Əbədi əzab

Əbədi əzab və ya cəhənnəmdə əbədi qalmaq, (ərəbcə: الخلود في النار) İslamın və bir çox ilahi dinin təlimlərində mövcuddur. Quranda bir neçə ayədə “xalidinə fīhə əbəda” (onlar orada əbədi qalacaqlar) kimi ifadələrlə əbədi əzaba işarə olunmuşdur; həmçinin şiə hədis irsində də cəhənnəmdə əbədi qalmağa dair çoxlu hədislər vardır.

Cəhənnəmdə əbədi qalmaq məsələsində alimlər arasında müxtəlif baxışlar mövcuddur: Mühyiddin Ərəbi, Molla Sədra (əlbəttə, bəzi əsərlərində) və İmam Xomeyni (r.ə) kimi şəxslər cəhənnəmdə əbədi qalmağı qəbul etmirlər və inanırlar ki, axırda cəhənnəm əzabı sona çatacaq. Onlar əbədi əzabı Allahın ədalətinə, hikmətinə və mərhəmətinə zidd bilirlər və deyirlər ki, cəhənnəm sakinlərinin hamısı ya oradan çıxacaq, ya da orada qalsalar belə, artıq əzab və ağrı hiss etməyəcəklər. İnsanın ilahi fitrətinin fani olmaması da bu qrupun əbədi əzabın olmamasına dair digər dəlillərindəndir.

Bundan əlavə, əbədi əzabı qəbul edənlər isə bunun yalnız inadkar kafirlərə aid olduğunu bildirirlər ki, onlara tam şəkildə höccət tamamlanmışdır. Bu fikrə sahib olanlar düşünürlər ki, günahkarlar və zehni baxımdan zəif olanlar (müstəzəflər) cəhənnəmdə əbədi qalmayacaqlar. Şiə alimləri inanırlar ki, əməllərin təcəssüm etməsi nəzəriyyəsi və Qiyamətdə əməllərin həqiqətinin üzə çıxması ilə əbədi əzabı izah etmək olar. Bundan əlavə, Quranda bəzi insanların cəhənnəmdən çıxmayacağı açıq şəkildə qeyd olunmuşdur. Xəvaric də kafirlərlə yanaşı, böyük günahlar edib tövbəsiz ölənlərin də əbədi əzaba düçar olacağını qəbul edirlər.

Məqamı

İnsanın ruhunun ölümündən sonra əbədi qalması və davamlılığı İslam dini və digər bir çox dinlərin, o cümlədən, Yəhudilik və Xristianlığın təlimlərində yer alır. Ümumilikdə, Quranda bu şəxslər və ya qruplara əbədi olaraq cəhənnəm odunda qalmağa vəid (təhdid olunmuşlar) verilib: Kafirlər, müşriklər və münafiqlər.

Əbədi əzab məsələsində elə bir fikir ayrılığı mövcuddur ki, bir qrup buna icma olunduğunu və dini cəhətdən zəruri hesab edildiyini bildirir, digərləri isə bunu ağla o qədər zidd sayırlar ki, dini inanca aid edilə bilməyəcəyini söyləyirlər. Əbədi əzabın tərəfdarları dəlil gətirmək məqamında əsasən, dini nəqli mətnlərə istinad etmişlər. Bildirilir ki, Quranda 85 ayə əbədilik mövzusuna həsr olunmuş və 34 ayə cəhənnəmdə əbədi qalmaqla bağlıdır. “Nisa” surəsinin 169-cu, “Əhzab” surəsinin 65-ci və “Cin” surəsinin 23-cü ayələrində – hansı ki kafirlər, zalımlar və Allaha və Onun peyğəmbərinə asi olanlarla bağlıdır – “xalidinə fiha” ifadəsindən sonra “əbəda” (əbədi olaraq) sözü gəlmişdir.

Cəhənnəmdə əbədilik barəsində çox sayda rəvayət nəql olunmuşdur. Məhəmməd Hüseyn Təbatəbainin ifadəsinə görə, Əhli-beytdən əbədi əzab məsələsi barədə gələn rəvayətlər “istifazə” həddinə çatmışdır. Bəzi rəvayətlərdə cəhənnəmdə əbədilik və davamlı əzab yalnız kafirlər, inkar edənlər və müşriklərə aid edilmişdir.

Əbədi əzab haqqında üç nəzəriyyə

Kafirlər və böyük günah sahibləri üçün əbədi əzab

Müxtəlif məzhəblərə mənsub müsəlman mütəkəllimlərin əksəriyyəti kafirlərin cəhənnəmdə əbədi qalacaqlarına inanırlar. Lakin fasiq bir şəxsin, başqa ibarətlə desək, böyük günah işləyib tövbə etmədən dünyadan gedən möminin əbədi əzab içində qalması məsələsində böyük ixtilaf vardır.

