Əl-Kafi (kitab)

Əl-Kafi

Müəllif	Kuleyni (doğum: h.q 329)
Mövzu	Məsum imamlardan hədislər
Üslub	Rəvayi
Dil	Ərəbcə
Cild sayı	15 cild
Nəşriyyat	Darul-hədis
Nəşr edildiyi yer	Qum

Əl-Kafi (ərəbcə: الكافي) şiə hədis mənbələrindən biri və dörd hədis kitablarının ən mühüm və ən mötəbəri sayılır. Bu kitab Kuleyni kimi tanınan Məhəmməd ibn Yaqub ibn İshaq tərəfindən 20 il ərzində yazılmış və tərtib edilmiş bir kitabdır. Usul, Furu və Rövzə olmaqla üç hissədən ibarət olan Əl-Kafi kitabı şiə alimlərinin müraciət etdiyi yerdir. "Usul-Kafi" "Əl-Kafi" kitabının ən məşhur hissəsidir. Kuleyni "Əl-Kafi" kitabının hədislərini Qurana zidd olmamaq və icmaya (yekdil rəyə) uyğun olmaq əsasında toplamağa çalışmışdır.

Kuleyni, imamların səhabələri ilə əlaqəsi və "Usuli Ərbə Miə"yə əlinin çatması sayəsində bu kitabın rəvayətlərini ən az vasitələrlə nəql etmişdir. Bir qrup şiə alimi onun bütün hədislərinin mötəbər olmasına inanmışdır. Başqa bir qrup şiə alimi isə "Əl-Kafi"də zəif hədislərin olmasını qəbul ediblər. Bu kitabın adının qoyulmasının İmam Zamana (ə.f) nisbət verildiyi deyilir, lakin bir çox alimlər bu iddia ilə razılaşmayıblar.

Müəllif

Siqətul-İslam və Şeyxul-Məşayix kimi tanınan Məhəmməd ibn Yaqub ibn İshaq Kuleyni Razi qeybəti-suğra dövrünün görkəmli şiə alimidir. O, hədisləri birbaşa İmam Həsən Əskəri (ə) və ya İmam Hadidən (ə) eşitmiş bəzi mühəddislərlə görüşmüşdür. O, hicri 3-cü əsrin ikinci yarısı və hicri 4-cü əsrin birinci yarısında şiələrin ən böyük alimlərindən sayılırdı. Kuleyninin şəxsiyyəti və elmi mövqeyi ilə bağlı "tərcümə və tarix" kitablarında deyilənlərə əsasən, onunla müvafiq və ya müxalif olan hər kəs onun fəzilət və əzəmətindən danışmışdır.

Müəllifin kitabı yazmaq üçün motivi və onu adlandırma səbəbi

Kuleyninin bu kitabın girişində yazdığı kimi, din qardaşı dediyi birinin istəyinə cavab olaraq "Kafi" kitabını yazmışdır:

Amma sonradan, qardaş... soruşdun ki, insanlar rəvadırmı ki, nadan qalsınlar və bilmədən dindar olsunlar? Çünki onların dindarlığı vərdişdən, öz ata-babasını, böyüklərini təqlid etməkdən irəli gəlir...

Qeyd etdiniz ki, bəzi məsələlər sizin üçün çətinləşib və mövcud rəvayətlərin fərqliliyinə görə siz bu məsələlərin həqiqətini dərk etmirsiniz... və danışıqlar aparmaq üçün etibarlı alimlə də əlaqəniz yoxdur. Dediniz ki, din elminin bütün üsullarını özündə cəmləşdirən, öyrənəni razı salan, axtaran üçün istinad yerinə çevrilən bir kitaba sahib olmaq istəyirsiniz... Dediniz ki, Uca Tanrı belə bir kitab vasitəsi ilə bizim dindaşlarımızın əlindən tutacaq və onları rəhbərlərinin yanına aparacaq.

İstədiyiniz kitabı yazmağı mümkün edən Allaha həmd olsun və ümid edirəm ki, istədiyiniz kimi olsun.

