Müsəlman

wikishia saytından

Müsəlman və ya müslim (ərəbcə: المسلم), İslamın təlimlərinə inanan və ona uyğun hərəkət edən şəxsdir. Şiə fəqihlərinə görə, müsəlman sadəcə şəhadət deməklə sübuta yetirilir və bədənin paklığı, cana hörmət, mal və namus, ibadətlərin düzgünlüyü kimi hökmlər bununla şamil olur. Tövhid, nübüvvət və dirilməyə (məada) etiqad bütün müsəlmanlar arasında ortaq inanclar, namaz, oruc və həcc isə müsəlmanların ümumi dini əməllərindəndir. Tarixçilərin fikrincə, Həzrət Əli (ə) və Həzrət Xədicə (s.ə) ilk müsəlmanlardır.

Pew Araşdırma Mərkəzinin (PEW) məlumatına görə, 2015-ci ilə qədər dünyanın müsəlman əhalisi təxminən 1 milyard 752 milyon 620 min nəfər olub və İslam xristianlıqdan sonra dünyada ən çox əhalisi olan ikinci dindir. Bu tədqiqat mərkəzinin təhlilinə görə, dünya müsəlmanlarının təxminən üçdə ikisi (62%) Asiya-Sakit okean regionunda yaşayır.

Müsəlman Allahın əmrinə təslim olmaq mənasında da işlənir, Quranda müsəlman sözü və onun törəmələri daha çox eyni mənada işlənir.

Yer və tarix

İslam dini miladi 610-cu ildə Ərəbistan yarımadasında yerləşən Məkkədə, Həzrət Məhəmmədin (s) peyğəmbər olaraq göndərildiyi və onun ardıcıllarına müsəlman adı verildiyi zaman yaranmışdır.[1] Şiələrin ilk imamı Həzrət Əli (ə) və Həzrət Xədicə (s.a) (Peyğəmbərin həyat yoldaşı) İslamı ilk qəbul edənlərdir.[2] İbn Hişamın “Əs-Sirə ən-Nəbiviyyə” kitabında nəql etdiyinə görə , İmam Əli (ə) və Həzrət Xədicəyə (s.ə.s.) sonra Zeyd ibn Harisə , Əbu Bəkr bin Əbi Quhafə , Osman bin Əffan , Səd bin Əbi Vəqqas kimi insanlar , Zubeyr bin Avvam, Əbdürrəhman bin Auf və Təlhə bin Ubeydullah ilk müsəlmanlar idi.[3]

Bəzi fiqhi rəvayətlərdə[4] paklıq, namaz, zəkat, oruc, həcc, cihad, ticarət, nümayəndəlik, vəsiyyət, nikah, ov və kəsim, hüdud, qisas, dirçəliş və sair kimi fiqh fəsillərinin əksəriyyətində müsəlman və ya İslam adı qeyd edilmişdir.[5]

Terminologiya

قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا ۖ قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَٰكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ ۖ وَإِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئًا ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ


Bədəvilər dedilər: «Biz (səmimi qəlbdən) iman gətirdik.» (Ya Peyğəmbər, onlara) de: «İman gətirməmisiniz. Lakin (zahirdə kəlmeyi-şəhadəti deməklə) «İslamı qəbul etdik» deyin. Çünki iman hələ sizin qəlblərinizə daxil olmayıb. Əgər (əmrlərində) Allaha və (rəhbərlik göstərişlərində) Onun Peyğəmbərinə itaət etsəniz (Allah) sizin əməllərinizdən (heç nəyi) əskiltməz. Çünki Allah çox bağışlayan və mehribandır.»[6]

Müsəlman İslamın təlimlərinə inanan və ona uyğun hərəkət edən şəxs və ya toplumdur.[7] Bəziləri müsəlmanı yalnız İslam dininə daxil olan və sırf İslam Peyğəmbərinə (s) təslim olan şəxs hesab edirdilər.[8]

Müsəlman sözü və onun törəmələri Quranda 40-dan çox dəfə xatırlanır və iki ümumi və xüsusi məna daşıyır.[9] Müsəlman mənası ayələrin çoxunda sözün ümumi və geniş mənasında işlənmiş və Allahın əmrinə təslim olmuş, tam tövhidi olan, hər cür şirk və bütpərəstlikdən uzaq olan şəxsə deyilir.[10] Və xüsusi mənada Həzrət Məhəmmədin (s) dininin ardıcıllarından və möminlərindən olan şəxsə deyilir.[11]

