Fəqihin vilayəti: Redaktələr arasındakı fərq

Fəqihin vilayəti – şiə fiqhində bir teoriyadır. Bu nəzəriyyəyə əsasən imam Zamanın (ə) qeyb dövründə hakimiyyət müəyyən şərtlərə sahib olan müctehidin öhdəsindədir. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları bu teoriyanın kökünün Peyğəmbər (s) zamanından başlandığını düşünürlər. Şeyx Mufid və Mühəqqiq Kərəki fəqihlərin hakimiyyət işləri üzrə səlahiyyətlərindən söhbət açsa da Molla Əhməd Nəraqi “fəqihin vilayəti” başlığı altında fəqihə aid bütün vəzifə və səlahiyyətləri toplayan ilk müctehid hesab edilir.  

“Fəqihin vilayəti” teoriyasına əsasən (qeyb dövründə) müsəlman cəmiyyətinin bütün işləri fəqihin ixtiyarındadır. Kaşiful-Ğita, Məhəmməd Həsən Nəcəfi və imam Xomeyni bu teoriyanın tərəfdarlarındandır. Şeyx Ənsari, Axund Xorasani və Ayətullah Xoyi bu nəzəriyyənin müxaliflərindəndir.

Ömər ibn Hənzələnin məqbuləsi “fəqihin vilayəti” teoriyasının tərəfdarlarının nəqli dəlillərindəndir. Bu hədisə əsasən, mübahisələr zamanı yalnız Əhli beytdən (ə) hədis nəql edən və dinin hökümləri ilə tanış olan şəxs həkəm (qazi) olaraq seçilməlidir. İlahi hökümləri icra etmək üçün alim və adil hakimin olmasının zəruriliyi  “fəqihin vilayəti” nəzəriyyəsinin əsaslandığı rasional dəlillərdən biridir.

Fəqihin vilayəti haqqında çoxlu kitablar və məqalələr yazılmışdır. İmam Xomeyninin “Velayəte-fəqih” kitabı və Cavadi Amolinin “Velayəte-fəqih, velayətet feqahət və edaələt” kitabı onlardan bəzisidir.

Fəqihin vilayəti – müctehidlərin verdiyi tərifə əsasən müəyyən şərtlərə sahib olan bir müctehidin insanların işləri üzərində qəyyumluğu və hakimliyidir.  Başqa sözlə desək: dini hökümlərin icrası və dəyərlərin gerçəkləşməsi məqsədi ilə müsəlman cəmiyyətinin idarə edilməsidir.  

“Fəqihin vilayəti” şiə fiqhində bir teoriyadır. Bu nəzəriyyəyə görə, imam Zamanın (ə) qeyb dövründə müsəlman cəmiyyətinin idarəsi müəyyən şərtlərə sahib olan fəqihin (müctehidin) öhdəsindədir.  

Bəzi yazıçılar, Molla Əhməd Nəraqini (vəfatı h.q 1245) “fəqihin vilayətini” fiqhi bir məsələ olaraq açıqlayan və onun isbatı üçün nəqli və rasional sübutlardan istifadə edən ilk müctehid hesab edirlər.  Onun ilk dəfə olaraq İslam hakiminin bütün vəzifə və səlahiyyətlərini və fəqihin vilayətini birlikdə “Əvaidul-əyyam” adlı kitabda topladığı bildirilir.  Əlbəttə Molla Əhməd Nəraqidən öncə bəzi şiə alimləri imamların səlahiyyətlərindən bəzisinin fəqihin öhdəsində olmasından söhbət açmışdır. Misal olaraq dördüncü və beşinci əsrinin alimlərindən olan  Şeyx Mufid “əl-Muqniə” kitabında belə yazır: Şiə imamları cəzaların icrasını fəqihlərə tapşırmışdır.  Həmçinin, tarixçi Rəsul Cəfəriyanın dediyinə əsasən, onuncu əsrin alimlərindən olan Mühəqqiq Kərəki fəqihlərin məsum imamlara aid olan hakimiyyət səlahiyyətlərinə sahib olduğunu düşünürdü.  

Molla Əhməd Nəraqidən sonra, Kaşiful-Ğita  və onun şagirdi Məhəmməd Həsən Nəcəfi də fəqihlərin təyini nəzəriyyəsini və onların villayət və səlahiyyətlərini açıqlamışdır.  Onlar fəqihlər tərəfindən icazəyə sahib olmayan padşah və ya sultanın hakimiyyətini leqal hesab etmirdilər və fəqihin şəraiti olduğu halda hakimiyyətə gəlməsinin vacibliyinə inanırdılar.  