Kitabın adının "Kafi" qoyulmasında iki məqam qeyd olunub:

1. Kuleyninin özünün "Təharət" kitabının xütbəsində dediyi sözlər belədir: Bu kitab din elminin bütün fənləri üçün kifayətdir.
2. Kitabın adı İmam Zamana (ə.f) nisbət verilən sözlərdən götürülmüşdür ki, o Həzrət buyurur: "Bu kitab bizim şiələrimizə kifayətdir". Bu cümlə o zaman deyildi ki, "Kafi" kitabı İmama (ə) təqdim olundu və o Həzrət, onu təriflədi.

(Əlbəttə ki, belə bir hədis yoxdur və bu sadəcə iddiadır.)

Kitabın şiə alimləri arasında mövqeyi

Şeyx Müfid deyir: Bu kitab çoxlu faydaları olan ən yaxşı şiə kitablarından biridir.

Şəhid Əvvəl və Mühəqqiq Kərəki onu hədis haqqında yazılmış bir kitab hesab edirlər ki, imamiyyə arasında belə kitab yazılmamışdır.

Şəhid Sani deyir: "Hədislərin toplanması və fəsillərinin zövqlə tərtib edilməsi baxımından bu kitab kimi dünyada heç bir kitab yoxdur".

Məhəmməd Təqi Məclisi yazır: "Kafi kitabı bütün əsas kitablardan daha güclü və əhatəlidir və nicat tapan (İmamiyyə) məzhəbin ən yaxşı və ən böyük yazılmış kitabıdır".

Ağa Bozorq Tehrani deyir :"Kafi elə bir kitabdır ki, Əhli-beytdən (ə) hədis nəql etməkdə onun kimi yazılmış bir kitab yoxdur".

Əstarabadi alimlər və öz ustadlarından nəql edir ki, İslamda "Kafi" kitabına bərabər və ya ona yaxın olan bir kitab yoxdur.

Ayətullah Xoi müəllimi Mirzə Məhəmmədhüseyn Nainidən nəql edir ki, o, "Kafi" kitabının rəvayətlərinin sənədlərində münaqişə etməyi zəif və bacarıqsızların peşəsi və hiyləsi hesab edirdi.

Kitabın müqəddiməsində qeyd olunduğu kimi, Kuleyni hədisləri Qurana zidd olmamaq və icma ilə uyğun olmaq meyarı əsasında toplamışdır. Həmçinin heç bir üstünlük görmədiyi yerlərdə onun fikrincə, həqiqətə daha yaxın olan iki ziddiyyətli rəvayətdən birini seçmişdir.

Kitabın üstünlüyü

Kuleyni, "Kafi" kitabını yazdığı zaman "Usuli Ərbə Miə"dən (İmamların səhabələri tərəfindən yazılmış 400 hədis kitabçası) istifadə etməklə İmamların (ə) səhabələri və ya səhabələri görən şəxslərlə şəxsən görüşərək, ən az vasitələrlə hədisləri əldə etmişdir. Onun İmam Zamanın (ə.f) dörd naibi ilə eyni zamanda yaşaması hədislərin düzgün və ya düzgün olmamasını araşdırmaq üçün zəmin hazırlamışdı. Əlbəttə, bu iddianın sonuncu hissəsi ilə bağlı qeyd etmək lazımdır ki, İmamlara kitab təqdim etmək adi hal deyildi. İmamlara təqdim edilməyən kitablara görə, təqdim olunan kitabların sayı azdır. Bundan əlavə, Kuleyninin İmam Zamanın (ə.f) dörd naibi ilə heç bir xüsusi əlaqəsi olmayıb.