Xəvaricə görə, böyük günah işləyən şəxs kafirdir və daim od içində qalacaq. Əksinə, Mötəzilə təriqətinə görə, fasiq müsəlman nə mömindir, nə də kafir; onun yeri “mənzilətun beynəl-mənzilətəyn” (iki məqam arasında bir məqamdır). Baxmayaraq ki, onların əksəriyyəti də Xəvaric kimi belə bir şəxsin əbədi olaraq cəhənnəmdə qalacağına inanırdılar.

Əbədi əzabın yalnız kafirlərə aid olması

Cahiz (vəfatı: 255 hicri) və Abdullah ibn Həsən Ənbəri (ikinci hicri əsrdə yaşamışdır) inanırdılar ki, əbədi əzab yalnız qəsdən haqqı inkar edən kafirə aiddir; lakin bir şəxs çalışsa, haqq dəlillər ona aşkar olmasa və bu səbəbdən İslamı qəbul etməsə, o üzrlü sayılır və onun cəhənnəmdəki əzabı bir müddətdən sonra kəsilər.

Əbədi əzaba qarşı çıxmaq

Əbədi əzaba qarşı çıxmaq müxtəlif məzhəblərin alimləri arasında mövcuddur, lakin bu müxaliflər vahid fikrə sahib deyillər. Aparılmış tədqiqatlara əsasən, əbədi əzaba qarşı çıxanları altı qrupa bölmək olar.

1. Cəhənnəm əhlinin cəhənnəmdən çıxaraq cənnətə daxil olması
2. Cəhənnəmin və oradakıların yox olması (fani olması)
3. Cəhənnəm əhlinə səbir gücünün verilməsi və əzabın unudulması
4. Əzabın nemətlə qarışıq olması
5. Əzabın ləzzətə çevrilməsi (şirin hala gəlməsi)
6. Növ baxımından əbədi qalmaq (yəni fərdi yox, ümumi bir növün əbədi qalması).

Bildirilir ki, həm cəhənnəmin, həm də cənnətin fani olacağına inanan Cəhm ibn Səfvandan və bəzi tərəfdarlarından başqa — bunlar əbədi qalmaq (xulud) inancını qəbul etməmişlər — Mühyiddin İbn Ərəbi cəhənnəm əhlinin əbədi qalması inancına qarşı çıxan ən tanınmış şəxsdir. O yazmışdır ki, cəhənnəm əhli əməlləri qədər əzab çəkdikdən sonra, həmin cəhənnəmdə Allahın fəzl və rəhmətinə nail olacaqlar və artıq o oddan əziyyət çəkməyəcəklər. Molla Sədra Şirazi də bəzi əsərlərində İbn Ərəbi kimi bu fikirdə olmuşdur ki, nəhayət cəhənnəm əzabı sona çatacaq və cəhənnəm əhli daha əzab və ağrı hiss etməyəcək.

İmam Xomeyni (r.ə) də bu alimlər sırasına daxil edilmişdir. O da cəhənnəm əhlinin əzabdan xilas olacağına və şəfaətə nail olacağına inanır. Deyirlər ki, o, bu iddiası üçün ilahi ümumi rəhmətə və insanın Allah tərəfindən verilmiş fitrətinin aradan getməməsinə istinad etmişdir.

Şiə alimlərinin baxışı

Qədrdan Qaraməlikinin verdiyi məlumata əsasən, şiə alimləri arasında əbədi əzab (xulud) prinsipi hamılıqla qəbul edilir. Həmçinin şiə mütəkəllimlərinin inancına görə, cəhənnəmdə əbədi qalmaq yalnız kafirlərə aiddir.

Əbədi əzabın inadkar kafirlərə məxsus olması

Şeyx Müfidə görə, şiə inancında əbədi əzab yalnız kafirlərə aiddir və günahkarlar cəhənnəmə düşsələr belə, orada əbədi qalmazlar. Molla Sədra vurğulayır ki, cəhənnəmdə əbədi qalmağın səbəbi yalnız küfrdür və kafirlərin atəşdə əbədi qalmasını onların batil etiqadlarının fəsadı ilə izah edir; əməldəki fəsadın əksinə ki, onun aradan qalxma ehtimalı var.

Əllamə Təbatəbainin fikrincə, Qurani-Kərim əzabın əbədiliyi və xulud haqqında açıq-aşkar danışır. Necə ki, “Bəqərə” surəsinin 76-cı ayəsində açıq şəkildə onların atəşdən çıxmayacağı bildirilib. Həmçinin bu mövzuda Əhli-Beytdən gələn çoxsaylı rəvayətlər də vardır. Buna görə, əzabın sona çatacağını bildirən bəzi qeyri-şiə rəvayətləri Qurana zidd olduğuna görə qəbul edilmir.