Fəqihlərin vilayəti və səlahiyyətləri mövzusu Şeyx Mürtəza Ənsarinin (h.q 1214-1281) fəqihlərin siyasi vilayəti haqqında şəkk etməsi ilə dayandı.  Sonralar 1969-cu ildə imam Xomeyni Nəcəf elmiyyə hövzəsində özünün akademik fiqh dərsində “fəqihin vilayəti” teoriyasını müzakirə etdi  və İslam hakimiyyətinin qurulmasının zəruriliyini vurğuladı.  Onun bu mövzuda olan söhbətləri 1970-ci ildə “Velayəte-fəqih” adlı kitabda çap edildi.  

“Fəqihin vilayəti” nəzəriyyəsinin tərəfdarları onun isbatı üçün bir sıra nəqli və rasional dəlillərə istinad etmişdir.  Ömər ibn Hənzələnin məqbuləsi və imam Zamanın (ə) məktubu onların nəqli dəlillərindəndir. İmam Sadiqdən (ə) nəql edilən, Ömər ibn Hənzələnin məqbuləsi hədisinə əsasən Əhli beyt (ə) hədislərini nəql edən və dini hökümləri tanıyan şəxs həkəm (qazi) olaraq seçilməlidir.  İmam Xomeyninin bu hədisdən istifadəsinə əsasən imam Sadiq (ə) fəqihi həm qəzavət həm də hakimiyyət işlərində hakim təyin etmişdir və bu hədisə əsaslanaraq, cəmiyyətdə hökmün icrasının hakimiyyət və qüdrətə ehtiyaclı olduğunu qeyd etmişdir. Onun fikrincə, qəzavət etmək və hökümləri icra edə bilmək üçün hakimiyyət fəqihin əlində olmalıdır.  O, həmçinin imam Sadiq (ə) tərəfindən fəqihlər üçün vilayət vəzifəsinin təyin olunmasını siyasi bir sirr hesab edir. Bu mənada ki, fəqihləri qazilik etmək üçün həvəsləndimrək və ruhlandırmaqla onlar hakimiyyət qurmağın müqəddimələrini proqramlaşdırmış olacaq, bununla da  hakimiyyətə gəlmək mümkün olan zamanda çətinliyə düşməyəcək və müqəddiməni öncədən hazırlamış olacaqlar.  

İmam Zamanın (ə) məktubunda “əl-həvadisul-vaqiə” (hadisələrdən) söhbət açılır və hadisələr zamanı Əhli-beytin (ə) hədislərini nəql edən ravilərə müraciət etməyin zəruriliyi bildirilir.  İmam Xomeyni bu məktuba istinad etməklə cəmiyyətin bütün işlərinin fəqihlərə tapşırmağın lazım olduğunu nəticə olaraq qeyd edir.  

Cəvahirul-Kəlamın müəllifi fəqihin vilayətini qəbul edən fəqihlərin sırasındadır. Onun sözlərinə görə, İmamların (ə) fəqihlərin səlahiyyəti haqqında istifadə etdiyi müxtəlif ifadələrdən “fəqihin vilayəti”-ni başa düşməyən şəxs sanki fiqhdən heçnə dadmamış kimidir və İmamların (ə) sözlərinin sirr və rəmzlərindən xəbərsizdir. Çünki, bu ifadə tərzləri qeyb dövründə şiələrin işlərinin nizamlı olmasının vacibliyindən xəbər verir. O, “fəqihin vilayətini” o qədər aşkar və aydın hesab edir ki, hətta bu mövzunun sübuta ehtiyacının olmadığını düşünür və bu nəzəriyyənin müxaliflərini vəsvəsəyə düşmüş hesab edir.

Rasional dəlillərdən biri budur ki, insanın ictimai həyatı və fərdi və mənəvi inkişafı ilahi qanuna ehtiyaclı olmaqdan əlavə alim və ədalətli hakimə də ehtiyaclıdır. Bu iki əsas sütün olmadan ictimai həyat hərc-mərcliklik və fəsadla üzləşəcəkdir. Bu hədəf Peyğəmbərlərin və İmamların zamanında onların vasitəsi ilə gerçəkləşir. Qeyb zamanında isə “fəqihin vilayəti” vasitəsi ilə həyata keçir.  

“Fəqihin vilayəti” təyin edilmə yoxsa seçilmə

Bu teoriyanın tərəfdarları arasında onun legitimliyi haqqında fikir ixtilafı vardır. Bəziləri “fəqihin vilayətini” təyin edilmiş bir vəzifə və məqam hesab etsə də digər bir qrup onun seçki yolu ilə qanunilik tapdığını düşünür.