Kitabın nəzmi və əhatəliliyi "Kafi" kitabının başqa bir xüsusiyyətdir. Bu kitab rəvayətlərin bölünməsi, sayı və hədislərin sənədinin silsiləsinin kamilliyiyinə görə nizam və tərtib etmə baxımından bənzərsizdir. Həmçinin əqidə, fiqh, əxlaq, ictimai-siyasi mövzular kimi müxtəlif mövzuları ehtiva etdiyinə görə əhatəli və dolğunluğu baxımından öz sinifində təkdir. Bu baxımdan o, fəslin əvvəlində daha müfəssəl, düzgün və aydın hədislər gətirməyə, sonra isə qısa və çoxmənalı hədisləri qeyd etməyə çalışmışdır.

İmam Zaman (ə) tərəfindən kitabın təsdiq olunması

Bəziləri "Kafi" haqqında deyiblər ki, o, İmam Zamana (ə) təqdim edilib və o Həzrət buyurub:

«الکافی کاف لشیعتنا» "Əl-Kafi kitabı bizim şiələrimizə kifayət edər". Bu söz doğru deyil:

Əllamə Məclisi deyir:

"Bəzi boşboğaz şəxslər əminliklə deyirlər ki, "Kafi" kitabı kamil şəkildə İmam Zamana (ə) təqdim edilmişdir, çünki "Kafi" kitabı o Həzrətin Bağdadda yaşayan nümayəndələrinin şəhərində idi. Onların sözlərinin batil olması heç bir ağıllı insan üçün gizli deyildir".

Mirzə Hüseyn Nuri deyir:

"Deyirlər ki, "Kafi" Həzrət Höccətə (ə) təqdim olundu və o Həzrət, buyurdu: "Kafi" bizim şiələrimiz üçün kifayət edər. Bu ifadə bir şayiədir və onun heç bir əsası yoxdur. Həmçinin bizim səhabələrimizin yazılarında da ondan əsər-əlamət yoxdur".

O, mühəddis Əstarabadidən nəql edir ki, belə bir hədis yoxdur.

Kitabın quruluşu və məzmunu

"Kafi" üç hissədən ibarətdir: "Usul", "Furu" və "Rəvzə": "Usul-Kafi" etiqadi rəvayətlərdən, "Furu-Kafi" fiqhi rəvayətlərdən, "Rövzətul-Kafi" isə tarixdən bəhs edir. Usul bölməsində bir neçə kitab var ki, onlardan biri də Əl-Höccət kitabıdır.

"Usul-Kafi"nin fəsilləri

"Kafi" kitabının müəllifi onun hədislərini üç ümumi hissəyə ayırmışdır.

Usul-Kafi

Əsas məqalə: Usul-Kafi

Usul-Kafi etiqadi hədisləri ehtiva edir və 8 kitabdan ibarətdir.

• Ağıl və cəhalət kitabı

• Elmin fəziləti kitabı

• Tövhid kitabı

• Höccət kitabı

• İman və Küfr Kitabı

• Dualar kitabı

• Quranın fəziləti kitabı

• Müaşirət kitabı

Furu-Kafi

"Furu-Kafi" fiqhi rəvayətləri ehtiva edir və 26 kitabdan ibarətdir:

• Təharət kitabı

• Menstruasiya və ya aybaşı kitabı

• Cənazə kitabı

• Namaz kitabı

• Zəkat və sədəqə kitabı

• Orucluq kitabı

• Həcc kitabı

• Cihad kitabı

• Həyat kitabı

• Evlilik kitabı

• Əqiqə kitabı

• Boşanma kitabı

• Azadlıq, idarəetmə və yazı kitabı

• Ovçuluq kitabı

• Qurban kitabı

• Qida kitab

• İçkilər kitabı

• Geyim, gözəllik və mərdlik kitabı

• Quşlar Kitabı

• Vəsiyyətlər Kitabı

• Miras kitabı

• Hədlər Kitabı

• Diyə (qan pulu) kitabı

• Şəhadətlər kitabı

• Hökmlər kitabı

• İman, Nəzrlər və kəffarələr kitabı

Rövzətul-Kafi

"Rövzətul-Kafi" müxtəlif hədisləri ehtiva edir və müxtəlif mövzulara xüsusi bir ardıcıllıq olmadan işarə edir. Baxmayaraq ki, bəziləri "Rövzətul-Kafi"ni "Kafi" kitabının bir hissəsi hesab etmirlər. Lakin Nəcaşi və Tusi "Rövzətul-Kafi"nin "Kafi" kitabının sonuncu hissəsi olduğunu bildiriblər.