Möminlə müsəlman arasındakı fərq

Bəzi ayələrə[12] və hədislərə[13] əsasən , fəqihlər “müsəlman” və “ mömin ” arasında fərq qoymuşlar. Ümumi mənada mömin , Peyğəmbərdən (s) gələn hər şeyi qəlbində təsdiq edən və dili ilə etiraf edən kimsədir;[14] Müsəlman olmaq ancaq şifahi olaraq şəhadəti etiraf etməklə sübuta yetirilir.[15] Xüsusi mənada mömin, şiə fəqihlərinin nəzərincə, şiə imamlarının (ə) imamət və vilayətlərinə inanan kəslərdir.[16]

Rəvayətlərdə müsəlman xüsusiyyətləri

Əxlaqi yanaşma olan bəzi rəvayətlərdə həqiqi müsəlman üçün xüsusiyyətlər qeyd edilmişdir.[17] Nümunə olaraq Peyğəmbərdən (s) nəql edilən bir rəvayətdə həqiqi müsəlman o kəsdir ki, insanlar onun dilinin və əlinin şərrindən amandadırlar.[18] İmam Əli (ə) bir rəvayətdə hikməti, abır- həyanı, doğruluğu, Quranı diqqətlə oxumağı, Allah yolunda dostluq və düşmənçilik etməyi, Əhli-beytin (ə) vilayətini tanımağı, ba.qalarına qarşı hörmət etməyi, başqalarının haqqını və insanlarla qonşuluqda yaxşılıqla davranmağı müsəlmanın xüsusiyyətlərindən sayaraq vəsf etmişdir.[19]

İnanclar

İmam Rza (ə) : Müsəlman insanda on xüsusiyyət olmasa, ağlı kamil olmaz:

1- Ondan xeyir işdən başqa bir gözləntinin olmaması;

2- İnsanlar onun şərrindən amanda olmalıdırlar;

3-Başqa birinin az əməlini çox sayar:

4- Özünün çoxlu yaxşı işini az hesab edər;

5- Ondan nə istəsələr, heç vaxt sıxılmaz;

6- Ömrü boyu elm öyrənməkdən yorulmaz;

7- Allah yolunda yoxsulluqu var-dövlətdən daha çox istəyər;

8- Allah yolunda təvazökarlığı düşmən qarşısında izzətdən daha çox sevər;

9- Şöhrətdən daha çox gizli olmağı sevər.

Sonra İmam (ə) buyurdu: Onuncu və onuncu nədir? Soruşdular: Nədir? Buyurdu: “Hər kəsə baxsa sadəcə deyər ki, "o məndən daha xeyirli və təqvalıdır".

Mənbə: Tuhəful-uqul, səh 443.

Din prinsipləri bütün müsəlmanlar arasında ortaq əqidə prinsiplərindən bəziləri aşağıdakılardır:

* Tövhid: Müsəlmanların əsas inancı tövhiddir.[20] Bütün müsəlmanların inancına görə, Allah kainatın yeganə yaradıcısıdır və şəriki yoxdur.[21]

* Məad: Qiyamətdə ruhun bədənə qayıtmasına və onun əməlləri ilə məşğul olmaq üçün dirilməsinə inanmaq; Salehlər cənnətə və əbədi nemətlərə, fasiqlər isə cəza və əzablarına çatacaqlar.[22]

* Nübüvvət: Müsəlmanların nübuvvət əqidəsi, ilk növbədə, Həzrət Məhəmmədin (s) Allah tərəfindən peyğəmbər seçilməsindən ibarətdir.[23] İkincisi: Quran kitabı ona Allah tərəfindən nazil olmuşdur[24] və üçüncüsü: O, sonuncu peyğəmbərdir ki, ondan sonra başqa peyğəmbər gəlməyəcək.[25]

İbadətlər

Bütün müsəlmanlar üçün ümumi olan ən mühüm ibadətlərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar:

* Namaz: Hər bir müsəlmana hər gün 17 rükət namaz qılmaq vacibdir.[26] Bu 17 rükət gündəlik namazlar[27] kimi tanınır və bunlara aşağıdakılar daxildir: iki rükət sübh namazı, dörd rükət zöhr namazı, dörd rükət əsr namazı , üç rükət şam namazı və dörd rükət işa namazı.[28]

* Oruc: Ramazan ayında səhər azanından axşam azanına kimi bir ay müddətində orucu batil edən işlərdən çəkinmək hər bir müsəlmana vacibdir.[29]

* Həcc: Hər bir müsəlmanın ömründə bir dəfə Həcc ziyarətinə getməsi vacibdir (şərtlər olarsa).[30] Həcc mərasimi ildə bir dəfə Zilhiccədə və Məkkə şəhərində keçirilir və dünyanın müxtəlif ölkələrindən çoxlu sayda müsəlman bir yerə toplaşıb Həcc mərasimlərini yerinə yetirir.[31]

Fiqhi hökmlər

Müsəlmanların müqəddəs kitabı: Qurani-Kərim

Şiə fəqihlərinə görə müsəlman olmaq sadəcə şəhadəteyni demək və ya onu tərcüməsini iqrar etməklə həyata keçir.[32] Müsəlmanlar üçün İslam şəriətində əsərlər vardır ki, onlardan bəziləri aşağıdakılardır: [33]

  • Müsəlmanın bədəni və bədən rütubəti pakdır.[34]
  • Müsəlmanın canına, malına və namusuna hörmət edilir.[35]
  • Müsəlman olmaq ibadət və əməllərin düzgün olmasının şərtidir ki , onların düzgünlüyü qəsd-qürbət niyyətindən asılıdır.[37]
  • Müsəlmanın kitab-əhli olmayan kafirlə evlənməsi düzgün deyil.[38]
  • Müsəlman qadının hətta kitab əhli kafirlə evlənməsi düzgün deyil.[39]
  • Kafirin müsəlman üzərində hökmü yoxdur; Yəni (nəfy səbil) hökmünə əsasən , Allah kafirin müsəlman üzərində hökmranlıq və vilayəti yolu olan heç bir hökmü uyğulamamışdır.[40]
  • Şiə fəqihlərinə görə, müsəlman olub açıq-aşkar İslam dinini tərk edib: “Mən bundan sonra müsəlman deyiləm” deyən və ya İslamın vaciblərindən birini inkar edən və ya müsəlman və ya şiə icması arasında yekdil fikirlərdən birini inkar edən şəxs, mürtəddir və dindən çıxma hökmləri ona şamil olur.[41]

Müsəlmanların müqəddəs yerləri

Məscidul-həramda Həcc ayinlərini yerinə yetirən müsəlmanların şəkli

Müsəlmanların müqəddəs saydığı yerlərdən bəziləri aşağıdakılardır:

  • Məscidün-Nəbi Mədinə şəhərində yerləşən müsəlmanların digər müqəddəs və dini yerlərindən biridir.[44] Deyilənə görə, bu məscid İslam Peyğəmbəri (s) Mədinəyə gəldikdən sonra onun əli ilə tikilmişdir.[45]
  • Müsəlmanların ilk qibləsi olan Əl-Əqsa məscidi müsəlmanların digər dini və müqəddəs məkanlarından biridir.[46] Bu məscid Qüds şəhərinin cənub-şərqində yerləşir.[47]
  • İslam Peyğəmbərinə (s) ilk vəhy nazil olan Hira mağarası da müsəlmanların müqəddəs yerlərindən sayılır.[48]

Əhali

İmam Sadiq (ə) buyurur:

İslam vasitəsilə can qorunur, əmanət ödənilir, halallıq baş verir, axirət mükafatı isə imandır”.[49]

Pew Araşdırma Mərkəzinin (PEW) məlumatına görə, 2015-ci ilə qədər dünyanın müsəlman əhalisi təxminən 1 milyard 752 milyon 620 min nəfər idi[50] və İslam xristianlıqdan sonra dünyada ən çox əhalisi olan ikinci din kimi tanınır. [51] Bu tədqiqat mərkəzinin təhlilinə əsasən, dünya müsəlmanlarının təxminən üçdə ikisi (62%) Asiya-Sakit okean regionunda yaşayır.[52] Pew Araşdırma Mərkəzinin hesabatına görə, 2015-ci ildə hazırlanan statistik məlumatlara əsasən, ən çox müsəlman əhalisi olan 10 ölkə ardıcıllıqla aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir:[53]

Nömrə: Ölkə: Əhali: Ölkənin müsəlman olan əhalisinin sayı:
1.
İndoneziya
219.960.000 nəfər
87,1 %
2.
Hindistan
194.810.000 nəfər
14,9 %
3.
Pakistan
184.000.000 nəfər
96,4%
4.
Banqladeş
144.020.000 nəfər
90,6 %
5.
Nigeriya
90.020.000 nəfər
50 %
6.
Misir
83.870.000 nəfər
95,1 %
7.
İran
77.650.000 nəfər
99,5 %
8.
Türkiyə
75.460.000 nəfər
98 %
9.
Əlcəzair
37,210,000 nəfər
97,9%
10.
İraq
36.200.000 nəfər
99 %

Həmçinin, bu tədqiqat mərkəzinin 2017-ci ildəki hesabatına görə, Amerika Birləşmiş Ştatlarında müsəlmanların əhalisi təqribən 3 milyon 450 min nəfər və bu ölkənin ümumi əhalisinin[54] təxminən 1,1%-ni təşkil edir. Avropa qitəsində müsəlmanların sayı 2010-cu ildən 2016-cı ilə qədər 19.500.000 nəfərdən 25.800.000 nəfərə (3,8%-dən 9,4%-ə) yüksəlmişdir.[55]

Təriqətlər

Şiə və sünni məzhəbləri ən çox yaşayan müsəlman məzhəbləri arasındadır. Pew Religion and Public Life Association hesabatına görə, dünya müsəlman əhalisinin 10-13 faizi şiə, 87-90 faizi isə sünnidir.[56] Başqa bir hesabata görə, şiələrin əhalisi (İmamiyyə, İsmailiyyə və Zeydiyyə də daxil olmaqla) bu gün 300 milyon nəfərdən artıqdır ki, bu da dünya müsəlmanlarının ümumi əhalisinin 19/1 faizini və ya beşdə birini və təxminən 4/1 faizini və ya bir iyirmi beş ümumi dünya əhalisinin təşkil edir.[57]

Qalereya

  • Ərəbistan, Məkkə, Məscidul-həram

    Ərəbistan, Məkkə, Məscidul-həram

  • Ərəbistan, Mədinə, Məscidun-Nəbi

    Ərəbistan, Mədinə, Məscidun-Nəbi

  • Fələstin, Beytul-muqəddəs, Məscidul-əqsa

    Fələstin, Beytul-muqəddəs, Məscidul-əqsa

  • Müsəlmanların camaat namazında iştirakı

    Müsəlmanların camaat namazında iştirakı

İstinadlar

  1. ↑ Bəhramiyan, "İslam", s.395
  2. ↑ Yaqubi, Tarixul-Yaqubi, Daru Sadir, c.2, s.23
  3. ↑ İbn Hişam, Əs-Siyrətun-Nəbəviyyə, c.1, s.262-273
  4. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1387, c.3, s.68-76
  5. ↑ Muəssisətu dairətil-məarif Əl-Fiqhul-İslami, Fərhənge fiqhe İslami, h.ş 1385, c.1, s.511
  6. ↑ Hucurat surəsi, ayə 14
  7. ↑ Vicks, Daneşname əqvame müsəlmanan, h.ş 1383, müqəddimə, s.2
  8. ↑ Seyyid Şərufiddin, Ayine həmzistiye müsəlmanan, h.ş 1393, s.34
  9. ↑ Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1393, c.18, s.328-329
  10. ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1374, c.2, s.703; Müstəfəvi, Ət-Təhqiq fi kəlmatil-Quran, h.ş 1368, c.2, s.294-295
  11. ↑ Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1393, c.18, s.328-329
  12. ↑ Hucurat surəsi, ayə 14
  13. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1387, c.3, s.68-76
  14. ↑ Şəhid Sani, Məsalikul-əfham, h.q 1423, c.5, s.337
  15. ↑ Əllamə Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.65, s.315
  16. ↑ Şəhid Sani, Məsalikul-əfham, h.q 1423, c.5, s.338
  17. ↑ Əllamə Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.71, s.158-159; İbn Şəbe, Tuhəful-uqul, h.q 1404, s.196-197
  18. ↑ Buxari, Səhih-Buxari, h.q 1422, c.1, s.11; Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1387, c.3, s.592
  19. ↑ İbn Şəbe, Tuhəful-uqul, h.q 1404, s.196-197
  20. ↑ Yəhya, Seyre məsəleye tohid dər aləme İslam ta qərne həftome hicri, s.196; Safi, Təcəlliye tohid dər nizame İmamət, s.21
  21. ↑ Kərimi, Tohid əz didqahe ayat və ravayat, h.ş 1379, s.19-20
  22. ↑ Əllamə Məclisi, Həqqul-yəqin, c.2, s.369
  23. ↑ Hilli, Kəşful-murad, h.q 1430, s.480-485; İyci, Şərhul-məvaqif, h.q 1325, c.8, s.243-244
  24. ↑ Mütəhhəri, Məcmue asar, h.ş 1388, c.26, s.127
  25. ↑ Biyabani, Nübuvvət, h.ş 1390, s.202-203
  26. ↑ Nəcəfi, Cəvahirul-kəlam, h.ş 1362, c.7, s.12
  27. ↑ Mühəqqiq Hilli, Şəraiul-İslam, h.q 1409, c.1, s.46
  28. ↑ Mühəqqiq Hilli, Şəraiul-İslam, h.q 1409, c.1, s.46
  29. ↑ Mühəqqiq Hilli, Şəraiul-İslam, h.q 1409, c.1, s.139
  30. ↑ Mühəqqiq Hilli, Şəraiul-İslam, h.q 1409, c.1, s.163; Şeyx Ənsari, Kitabul-Həcc, s.6
  31. ↑ Mühəqqiq Hilli, Şəraiul-İslam, h.q 1409, c.1, s.174
  32. ↑ Əllamə Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.65, s.315; Nəcəfi, Cəvahirul-kəlam, h.ş 1362, c.41, s.630
  33. ↑ .
  34. ↑ Muəssisətu dairətil-məarif Əl-Fiqhul-İslami, Fərhənge fiqhe İslami, h.ş 1385, c.1, s.513
  35. ↑ Mühəqqiq Damad, Qəvaidu fiqh, h.q 1406, c.1, s.213-214
  36. ↑ Nəcəfi, Cəvahirul-kəlam, h.ş 1362, c.31, s.263
  37. ↑ Nəcəfi, Cəvahirul-kəlam, h.ş 1362, c.31, s.161
  38. ↑ Şəhid Sani, Ər-Rövzətul-bəhiyyə, h.q 1427, c.2, s.412
  39. ↑ Nəcəfi, Cəvahirul-kəlam, h.ş 1362, c.17, s.161
  40. ↑ Hüseyni, Əl-Ənavinul-fiqhiyyə, h.q 1417, c.2, s.350
  41. ↑ Haşimi, Dər babe təkfir və irtidad, h.ş 1400, s.85
  42. ↑ Kordi Məkki, Kəbə və Məscidul-həram, h.ş 1378, s.11
  43. ↑ Müctəba, Fərhəngnameye Həcc, h.ş 1390, s.885-886
  44. ↑ Muəssiseye fərhəngi hünəri Məşər, Məscidun-Nəbi (s), s.3
  45. ↑ Muəssiseye fərhəngi hünəri Məşər, Məscidun-Nəbi (s), s.3
  46. ↑ Musa Ğuşe, Tarixe məcmue Məscidul-Əqsa, h.ş 1390, s.7
  47. ↑ Həmidi, Tarixe Yerusəlim, h.ş 1381, s.183
  48. ↑ Müctəba, Fərhəngnameye Həcc, h.ş 1390, s.710-711
  49. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, c3, səh. 69.
  50. ↑ Diamant, «The countries with the 10 largest Christian populations and the 10 largest Muslim populations»، Pew Research Center
  51. ↑ و دین اسلام به عنوان دومین دین پرجمعیت جهان پس از مسیحیت شناخته شده استDesilver, «World’s Muslim population more widespread than you might think»، Pew Research Center
  52. ↑ Desilver, «World’s Muslim population more widespread than you might think»، Pew Research Center
  53. ↑ Desilver, «World’s Muslim population more widespread than you might think»، Pew Research Center
  54. ↑ Mohamed, New estimates show U.S. Muslim population continues to grow، Pew Research Center
  55. ↑ Hachett, «5facts about the Muslim population in Europe»، Pew Research Center
  56. ↑ Əncoməne din və zendegiye ümumi Piyu, Nəqşe cəmiyyəte cəhan, h.ş 1393, s.11
  57. ↑ Əncoməne din və zendegiye ümumi Piyu, Nəqşe cəmiyyəte cəhan, h.ş 1393, s.11

