmbərin xanımı Ummu Həbibə]] Osmana su gətirməyə çalışan ilk insanlar idi, lakin üsyançılar onlara mane oldular.<ref>Təbəri, Tarixul-uməmi vəl-muluk, h.q 1387, c.4, s.386</ref> İmam Əli (ə) yemək və suyun içəri girməsinə mane olan üsyançıları məzəmmət elədi və onların bu əməllərini nə möminlərə yaraşan əməl  hesab etdi və  nə də kafirlərin əməllərinə uyğun hesab etdi və dedi: “Nə üçün onun muhasirəsini  və öldürülməyini rəva bilirsiniz ?”<ref>Təbəri, Tarixul-uməmi vəl-muluk, h.q 1387, c.4, s.386</ref> Əlbəttə. Bəzi qruplar xəlifəyə gizli şəkildə su gətirirdilər.<ref>İbn Əsir, Əl-Kamil, h.q 1385, c.3, s.174</ref>

   

Osmanın öldürülməsi ilə bağlı müxtəlif fikirlər var.<ref>Ğərib, Xilafətu Osman ibn Əffan, s.149</ref> Bəzi məlumatlara görə, ilk öncə bir qrup evə hücum etdi və evdəkilər onları qovdu və onlar yenidən hücum etdilər və bu hücumda Osman öldürüldü<ref>İbn Əsəm, Əl-Futuh, h.q 1411, c.2, s.426</ref> və arvadı Nailənin barmaqları kəsildi.<ref>İsmail ibn Hüseyn, Əl-Fəxri, h.q 1418, s.104</ref>.

Osmanın qətli hicri 35-ci ilin [[18 Zilhiccə|zilhiccə ayının 18-i]] qeyd edilmişdir.<ref>İbn Səd, Ət-Təbəqatul-kübra, h.q 1410, c.3, s.22</ref> Osmanın vəfat etdiyi gün “Yəvmud-dar hadisəsi” kimi də tanınır.<ref>İsmail ibn Hüseyn, Əl-Fəxri, h.q 1418, s.104</ref> Təbərinin qeyd etdiyinə əsasən bundan sonra onun cənazəsi üç gün yerdə qaldı. Bundan sonra cənazəni Bəqiyə apardılar, lakin bir qrup şəxs onun [[Bəqi|Bəqidə]] dəfn edilməsinə mane oldular və buna görə də onu Huş-i Kokəbdə (yəhudi qəbiristanlığı) dəfn etdilər və sonralar Müaviyə bu hissəni Bəqiyə əlavə etdi.<ref>Təbəri, Tarixul-uməmi vəl-muluk, h.q 1387, c.4, s.412</ref>

Bəziləri hesab edir ki, Osmana qarşı narazılıq və üsyan birdən olmamışdır. Müxtəlif amillər zamanla müxalifətin formalaşmasına səbəb olub.<ref>Ğərib, Xilafətu Osman ibn Əffan, Qahirə, s.103</ref> Bu amillər daha çox xəlifənin etdiyi əməllər ilə bağlı idi.<ref>Əş-Şeyx, Əsbabul-fitnəti fi əhsi Osman, s.455</ref> Bununla belə:  

{{Quote box

  |quote  = <small>'''İmam Əli (ə):''' "Üçüncü (Osman) hakimiyyətə gəldi... və onun atasının nəsli ([[Bəni-Üməyyə]]) onunla birlikdə dirçəldi və yeni bitmiş bahar bitkisini həvəslə yeyən dəvə kimi beytul-malı qarət etməyə başladı. Bunun nəticəsində  onun əməli öz işini bitirdi".</small>

{| class="wikitable" style="text-align: center; background-color:#F5F5DC; width:60%; border-radius:4px; align:center !important; margin:auto "

|-

|-

|-

|-

|-

|-

|-

|}

Osmanın qohumlarının mühüm vəzifələrə təyin olunması və həmçinin onların idarə üsulları bir çox müsəlmanın etirazına səbəb oldu.<ref>Ğərib, Xilafətu Osman ibn Əffan, s.105</ref> Necə ki, Abdullah bin Amir  keçmiş [[İrtidad|mürtəd]] bilinirdi.<ref>Ğərib, Xilafətu Osman ibn Əffan, s.106</ref> Vəlid bin Uqbə Quranda [[fasiq]] adlandırıldı.<ref>İbn Əbül-Birr, Əl-İstiab, h.q 1412, c.4, s.1553</ref>  [[Mərvan ibn Həkəm|Mərvan ibn Həkəm də]]  atası ilə bahəm [[Həzrət Muhəmməd (s)|Peyğəmbər (s)]] tərəfindən Mədinədən qovuldu, lakin Osman onları Mədinəyə qaytardı.<ref>İbn Əbül-Birr, Əl-İstiab, h.q 1412, c.1, s.359</ref>