Şiə ilahiyyatçılarının dəlilləri

Şiə din alimləri, əbədi əzabın ümumi olmadığı və yalnız inadkar kafirlərə aid olduğu fikrini Quran ayələri, rəvayətlər və əqli dəlillərlə sübut edirlər. Məsələn, “Ənam” surəsinin 128-ci ayəsindəki "illə mə şaə illəllah" ifadəsinə əsasən, bəzi şəxslər əbədi əzab hökmündən istisna edilmişdir. İcmaya görə kafir heç vaxt cəhənnəmdən çıxmaz, deməli, bu ayədə böyük günah edən fasiq nəzərdə tutulur ki, Allahın iradəsi ilə onun əzabı sona çata bilər. Məclisi, xulud haqqında qeyd olunan rəvayətlərin ümumi mənasına əsaslanaraq belə nəticəyə gəlir ki, ağıl çatışmazlığı olanlar və ya onlara höccət tamam olmayanlar cəhənnəmdə əbədi qalmayacaqlar.

Şiə mütəkəllimlərinin fikrincə, böyük günah işləyən mömin, imanı sayəsində əbədi savaba layiqdir; çünki “Zilzal” surəsinin 7-ci ayəsində bildirildiyinə görə, ən kiçik yaxşı əmələ belə savab verilir və iman ən böyük yaxşı əməldir. Buna görə də, belə şəxs əvvəlcə əzab görməli, sonra isə cənnətdə əbədi savaba nail olmalıdır.

Əbədi əzab və Allahın rəhməti

Fəlsəfi və irfani yanaşmaları üstün tutan bəzi müsəlman alimləri əbədi əzaba və cəhənnəmdə daimi qalmağa qarşı çıxaraq, əzabın əbədi olmasını Allahın rəhməti ilə uyğun hesab etməmişlər.

Buna əksinə olaraq, şiə təfsirçisi və filosofu Əllamə Təbatəbaiyə görə, Allahın rəhməti ürəyin yumşaqlığı və şəfqət hissi mənasında deyil; çünki bu hallar maddi insana aid xüsusiyyətlərdir. Həqiqətdə, rəhmət, fərdin istedadına uyğun olan bir şeyi ona bəxş etmək və əta etmək mənasındadır.

İbn Ərəbi isə belə inanca sahibdir ki, bəzi insanların mahiyyəti rəhmət və şəfqətlə yoğrulmuşdur və əgər Allah onlara bəndələrinin işlərinə nəzarət və hakimiyyət imkanı versəydi, onlar əzab və əziyyəti dünyadan aradan qaldırardılar. Belə olduqda, bu kamilliyi bəndələrindən bəzilərinə verən Allah, əlbəttə, bu sifətə daha layiqdir və əzabı tamamilə yox edə bilər. Allah Özünü bəndələrinə qarşı "Ərhəmür-Rahimin" olaraq tanıtmışdır.

Əbədi əzab, Allahın ədaləti və hikməti

Bəzi müsəlman alimləri əbədi əzabı Allahın ədaləti ilə ziddiyyətli hesab etmiş və belə bir sual vermişlər ki, niyə bir insan dünyada qısa müddət günah etdiyinə görə, həmişəlik cəhənnəmdə yanmalıdır?

Digər mütəfəkkirlər də əbədi əzabın Allahın hikməti ilə uyğun gəlmədiyini bildirmiş və demişlər ki, sonu olmayan əzaba düçar olacaq bir varlığın yaradılması hikmətli bir iş ola bilməz.

Əməllərin təcəssüm etməsi nəzəriyyəsi ilə əbədi əzabın izahı

Bəzi dini alimlər əbədi əzabla ilahi ədalətin uzlaşmasını yalnız əməllərin təcəssüm etməsi nəzəriyyəsi ilə mümkün hesab edirlər. Onların fikrincə, əzabın ədalətlə ziddiyyət təşkil etməsi axirət əzablarını müqaviləvi və etibarən qəbul etməyin nəticəsidir; çünki axirət əzablarını müqaviləvi saymaq, əbədi əzabın mümkünlüyü barədə suallar doğurur və əbədi əzab üçün məntiqli bir səbəb göstərmək mümkün olmur. Bu səbəbdən, bəzi alimlər əbədi əzabı izah etmək üçün əməllərin təcəssüm etməsi nəzəriyyəsinə müraciət etmişlər. Digər tərəfdən isə bu nəzəriyyəyə belə bir irad tutulmuşdur ki, əməllərin təcəssüm etməsi nəzəriyyəsi maksimum cəhənnəmdə əbədi qalmanın mümkünlüyünü sübut edə bilər, lakin onun mütləq surətdə baş verəcəyini yox.

Bu istiqamətdə, Əllamə Təbatəbai əbədi əzabı “hikməti mütəaliyə”nin fəlsəfi prinsipləri, o cümlədən, cövhəri hərəkət əsasında izah edir. O, belə hesab edir ki, əgər çirkin əməllərin surətləri insanın nəfsi ilə birləşməyibsə, o zaman nəfs müəyyən bir müddət əzab çəkdikdən sonra azad olacaq; lakin əgər günahlar nəfsin mahiyyətinə çevrilərsə və nəfs heç bir təzyiq olmadan günaha meyl göstərər, onunla uyğunluq qazanarsa, onda insan əbədi əzab içində qalacaqdır.

Xarici keçid

• دانشنامه جهان اسلام, Farsca məqalə