Bu fikirə əsasən, “fəqihin vilayətinin” siyasi işlərdə qanunilik səbəbi İmamların (ə) cəmiyyətin dini, ictimai və idarə işlərini ədalətli fəqihlərə tapşırmasındadır. Buna əsasən insanların istəyi və rəyi “fəqihin vilayətinin” legitimliyində heç bir təsirə malik deyil.  İmam Xomeyni,  Abdullah Cavadi Amoli, Məhəmməd Mumin Qumi və Məhəmməd Təqi Misbah Yəzdi bu nəzəriyyənin tərəfdarları hesab edilir.  

Vəliyyi-Fəqihin təyin edilmiş olduğunu düşünən bəzi şəxslər fəqihin mütləq vilayətə sahib olduğunu hesab edir. Yəni, fəqihin hakimiyyət və siyasət işlərində həzrət Peyğəmbərin (s) və İmamların (ə) sahib olduğu bütün səlahiyyətlərə malik olmasını düşünür. Çünki, hədəf şəriətin icra olunmasıdır və bu barədə hakimlər arasında fərq qoymaq düzgün deyil.  Həmçinin dünyəvi qanunlarun legitimliyi “vəliyyi-fəqihin” icazəsi ilə şərtlənmişdir və qanun vəliyyi-fəqihi məhdudlaşdıra bilməz. Onun göstərişləri qanun hökmündədir.  

Deyilənə görə, bu fikir ilk dəfə imam Xomeyni tərəfindən irəli sürülmüşdür.  

Bu görüş insanların fikirini fəqih vilayətinin legitimlik səbəbinin bir hissəsi olaraq zəruri hesab edir. Yəni, bu nəzərə əsasən qanuni hakim odur ki, fəqih, ədalətli, zamanı tanıyan, idarə bacarığına sahib olan, tədbirli olmaqdan əlavə camaatın hamısı və ya əksəriyyəti onu rəhbər olaraq seçmiş olsunlar.  Bu fikirdə olanlar fəqihin mütləq vilayətinə irad etmiş olur.  Şəhid Behişti, Şəhid Mütəhhəri, Hüseynəli Müntəziri və Nemətullah Salehi Nəcəfabadi bu görüşün tərəfdarlarındandır.  

Şeyx Ənsari, Axund Xorasani,  Mirzə Naini və Ayətullah Xoyi  “fəqihin vilayətinin” müxaliflərindən hesab edilirlər.  Şeyx Ənsarinin fətvasına əsasən, qeyb zamanında fətva vermək və qazilik etmək kimi işlər fəqihin öhdəsindədir.  Lakin, insanların canı və malı üzərində hakimiyyət etmək yalnız həzrət Peyğəmbərə (s) və İmamlara (ə) məxsusdur.  

O, “fəqihin vilayətinin” isbatı üçün gətirilən sübutları, o cümlədən Ömər ibn Hənzələnin məqbuləsinə və İmam Zamanın (ə) məktunə istinad etməyi düzgün hesab etmir.  Onun fikrincə, bu hədislər sırf olaraq fəqihin insanlar üçün şəri hökümləri açıqlamaq vəzifəsini qeyd edir və fəqihin insanlar üzərində hətta xümüs və zəkat kimi mövzularda vilayətə sahib olmasına dəlalət etmir.  

Bəziləri “fəqihin vilayəti” məsələsini kəlami məsələ hesab etsə də digər bir qrup bunu fiqhi bir məsələ hesab edir. Cavadi Amuli, fəqihin vilayətini kəlam elminə bağlı hesab edir.  Onun dəlili budur ki, kəlam elminin mövzusu Allahın işləridir. “Fəqihin vilayəti” də Allahın işləri ilə əlaqədardır. Çünki, fəqihin qeyb dövründə hakimiyyət etməsini Allah təyin etmişdir.  Bu fikrin müqabilində Hüseynəli Müntəziri “fəqihin vialyəti” mövzusunun islam fiqhinin çərçivəsində olduğunu hesab edir və öz sözünə şahid olaraq fəqihlərin çoxunun bu mövzunu fiqhi kitablarda müzakirə etmələrini qeyd edir.  

1979-cu ilə İranda İslam inqilabından sonra “fəqihin vilayəti” İİR-nın konstitusiyasına əlavə edildi. Konstitusiyanın 57-ci bəndi bu barədə danışır.  

İran İslam Respublikasında imam Xomeyni ondan sonra isə Ayətullah Xamenei vəliyyi-fəqih olaraq rəhbərliyi öhdəsinə almışdır.  

Kazim Ustadi “fəqihin vilayəti və hakimiyyəti biblioqrafiyasında” bu mövzuda yazılmış 700-dən çox kitabı tanıtdırır. Onlardan çoxu İslam inqilabından sonra yazılmışdır.  Bu mövzuda yazılmış kitabların ən mühümü aşağıdakılardır: