confirmed, movedable, templateeditor
15.813
edits
Şiə: Redaktələr arasındakı fərq
→Əlavə mütaliə üçün
Redaktənin izahı yoxdur |
|||
| Sətir 101: | Sətir 101: | ||
== Digər mühüm teoloji görüşlər == | == Digər mühüm teoloji görüşlər == | ||
Şiələr tövhid, | Şiələr [[tövhid]], [[nübuvvət]] və dirilmə kimi dinin əsaslarını digər müsəlmanlarla paylaşarkən, onları bütün sünnilərdən və ya bəzilərindən fərqləndirən əqidələri də vardır. [[İmamət]] və [[məhdəviyyət]] məsələlərindən başqa, o əqidələrə aşağıdakılar daxildir: [[əqli yaxşılıq və çirkinlik]], Allahın sifətlərini ucaldan, əmrlər arasında əmr, [[Səhabənin ədaləti|səhabələrin ədalətsizliyi]], təqiyyə, təvəssül və şəfaət. | ||
Mötəzilə kimi şiə alimləri də fəzilət və çirkinliyin ağılla qazanıldığını hesab edirlər. [83] Yaxşılıq və çirkinlik o mənada rasionaldır ki, əməllər, Allahın onları yaxşı və ya pis hesab etməsindən asılı olmayaraq, əqli cəhətdən yaxşı və pisə bölünür. [84] Bu söz yaxşılığı və pisliyi şəriət hesab edən Əşairələrin nəzərinə ziddir [85] və bu real deyil. Deməli, Allahın əmr etdiyi hər şey xeyir, qadağan etdiyi isə pisdir. [86] | |||
[[Mötəzilə]] kimi şiə alimləri də fəzilət və çirkinliyin ağılla qazanıldığını hesab edirlər. [83] Yaxşılıq və çirkinlik o mənada rasionaldır ki, əməllər, Allahın onları yaxşı və ya pis hesab etməsindən asılı olmayaraq, əqli cəhətdən yaxşı və pisə bölünür. [84] Bu söz yaxşılığı və pisliyi şəriət hesab edən [[Əşairə|Əşairələrin]] nəzərinə ziddir [85] və bu real deyil. Deməli, Allahın əmr etdiyi hər şey xeyir, qadağan etdiyi isə pisdir. [86] | |||
"Tənziyyə Sifət" (Allahın sifətlərini ucaldan) nəzəriyyəsi “Tətil” və “Təşbih" adlanan iki baxışın əksinədir. Birincisi deyir ki, Allaha heç bir sifət aid edilməməlidir, digəri isə Allahı öz sifətlərində başqa məxluqlarla müqayisə edir. [87] Şiə məzhəbinə görə, məxluqlar üçün istifadə edilən bəzi müsbət sifətləri Allaha aid etmək olar, lakin o, bu sifətlərə malik olduğuna görə məxluq sayılmamalıdır. [88] Məsələn, demək lazımdır ki, insanda elm, qüdrət və həyat olduğu kimi, Allah da bu sifətlərə malikdir, lakin Allahın elmi, qüdrəti və həyatı insanın elmi, qüdrəti və həyatı ilə eyni deyildir. [89] | "Tənziyyə Sifət" (Allahın sifətlərini ucaldan) nəzəriyyəsi “Tətil” və “Təşbih" adlanan iki baxışın əksinədir. Birincisi deyir ki, Allaha heç bir sifət aid edilməməlidir, digəri isə Allahı öz sifətlərində başqa məxluqlarla müqayisə edir. [87] Şiə məzhəbinə görə, məxluqlar üçün istifadə edilən bəzi müsbət sifətləri Allaha aid etmək olar, lakin o, bu sifətlərə malik olduğuna görə məxluq sayılmamalıdır. [88] Məsələn, demək lazımdır ki, insanda elm, qüdrət və həyat olduğu kimi, Allah da bu sifətlərə malikdir, lakin Allahın elmi, qüdrəti və həyatı insanın elmi, qüdrəti və həyatı ilə eyni deyildir. [89] | ||
