Vacibi kifai

Vacibi kifai (ərəbcə: الواجب الكفائي) — dini vaciblərin bir növüdür. Baxmayaraq ki, onun yerinə yetirilməsi bütün mükəlləflərə vacibdir, lakin bir qrup şəxs onu yerinə yetirdikdə, digərlərinin üzərindən bu vəzifə götürülür. Vacibi kifai, vacibi eyni ilə ziddir. Vacibi eyni elə bir vacibdir ki, onu yerinə yetirmək hər bir mükəlləfə ayrıca şəkildə vacibdir və bir qrup şəxs onu yerinə yetirsə belə, başqalarının üzərindən öhdəlik götürülmür. Meyitin kəfənlənməsi və dəfni, cihad, yaxşılığa əmr etmək və pislikdən çəkindirmə vacibi kifailərdən sayılır, gündəlik namazların qılınması və Ramazan ayının orucunun tutulması isə vacibi eyni növünə daxildir.

Vacibi kifai çox vaxt cəmiyyətin ümumi mənafeyinə aiddir; bu səbəbdən, vacibi kifai İslamın ictimai maraqları qorumaq üçün təqdim etdiyi bir yol olaraq tanıdılır. Bəzi hallarda vacibi kifai vacibi eyniyə çevrilə bilər; məsələn, əgər yalnız bir qazı (hakim) varsa, o zaman qəzavət onun üçün vacibi eyni olur. Üsuli fiqh alimlərinin sözlərinə görə, əgər bir vəzifənin vacibi kifaii yoxsa vacibi eyni olması barədə şəkk yaranarsa, onun vacibi eyni olduğuna hökm vermək lazımdır.

Fiqhi tərifi

Vacibi kifai — dini vaciblərin bir hissəsidir ki, burada dinin məqsədi sadəcə həmin işin yerinə yetirilməsidir və bu işi kimin görməsi fərq etmir. Bu vacibdə bütün mükəlləflər eyni şəkildə müraciətə məruz qalır, lakin bir qrup şəxs bu işi yerinə yetirsə, digərlərindən bu vəzifə götürülür. Vacibi kifai olan işlərə misal olaraq, məsciddəki nəcasətin təmizlənməsi, yaxşılığa əmr etmək və pislikdən çəkindirmək, meyitin hazırlanması (yuyulması, kəfənlənməsi və dəfni), cihad və xalqın həyatı ilə bağlı peşə və ixtisasların öyrənilməsi və icra olunması göstərilə bilər. Vacibi kifai çox zaman cəmiyyətin ümumi mənafeyinə aid olur; bu səbəbdən, vacibi kifailər İslamın ictimai xidmətləri dəstəkləmək və cəmiyyətin mənafeyini qorumaq üçün qoyduğu vasitələr hesab olunur.

Bu məsələnin dəqiq şəkildə kimə və ya hansı şəxslərə vacib olduğu haqqında müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur. Bu nəzəriyyələrə aşağıdakılar daxildir:

• Bütün mükəlləflərə ayrı-ayrılıqda vacib olması (Axund Xorasaninin nəzəriyyəsi).
• Müəyyən edilməmiş şəxs bir şəxsə vacib olması (İmam Xomeyninin (r.ə) nəzəriyyəsi).
• Mükəlləflərdən biri tərəfindən alternativ olaraq yerinə yetirilməsi (Seyid Məhəmməd Baqir Sədrin nəzəriyyəsi).
• Ümumi olaraq bütün mükəlləflərə vacib olması (Qütbüddin Şiraziyə nisbət verilən nəzəriyyə).

Vacibi kifai ilə vacibi eyninin fərqi

Vacibi kifai, eyni vacibin müqabilində dayanır. Vacibi eyni elə vacibdir ki, onun yerinə yetirilməsi hər bir mükəlləfə fərdi şəkildə vacibdir və bir qrup insan onu yerinə yetirsə belə, digər şəxslərin boynundan bu vacib düşmür. Məsələn, gündəlik namazların qılınması və Ramazan ayında oruc tutmaq kimi. Vacibi kifaidə isə yalnız əməli yerinə yetirən şəxs savab qazanar, lakin əgər heç kim onu yerinə yetirməzsə, bütün mükəlləflər günahkar olarlar. Bəzi elmləri öyrənmək vacibi eyni, bəzilərini isə öyrənmək vacibi kifai sayılır. Cəmiyyətin ehtiyaclarını qarşılamaq üçün öyrənilməsi lazım olan elmlər (məsələn, tibb elmi) vacibi kifaidir. Lakin fərdi kamilliyə çatmaq üçün öyrənilməsi zəruri olan fiqhi hökmlər və əqidə məsələləri kimi elmlər vacibi eynidir.

Vacibi kifainin vacibi eyniyə çevrilməsi

Əgər mükəlləf şəxslər arasında bir əməli yerinə yetirmək imkanı yalnız bir nəfərdə varsa, həmin əməli yerinə yetirmək də digər vacibi eyniləri yerinə yetirmək kimi şəxsə vacib olur. Məsələn, məhkəmədə şahidlik etmək vacibi kifai sayılır. Amma hadisəni görən yalnız bir nəfərdirsə, o zaman həmin şəxs üçün şahidlik etmək digər vacibi eyniləri yerinə yetirmək kimi vacib olur.

Vacibi kifai o demək deyil ki, istənilən şəxs bu vacibi yerinə yetirə bilər. Əvvəlcə şəxs bu işi görmək üçün ixtisas və bacarıq sahibi olmalıdır. Məsələn, hakim olmaq vacibi kifaidir, lakin insan əvvəlcə mühakimə etmək üçün qazilik bacarığı olmalıdır. Buna görə də, əgər yalnız bir nəfər vacibi kifaini yerinə yetirmək üçün lazımi ixtisasa malikdirsə, bu vacibi kifai onun üçün vacibi eyniyə çevrilmiş olur.

Vacibi kifainin növləri

Vacibi kifai bir neçə yerə bölünür:

1. Yerinə yetirilməsi ikinci dəfə mümkün olmayan vaciblər – məsələn, Peyğəmbərə (s) söyən şəxsin öldürülməsi vacibi (çünki bir insanı iki dəfə öldürmək olmaz);
2. İkinci dəfə yerinə yetirilməsi mümkün olsa da, şəriət baxımından qadağan olan vaciblər – məsələn, meyitin dəfn olunması (çünki qəbri açıb yenidən dəfn etmək mümkündür, amma qəbir açmaq haramdır);
3. İkinci dəfə yerinə yetirilməsi nə müstəhəb, nə də haram olan vaciblər – məsələn, meyitin kəfənlənməsi (meyiti bir neçə dəfə kəfənləmək nə müstəhəbdir, nə də qadağandır);
4. İkinci dəfə yerinə yetirilməsi müstəhəb olan vaciblər – məsələn, meyit namazı (onu təkrar qılmaq müstəhəbdir).

Vacibin eyni və ya kifai olması barədə şəkk

Üsuli fiqh elminin alimlərinə görə, bir əmrin Allah tərəfindən eyni və ya kifai vacib olması məlum deyilsə, əsas qəbul olunur ki, bu vacib eynidir. Çünki bir vacib əməli bir nəfərin yerinə yetirməsi ilə onun digərlərinin üzərindən məsuliyyəti götürüb-götürmədiyi məlum deyilsə, ağılın hökmünə əsasən bu əməl bir daha yerinə yetirilməlidir.