Osman xilafətdən sonra çox varlanmışdı.<ref>Əş-Şeyx, Əsbabul-fitnəti fi əhsi Osman, s.455</ref> Osmanın ən mühüm problemi beytul-malın qarəti  hesab edilmişdir.<ref>Yaqubi, Tarixul-Yəqubi, Beyrut, c.2, s.173</ref> O, mal-dövlətin çoxunu əməvilərə  vermişdir.<ref>İbn Kəsir, Əl-Bidayə, h.q 1407, c.7, s.171</ref>  Misal olaraq, o, Afrikadam gələn xumsu Mərvan ibn Həkəmə<ref>Bəlazuri, Ənsabul-əşraf, h.q 1417, c.5, s.580</ref> və başqa bir zaman isə Abdullah ibn Əbi Sərhə verirdi.<ref>Ğərib, Xilafətu Osman ibn Əffan, Qahirə, s.156</ref> Həmçinin Haris bin Həkəmə,<ref>Bəlazuri, Ənsabul-əşraf, h.q 1417, c.5, s.541</ref> [[Həkəm ibn Əbil-As|Həkəm bin Əbil Asa]],<ref>Müqəddəsi, Əl-Bida vət-tarix, c.5, s.200</ref> Abdullah bin Xalid bin Əsidə və... çoxlu mal-dövlət verirdi.<ref>İsmail ibn Hüseyn, Əl-Fəxri, h.q 1418, s.102-103</ref> Beytul-maldan bəxşişlər vermək Osmandan əvvəlki xəlifələrin etdiklərinə müxalif idi<ref>İsmail ibn Hüseyn, Əl-Fəxri, h.q 1418, s.102-103</ref> və  cəmiyyətə mənfi təsir göstərmiş və bir çox insanların şübhəsinə səbəb olmuşdur.<ref>Əş-Şeyx, Əsbabul-fitnəti fi əhsi Osman, s.455</ref>

   

Bəzi [[Əhli-sünnət vəl-cəmaət|sünni]] tarixçiləri Abdullah bin Səbanın Osmana qarşı üsyanın təbliğində və yaradılmasında rol oynadığını qeyd edirlər.<ref>İbn Kəsir, Əl-Bidayə, h.q 1407, c.7, s.167; İbn Xəldun, Tarixu ibn Xəldun, h.q 1408, c.2, s.587</ref> Digər tərəfdən, bir qrup şiə<ref>Əsqəri, Abdullah ibn Səba və Əsatiyrun uxra, h.q 1375</ref> və sünni alimləri<ref>Taha Hüseyn, Əl-Fitnətul-kübra, m. 2012, c.2, s.102</ref> ümumiyyətlə  Abdullah ibn Səba adlı şəxsin varlığına şübhə ilə yanaşırlar. Həmçinin, Rəsul Cəfərianın dediyinə əsasən, İslam cəmiyyəti o qədər də zəif deyildi ki, yeni müsəlman olmuş bir yəhudi tərəfindən müsəlmanların xəlifəsinə qarşı üsyan həyata keçirsinlər.<ref>Cəfərian, Tarixe xüləfa, h.ş 1380, s.156</ref>