• Qurani-Kərimin bəzi ayələrinin təfsiri və təvili

• Pak imamların tövsiyə və göstərişləri

• Yuxu və onun növləri

• Ağrılar və müalicələr

• Kainatın yaranma keyfiyyəti və onun bəzi hadisələri

• Bəzi ilahi peyğəmbərlərin tarixi

• Şiənin fəziləti və vəzifələri

• İslamın əvvəlinə aid bəzi tarixi hadisələr və Əmirəl-möminin Əlinin (ə) xilafəti dövrünün bəzi məsələləri

• İmam Zaman (ə.f) və onun sifətləri, eləcə də səhabələri və zühur zamanının xüsusiyyətləri

• Bəzi səhabələrin və insanların həyat tarixi

"Rövzətul-kafi"  kitabının ilk mətləbi İmam Sadiqin (ə) şiələrə və səhabələrinə göstəriş olaraq ünvanladığı məktubdur. Belə ki, onun mövzularını öyrənib diqqətlə müzakirə edərək, tətbiq etməklə ictimai həyatda və başqaları ilə qarşılıqlı əlaqədə əxlaqi və dini prinsiplərə əsasən başqaları ilə (müxalif şəxslər və onlarla eyni əqdiyə sahib olmayanlar) ünsiyyət qura bilsinlər. Həmçinin özlərinə qarşı ittiham və bədbinlik üçün zəmin yaratmasınlar. Bu məktub Allahdan sağlamlıq istəmək, aramlıq, izzət, həya və bədxahlarla gözəl ünsiyyətə riayət etmək tövsiyəsi ilə başlayır və Allaha itaət etmək və Əhli-beytə (ə) tabe olmaq tövsiyəsi ilə bitir.

Kitabın son rəvayəti İmam Baqirin (ə) bir kişiyə verdiyi cavabdır ki, o Həzrətdən soruşmuşdu: "Siz bir rəhmət ailəsisiniz ki, Allah sizi onun üçün yaratmışdır". İmam buyurdu: "Biz beləyik və Allaha şükür edirik. Biz heç kəsi zəlalətə salmırıq və heç kəsi doğru yoldan sapdırmırıq. Həqiqətən də, Allah-taala biz Əhli-beytdən bir kişini göndərməyincə dünyanın sonu olmayacaq. O, Allahın kitabına əməl edər və sizin aranızda gördüyü hər bir pis işi inkar edər" (yəni onunla mübarizə aparar).

"Kafi" kitabının rəvayətlərinin sayı

Kitabdakı hədislərin sayı müxtəlif rəqəmlərlə qeyd olunub. Yusif Bəhrani "Löluətul-Bəhreyn" 16199, Dr. Hüseyn Əli Məhfuz "Kafinin müqəddiməsi"ndə 15176, Əllamə Məclisi 16121 və Şeyx Əbdür-Rəsul Əl-Ğəffar kimi bəzi müasir alimlər 15503 hədis sayıblar. Rəqəmlərdəki bu fərq hədislərin sayılması üsulundan qaynaqlanır. Bu o deməkdir ki, bəziləri iki sənədlə qeyd olunan rəvayəti iki, bəziləri isə bir rəvayət hesab ediblər. Bəziləri "mürsəl" hədisləri də bir hədis saymış, başqaları isə onları saymayıblar. Əlbəttə ki, nadir hallarda fərqin səbəbi bəzi nüsxələrdə bəzi hədislərin olmaması da ola bilər.