"Əmrlər arasında əmr" nəzəriyyəsinə görə, insan mötəzilənin düşündüyü kimi tam azad bir varlıq deyil və Əhli-hədislərin dediyi kimi tamamilə məcbur deyildir [90]. Daha doğrusu, insan öz əməllərini yerinə yetirməkdə ixtiyar sahibidir, lakin onun iradə və qüdrəti müstəqil deyil və Allahın iradəsindən asılıdır. [91] Şiələr arasında Zeydilər mötəzilə kimi düşünürlər. [92] | "Əmrlər arasında əmr" nəzəriyyəsinə görə, insan mötəzilənin düşündüyü kimi tam azad bir varlıq deyil və Əhli-hədislərin dediyi kimi tamamilə məcbur deyildir [90]. Daha doğrusu, insan öz əməllərini yerinə yetirməkdə ixtiyar sahibidir, lakin onun iradə və qüdrəti müstəqil deyil və Allahın iradəsindən asılıdır. [91] Şiələr arasında Zeydilər mötəzilə kimi düşünürlər. [92] | ||
Şiə mütəfəkkirləri sünnilərdən fərqli olaraq [93] Peyğəmbər səhabələrinin hamısının adil olduğuna inanmırlar [94] və onlar deyirlər ki, Peyğəmbərlə sırf ünsiyyət ədalətə dəlil deyildir [95]. | Şiə mütəfəkkirləri sünnilərdən fərqli olaraq [93] Peyğəmbər səhabələrinin hamısının adil olduğuna inanmırlar [94] və onlar deyirlər ki, Peyğəmbərlə sırf ünsiyyət ədalətə dəlil deyildir [95]. | ||
Zeydilər istisna olmaqla [96] şiələr təqiyyəni caiz hesab edirlər. Yəni, onlar hesab edirlər ki, fikir söyləmək müxaliflər tərəfindən zərərə səbəb ola bilərsə, biz öz fikrimizi açıqlayıb ona zidd nəsə deyə bilmərik. [97] Təvəssül digər İslam məzhəblərində ümumi məfhum olsa da, şiələr arasında daha mühüm yer tutur. Şiələr bəzi sünnilərdən, o cümlədən, vəhhabilərdən fərqli olaraq [99] hesab edirlər ki, insanın dualarının qəbul olunması və Allaha yaxınlaşmaq üçün Allah övliyalarının şəfaət etməsi lazımdır. [100] Təvəssülün şəfaətlə güclü əlaqəsi var. Şeyx Müfidin fikrincə, şəfaətin mənası budur ki, Peyğəmbər və imamlar Qiyamət günü günahkarlara şəfaət edə bilsinlər və Allah onların şəfaəti ilə bir çox günahkarları xilas etsin. [102] | Zeydilər istisna olmaqla [96] şiələr [[Təqiyyə|təqiyyəni]] caiz hesab edirlər. Yəni, onlar hesab edirlər ki, fikir söyləmək müxaliflər tərəfindən zərərə səbəb ola bilərsə, biz öz fikrimizi açıqlayıb ona zidd nəsə deyə bilmərik. [97] [[Təvəssül]] digər İslam məzhəblərində ümumi məfhum olsa da, şiələr arasında daha mühüm yer tutur. Şiələr bəzi sünnilərdən, o cümlədən, vəhhabilərdən fərqli olaraq [99] hesab edirlər ki, insanın dualarının qəbul olunması və Allaha yaxınlaşmaq üçün Allah övliyalarının şəfaət etməsi lazımdır. [100] Təvəssülün şəfaətlə güclü əlaqəsi var. [[Şeyx Müfid|Şeyx Müfidin]] fikrincə, şəfaətin mənası budur ki, Peyğəmbər və imamlar Qiyamət günü günahkarlara [[şəfaət]] edə bilsinlər və Allah onların şəfaəti ilə bir çox günahkarları xilas etsin. [102] | ||
== Fiqh == | == Fiqh == | ||
[[Quran]] və Peyğəmbərin (s) [[Sünnə|sünnəsini]] bütün şiələr şəriət hökmlərinin iki əsas mənbəyi hesab edirlər [103], lakin bu ikisindən və digər [[fiqh]] mənbələrindən necə istifadə etmək məsələsində ixtilaf edirlər. | |||
Quran və Peyğəmbərin | Şiələrin çoxu, yəni [[imamiyyə]] və [[zeydiyyə]] sünnilər kimi Quran və Peyğəmbərin sünnəsi ilə yanaşı, [[ağıl]] və [[İcma|icmanı]] da dəlil hesab edirlər [104], lakin ismailiyyədə belə bir şey yoxdur. Yəni İsmailiyyə firqəsinə görə, heç bir [[Müctəhid|müctəhidə]] təqlid etmək olmaz və şəriət hökmləri birbaşa Qurandan, Peyğəmbərin sünnəsindən və imamların təlimlərindən alınmalıdır [105]. | ||
Sünnə ilə bağlı Zeydiyyə yalnız Peyğəmbərin rəftarını və danışmasını dəlil hesab edir və [[Sihahi-Sittə|“Sihahi-Sittə”]] kimi sünni hədis mənbələrinə istinad edir. [106] İmamiyyə və İsmailiyyə isə öz imamlarının nəql etdiyi hədisləri fiqh mənbəyi hesab edirlər. [107] | |||
Həmçinin, sünnilər kimi, Zeydiyyə də [[Qiyas|"Qiyas"]] və [[İstihsan|"İstihsa"nı]] dəlil hesab edir,[108], lakin bunlar İmami və İsmaili şiələri arasında etibarlı deyildir. [109] Əlbəttə, Zeydilər imamiyyə ilə sünnilər arasında olan ixtilafın bəzi hökmlərində şiələrin fətvalarını seçmişlər; Məsələn, əhli-sünnənin əksinə olaraq, [[Həyyə əla xeyril əməl|“Həyyə əla Xeyril-əməl”]] ifadəsini [[Azan|azanın]] bir hissəsi hesab edir, “əs-salət-i-xeyrin-min ən-nəvm” (Namaz yuxudan yaxşıdır) ifadəsini azanda [[haram]] hesab edirlər.[110] | |||
İmamiyyə ilə sünnilər arasında mübahisəli məsələlərdən biri olan müvəqqəti nikah məsələsində İsmailiyyə və Zeydiyyə sünnilərlə [111] həmfikirdirlər, yəni, müvəqqəti nikahı caiz hesab edən İmamiyyənin əksinə olaraq onun haramlığına səs verirlər.[112] | İmamiyyə ilə sünnilər arasında mübahisəli məsələlərdən biri olan müvəqqəti nikah məsələsində İsmailiyyə və Zeydiyyə sünnilərlə [111] həmfikirdirlər, yəni, müvəqqəti nikahı caiz hesab edən İmamiyyənin əksinə olaraq onun haramlığına səs verirlər.[112] | ||
| Sətir 131: | Sətir 133: | ||
"Pew Religion and Public Life Association" hesabatına görə, şiələrin 68-80 faizi dörd ölkədə yaşayır: İran, İraq, Pakistan və Hindistan. İranda 66-70 milyon şiə var ki, bu da dünyadakı bütün şiələrin 37-40%-nə bərabərdir. Pakistan, Hindistan və İraqın hər birində 16 milyondan çox şiə yaşayır. [116] | "Pew Religion and Public Life Association" hesabatına görə, şiələrin 68-80 faizi dörd ölkədə yaşayır: İran, İraq, Pakistan və Hindistan. İranda 66-70 milyon şiə var ki, bu da dünyadakı bütün şiələrin 37-40%-nə bərabərdir. Pakistan, Hindistan və İraqın hər birində 16 milyondan çox şiə yaşayır. [116] | ||
İran, Azərbaycan, Bəhreyn və İraqda əhalinin əksəriyyəti şiələrdir. [117] Şiələr həmçinin Yaxın Şərqdə, Şimali Afrikada, Asiya-Sakit okean regionunda, Amerika və Kanadada [118] və Çində [119] yaşayırlar. | İran, [[Azərbaycan cümhuriyyəti|Azərbaycan]], [[Bəhreyn]] və İraqda əhalinin əksəriyyəti şiələrdir. [117] Şiələr həmçinin Yaxın Şərqdə, Şimali Afrikada, Asiya-Sakit okean regionunda, Amerika və Kanadada [118] və Çində [119] yaşayırlar. | ||
== Hökumətlər == | == Hökumətlər == | ||
Ali-İdris, Təbəristan Ələviləri, Ali-Buyeh, Yəmən Zeydiləri, Fatimilər, Ələmut İsmailiyyə, Səbzevar Sərbdaran, Səfəvi və İran İslam Respublikası İslam dünyasında mövcud olan şiə hökumətləridir. | [[Ali-İdris]], [[Təbəristan Ələviləri]], [[Ali Buveyh|Ali-Buyeh]], [[Yəmən]] Zeydiləri, [[Fatimilər]], Ələmut İsmailiyyə, Səbzevar Sərbdaran, [[Səfəviyyə|Səfəvi]] və [[İran İslam Respublikası]] İslam dünyasında mövcud olan şiə hökumətləridir. | ||
Mərakeşdəki Ali-İdris hökuməti və Əlcəzairin bir hissəsi [120] şiələrin qurduqları ilk hökumət hesab edilmişdir.[121] Bu hökumət h.q.172-ci ildə İmam Həsən Müctəbanın (ə) nəvəsi İdris tərəfindən qurulmuş və təxminən iki əsr davam etmişdir [122]. Digər bir Ələvi hökumətini zeydilər [123] qurub. Zeydilər də h.q. 284-cü ildən h.q.1382-ci ilə qədər Yəməndə hökmranlıq ediblər. [124] Fatimilər və Ələmut İsmailiyyə hökumətləri ismaili firqəsindən idi. [125] | Mərakeşdəki Ali-İdris hökuməti və Əlcəzairin bir hissəsi [120] şiələrin qurduqları ilk hökumət hesab edilmişdir.[121] Bu hökumət h.q.172-ci ildə [[İmam Həsən (ə)|İmam Həsən Müctəbanın (ə)]] nəvəsi İdris tərəfindən qurulmuş və təxminən iki əsr davam etmişdir [122]. Digər bir Ələvi hökumətini zeydilər [123] qurub. Zeydilər də h.q. 284-cü ildən h.q.1382-ci ilə qədər Yəməndə hökmranlıq ediblər. [124] Fatimilər və Ələmut İsmailiyyə hökumətləri ismaili firqəsindən idi. [125] | ||
Ali-Buyeh ilə bağlı fikir ayrılığı var. Bəziləri zeydi olduqlarına, bəziləri imamiyyə olduqlarına, bəzilərinə görə isə əvvəlcə zeydi, sonralar imamiyyə şiələri olduqlarına inanırlar. [126] | Ali-Buyeh ilə bağlı fikir ayrılığı var. Bəziləri zeydi olduqlarına, bəziləri imamiyyə olduqlarına, bəzilərinə görə isə əvvəlcə zeydi, sonralar imamiyyə şiələri olduqlarına inanırlar. [126] | ||
Olcaytu ləqəbi ilə tanınan Sultan Məhəmməd Xudabəndə (hökmdarlığı h.q. 716-728) də bir müddət on iki imamçı şiə məzhəbini öz hökumətinin rəsmi dini elan etdi. Lakin sünni dininə əsaslanan hökumət təşkilatının təzyiqi ilə yenidən sünni məzhəbini rəsmi məzhəb elan etdi. [127] | Olcaytu ləqəbi ilə tanınan Sultan Məhəmməd Xudabəndə (hökmdarlığı h.q. 716-728) də bir müddət on iki imamçı şiə məzhəbini öz hökumətinin rəsmi dini elan etdi. Lakin [[Əhli-sünnət vəl-cəmaət|sünni dininə]] əsaslanan hökumət təşkilatının təzyiqi ilə yenidən sünni məzhəbini rəsmi məzhəb elan etdi. [127] | ||
Səbzevardakı Sərbdaran hökuməti də şiə hökuməti hesab olunur. [128] Əlbəttə, Rəsul Cəfəriyana görə, Sərbdaran başçılarının və hökmdarlarının məzhəbi dəqiq məlum deyil. Amma aydındır ki, onların məzhəbi liderləri şiə təmayüllü sufilər idi. [129] Sərbdaranın sonuncu hökmdarı Xacə Əli Muayyed [130] İmamiyyəni hökumətinin rəsmi məzhəbi elan etdi. [131] | Səbzevardakı Sərbdaran hökuməti də şiə hökuməti hesab olunur. [128] Əlbəttə, Rəsul Cəfəriyana görə, Sərbdaran başçılarının və hökmdarlarının məzhəbi dəqiq məlum deyil. Amma aydındır ki, onların məzhəbi liderləri şiə təmayüllü sufilər idi. [129] Sərbdaranın sonuncu hökmdarı Xacə Əli Muayyed [130] İmamiyyəni hökumətinin rəsmi məzhəbi elan etdi. [131] | ||
Hicri qəməri 907-ci ildə Şah İsmayıl tərəfindən qurulan Səfəvi hökumətində on iki imam şiə məzhəbi rəsmiləşdi [132]. Bu hökumət İranda İmamiyyə məzhəbini yayaraq İranı tam şiə ölkəsinə çevirdi.[133] | Hicri qəməri 907-ci ildə [[Birinci Şah İsmayıl|Şah İsmayıl]] tərəfindən qurulan [[Səfəviyyə|Səfəvi hökumətində]] on iki imam şiə məzhəbi rəsmiləşdi [132]. Bu hökumət İranda İmamiyyə məzhəbini yayaraq İranı tam şiə ölkəsinə çevirdi.[133] | ||
İran İslam Respublikasında da on iki imam şiə məzhəbinin prinsipləri əsas götürülür. [134] | İran İslam Respublikasında da on iki imam [[şiə məzhəbinin prinsipləri]] əsas götürülür. [134] | ||
== Əlavə mütaliə üçün == | == Əlavə mütaliə üçün == | ||
Əllamə Təbatəbai tərəfindən yazılmış İslamda şiə kitabı: Bu kitab şiə dinini tanıtmaq məqsədi ilə fars dilində yazılmışdır - xüsusilə qeyri-müsəlman auditoriya üçün. Bu əsərdə şiənin dərk edilməsi üçün lazım olan material sadə və yığcam bir dillə bəyan edilmişdir. İslamda şiə kitabı müxtəlif dillərə tərcümə edilmişdir. | [[Seyyid Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai|Əllamə Təbatəbai]] tərəfindən yazılmış İslamda şiə kitabı: Bu kitab şiə dinini tanıtmaq məqsədi ilə fars dilində yazılmışdır - xüsusilə qeyri-müsəlman auditoriya üçün. Bu əsərdə şiənin dərk edilməsi üçün lazım olan material sadə və yığcam bir dillə bəyan edilmişdir. İslamda şiə kitabı müxtəlif dillərə tərcümə edilmişdir. | ||
== İstinadlar == | == İstinadlar == | ||
{{İstinadlar}} | {{İstinadlar}} | ||
== Ədəbiyyat == | == Ədəbiyyat == | ||
{{Ədəbiyyat}} | {{Ədəbiyyat}} | ||