Əhli sünnə tarixçisi Taha Hüseyn ( vəfat 1973) hesab edir ki, [[Mühacirlər|Mühacir]] və [[Ənsar]] səhabələrindən heç biri Osmanın öldürülməsində iştirak etməmişdir; Onlardan bəziləri Osmana qarşı olmağın əleyhinə idilər, lakin susmağa məcbur oldular, bəziləri müdaxilə etmədi, bəziləri isə Mədinəni tərk etdi.<ref>Hüseyn, Əli və fitneye bozorqe qətle Osman, s.45</ref> Onlar da hesab edirlər ki, səhabələrin mühasirədə və Osmanın qətlində  rolu olması haqqında nəql olunanlar etimad olunası deyil.<ref>Əl-Ğəbban, Fitnətu məqtəl Osman ibn Əffan, h.q 1419, c.1, s.237</ref> Sünnilər bütün [[Səhabənin ədaləti|səhabələrin ədalətinə]] inandıqları üçün və Osmanın öldürülməsində onların rolunun olmasına inanmaq  bu əqidəyə zidd olduğu üçün bu cür təhlillərə müxalifdirlər.<ref>Əl-Ğəbban, Fitnətu məqtəl Osman ibn Əffan, h.q 1419, c.1, s.116</ref> Lakin bununla belə müxtəlif mənbələrə görə bəzi səhabələr Osman əleyhinə olan qiyamda rol oynamışdır. Məsələn, Haşim bin Utbə Osmanın qatillərini Muhəmmədin (s) səhabələri və onların övladları adlandırmışdır.<ref>Təbəri, Tarixul-uməmi vəl-muluk, h.q 1387, c.5, s.43</ref>

Həmçinin Osmanın qətlindən sonra xanımı müaviyəyə məktub yazaraq, [[Mədinə]] əhlinin Osmanı evində muhasirə etdiklərini bildirmişdi.<ref>İbn Cəvzi, Əl-Muntəzəm, h.q 1412, c.5, s.61</ref>

Bir tərəfdən İmam Əli (ə) Osmanı  حمّالُ الْخطايا  “günahların daşıyıcısı” adlandırmışdır;  Onu “səhvləri çox olan şəxs”<ref>Səqəfi, Əl-Ğarat, h.q 1395, c.1, s.26</ref> adlandırır və haqsız yerə öldürüldüyünə inanmırdı,<ref>Nəsr ibn Muzahim, Vəqətu Siffeyn, h.q 1404, s.202</ref> digər tərəfdən Osmanın öldürülməsinə qarşı idi və özünü onun qanında əli olmayan insanların ən məsumu bilirdi.<ref>Nəhcül-bəlağə, 6-cı məktub</ref> Həmçinin, İmam Əli (ə) üsyançılara nəsihət etdi və onların səhvlərini göstərdi.<ref>İbn Əsir, Əl-Kamil, h.q 1385, c.3, s.173</ref> [[Osman ibn Əffan|Osmanın]] evinin mühasirəsi zamanı bəzi insanlar İmam Əliyə (ə) Mədinəni tərk etməyi təklif etdilər ki, əgər Osman öldürülsə, o şəhərdə olmasın. Lakin Əli (ə) onların təklifini qəbul etmədi.<ref>Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.31, s.487; Bəlazuri, Ənsabul-əşraf, h.q 1417, c.5, s.568</ref>

Həmçinin [[İmam Əli (ə)]] Muaviyənin O həzrətin Osmanın qətlində əli olması ittihamı olan məktubuna cavabında  yazmışdır: " Sən məni əlimin bulaşmadığı bir işdə ittiham edirsən. Sən və Şam əhli, alimlərinizin cahillərinizi  və vəzifəlilərin sizin işsizlərinizi təşviq etdikləri məsələni mənə nisbət verdiniz.<ref>Məkarim Şirazi, Nəhcül-bəlağə ba tərcümeye farsi rəvan, h.ş 1384, c.1, s.697</ref>

   

Misirli tarixçi Taha Hüseyn (vəfatı: 1973 miladi), [[Təlhə ibn Übeydullah|Təlhəni]] üsyançılara olan meylini gizlətməyən şəxslər sırasında hesab edir, hətta onlardan bir qrupa müəyyən büdcə də ayırırdı.<ref>Hüseyn, "Əli və fitneye bozorqe qətle Osman, s.45</ref> Həmçinin bəzi tarixi məqllərə əsasən, Təlhənin təklifi ilə, Osmanın evinə su, çörək aparılmasının qarşısı alındı.<ref>İbn Qüteybə, Əl-İmamə vəs-siyasə, h.q 1410, c.1, s.57</ref> İbn Əbil-Hədid Mötəzilinin Nəhcül-Bəlağənin şərhində nəqlinə əsasən, İmam Əli (ə) [[Cəməl döyüşü|Cəməl müharibəsi]] başlamazdan öncə özünün [[Zübeyr ibn Əvvam|Zübeyrlə]] olan görüşündə ona belə buyurdu: sən və Təlhə, Osmanın öldürülməsində təqsirkarsınız və hökmən özünü əlibağlı Osmanın varislərinə təslim etməlisən.<ref>İbn Əbil-Hədid, Nəhcül-bəlağənin şərhi, c.2, s.167</ref>

Osman mühasirədə olanda Müaviyəyə məktub yazıb ondan kömək istədi. [[Müaviyə ibn Əbi Süfyan|Müaviyə]] də on iki minlik qoşun göndərdi. Lakin o, onlara növbəti əmr verilənə qədər [[Şam]] sərhədlərində qalmalarını əmr etdi.<ref>Yaqubi, Tarixul-Yaqubi, c.2, s.175</ref> Bu ordu Mədinəyə yetişməkdə və xəlifəyə köməkdə səhlənkarlıq elədi, Şamın elçisi  Osmandan xəbər almaq üçün onun yanına gedəndə Osman ona dedi ki, siz gözləyirsiniz məni öldürsünlər və sonra da özünüzü mənim qanımın vəlisi  kimi göstərəsiniz.<ref>Yaqubi, Tarixul-Yaqubi, c.2, s.175</ref>  

İmam Əli (ə) Osmanın ölümündə  Müaviyəni təqsirli bilirdi və Müaviyə onu Osmanı öldürməkdə ittiham etdikdə İmam Əli (ə)  Müaviyənin Osmana kömək etməməsini və  mühasirə zamanı ona qarşı özünün müdafiəsini qeyd etdi.<ref>Nəhcül-bəlağə, 28-ci məktub</ref>  

}}

Məhəmməd bin Cərir Təbərinin yazdığına görə, Ayişə Osman haqqında dedi:

Üsyançılar Mədinədə olarkən [[Mərvan ibn Həkəm]] Aişədən xəlifə ilə üsyançılar arasında vasitəçilik etməsini istədi. [[Ayişə]] həcc səfərini bəhanə edərək Osmanı tikə-tikə doğrayıb dənizə atmaq istədiyini söylədi<ref>Yaqubi, Tarixul-Yaqubi, c.2, s.175</ref> Osmanın ölümündən sonra Ayişə mövqeyini dəyişərək onun qanını istədiyini iddia etdi<ref>İbn Xəldun, Divanul-mübtəda vəl-xəbər, h.q 1408, c.2, s.607</ref>  [[Səd ibn Əbi Vəqqas|Səd ibn Əbi Vəqqasın]]  İbn Asa olan məktubunda gəlmişdir ki,  Osman Ayişənin çəkdiyi və Təlhənin cilaladığı qılıncla öldürüldü.<ref>Əbdül-Məqsud, Əl-İmamu Əli ibn Əbi Talib, Məktəbətul-irfan, c.2, s.236</ref>  Bu halda Ayişə Osman öldükdən və camaat Əliyə (ə) [[beyət]] etdikdən sonra Məkkəyə qayıtdı. və camaat qarşısında çıxış etdi və Osmanın öldürülməsində Əlini (ə) günahkar hesab etdi.<ref>Əbdül-Məqsud, Əl-İmamu Əli ibn Əbi Talib, Məktəbətul-irfan, c.2, s.267</ref>

Ayişənin bu mövqe dəyişməsi ilə [[Ummu Sələmə (peyğəmbərin (s) xanımı)|Peyğəmbərin xanımı Ummu Sələmə]] onu məzəmmət etdi və dedi ki, sən camaatı Osmanı öldürmək üçün təhrik edirdin lakin indi belə deyirsən.<ref>İbn Əsəm, Əl-Futuh, h.q 1411, c.2, s.437</ref>  Ayişə cavabında dedi : "  indi dediklərim o zaman dediklərimdən yaxşıdır".<ref>Təbəri, Tarixul-uməmi vəl-muluk, h.q 1387, c.4, s.459</ref>

Osmanın qətlinin bir çox nəticələri vardı, onlardan bəziləri bunlardan ibarətdir :

'''* Nasibiliyin ([[Əhli-beyt (ə)|Əhli-Beyt]] düşmənçiliyi)  formalaşması:''' Nasibiliyin Osmanın öldürülməsi ilə başladığı və Əməvi hakimiyyəti dövründə rəsmiləşdiyi deyilir.<ref>Kövsəri, Bərresiye rişehaye tarixi nasibigəri, s.99</ref>

{{İstinadlar}}

{{Ədəbiyyat}}

* İbn Əsir, əli ibn Məhəmməd, Əsədul-ğabə, Beyrut, Darul-fikr, h.q 1409