Ədəbiyyat

  • İbn Şəbe, Əbu Məhəmməd Həsən ibn Əli, Tuhəful-uqul, Qum, İslami nəşr müəssisəsi, h.q 1404
  • İbn Hişam, Əbdül-Məlik ibn Hişam, Əs-Siyrətun-Nəbəviyyə, Beyrut
  • Əncoməne din və zendegiye ümumi Piyu, Nəqşe cəmiyyəte cəhan, Qum, h.ş 1393
  • İyci, İzəddin, Şərhul-məvaqif, Qum, 1-ci çap, h.q 1325
  • Biyabani, Məhəmməd, Nübuvvət, Nəbə nəşriyyatı, h.ş 1390
  • Müctəba, Fərhəngnameye Həcc, Qum, Məşhur nəşri, h.ş 1390
  • Bəhramiyan, Əli, "İslam", Dairətul-məarif bozorqe İslami, h.ş 1381
  • Hüseyni, Seyyid Mir Əbdül-Fəttah, Əl-Ənavinul-fiqhiyyə, Qum, 2-ci çap, h.q 1417
  • Seyyid Şərufid-din, Əbdül-Hüseyn, Ayine həmzistiye müsəlmanan, Qum, Həbib nəşri, h.ş 1393
  • Şəhid Sani, Zeynuddin ibn Əli, Ər-Rövzətul-bəhiyyə, Qum, 7-ci çap, h.q 1427
  • Şəhid Sani, Zeynuddin ibn Əli, Məsalikul-əfham, Qum, h.q 1423
  • Şeyx Ənsari, Mürtəza, Kitabul-Həcc, Qum
  • Təbatəbai, Məhəmməd Hüseyn, Əl-Mizan, Beyrut, 3-cü çap, h.q 1393
  • Əllamə Məclisi, Məhəmməd Baqir, Beyrut, Biharul-ənvar, h.q 1403
  • Əllamə Məclisi, Məhəmməd Baqir, Həqqul-yəqin, Qum, İslamiyyə nəşriyyatı
  • Əllamə Hilli, Kəşful-murad, İslami nəşr müəssisəsi, h.q 1430
  • Kordi Məkki, Məhəmməd Tahir, Tehran, 2-ci çap, h.ş 1378
  • Kərimi, Cəfər, Tohid əz didqahe ayat və ravayat, Tehran, h.ş 1379
  • Kuleyni, Məhəmməd ibn Yaqub, Əl-Kafi, Qum, Darul-hədis, 1-ci çap, h.ş 1387
  • Mühəqqiq Damad, Seyyid Mustafa, Qəvaidu fiqh, 12-ci çap, h.q 1406
  • Mühəqqiq Hilli, Cəfər ibn Əl-Həsən, Şəraiul-İslam, Tehran, 2-ci çap, h.q 1409
  • Müstəfəvi, Həsən, Müstəfəvi, Ət-Təhqiq fi kəlmatil-Quran, Tehran, 1-ci çap, h.ş 1368
  • Mütəhhəri, Mürtəza, Məcmue asar, Qum, Sədra nəşriyyatı, h.ş 1388
  • Məkarim Şirazi, Nasir, Nümunə təfsiri, Tehran, Darul-kutubil-İslamiyyə, h.ş 1374
  • Muəssisətu dairətil-məarif Əl-Fiqhul-İslami, Fərhənge fiqhe İslami, Qum, h.ş 1385
  • Nəcəfi, Məhəmməd Həsən, Cəvahirul-kəlam, Beyrut, 7-ci çap, h.ş 1362
  • Vicks, Reycard, Daneşname əqvame müsəlmanan, Tərcümə: Məsumə İbrahimi və Peyman Mətin, Tehran, h.ş 1383
  • Haşimi, Seyyid Sədra, Dər babe təkfir və irtidad, Tehran, 1-ci çap, h.ş 1400
  • Yəhya, Osman ibn İsmail, Seyre məsəleye tohid dər aləme İslam ta qərne həftome hicri, h.ş 1368
  • Yaqubi, Əhməd ibn Yaqub, Tarixul-Yaqubi, Beyrut, Daru sadir, 1-ci çap
Mənbə — "https://az.wikishia.net/w/index.php?title=Müsəlman&oldid=18754"