"Kafi" kitabının rəvayətlərinin mötəbərliyi

"Kafi" kitabının rəvayətlərinin mötəbərliyi haqqında iki baxış vardır:

Mühəddis Nuri kimi bəzi alimlər, "Kafi" kitabının hədislərinin hamısını səhih hesab edir və "Rical" elmi ilə araşdırılmasına ehtiyac görmür. Bu baxış üçün "Kafi" kitabının və müəllifinin alimlərin nəzərində üstün məqamı, qeybəti-süğra dövründə olması və onun rəvayətlərinin İmam Zamanın (ə.f) naibləri tərəfindən araşdırılmasının mümkünlüyü kimi dəlillər qeyd edilmişdir.

Bunun müqabilində bir qrup alim bu dəlilləri qəbul etməyərək deyib: Kuleyni ilə İmamın naibləri arasında heç bir əlaqə olmayıb. Buna görə də onlardan rəvayət nəql etməyiblər. Əgər bu kitab İmamın (ə) naiblərinə təqdim olunsaydı, bu məsələyə kitabın müqəddiməsində (kitabı yazdıqdan sonra yazıb) işarə olunardı. Digər tərəfdən,"Kafi" kitabının bəzi raviləri və mənbələri "Rical" elmi baxımından zəif hesab edilmişdir. Buna görə də "Kafi" kitabının rəvayətlərini "Rical" elmi baxımından araşdırılmaqdan ehtiyacsız görmək olmaz.

"Kafi" kitabına yazılan şərhlər

"Kafi" kitabı ilk dövrlərdən etibarən alimlərin və hədisçilərin diqqət mərkəzində olduğu üçün bu haqda çoxlu işlər görülmüşdür. Ağa Bozorg Tehrani "Əz-Zəriə" kitabında "Usul-Kafi" bölməsinə və ya kitabın hamısı barədə 27 şərh yazıldığını bildirmişdir. Həmçinin onun üçün yazılan10 haşiyənin olduğunu bildirmişdir.

• Hicri 1050-ci ildə vəfat edən Molla Sədranın yazdığı "Şərhi Kafi".

• Hicri 1091-ci ildə vəfat edən Feyz Kaşaninin yazdığı "Əl-Vafi" kitabı.

• Hicri 1110-cu ildə vəfat edən Əllamə Məclisinin yazdığı "Miratul-Uqul" kitabı.

• Hicri 1110-cu ildə vəfat edən Molla Saleh Mazandaraninin yazdığı "Şərhi Kafi" kitabı.

• Molla Xəlil Qəzvininin "Kafi" kitabına farsca yazdığı şərh "Safi", ərəbcə yazdığı şərh isə "Şafi" adlanır.

• Seyid Məhəmməd Baqir Mirdamədin yazdığı "Ər-Rəvaşihus-Səməviyyə fi Şərhil-Kafi" kitabı.

• Əmir İsmayıl Xatunabadi tərəfindən yazılmış "Şərhi Kafi" kitabı.

• Seyid Ələddin Məhəmməd Gülistani tərəfindən yazılmış Mənhəcul-Yəqin" kitabı.

Digər hədis kitabları ilə müqayisə

Şiənin əsas hədis kitabları	Müəllif:	Vəfatı	Hədislərin sayı	İzahı
Əl-Məhasin	Əhməd ibn Məhəmməd Bərqi	h.q 274	Təxmini: 2604	Müxtəlif mövzularda hədislərlərin məcmuəsi; Əxlaq, fiqh
Kafi	Məhəmməd ibn Yaqub Kuleyni	h.q 329	Təxmini: 16000	Ədəb, əxlaqi, etiqadi və fiqhi hədislər
Mən la Yəhzuruhul-fəqih	Şeyx Səduq	h.q 381	Təxmini: 6000	Fiqhi hədislər
Təhzibul-əhkam	Şeyx Tusi	h.q 460	Təxmini: 13600	Fiqhi hədislər
Əl-İstibsar	Şeyx Tusi	h.q 460	Təxmini: 5500	Fiqhi hədislər
Əl-Vafi	Feyz Kaşani	h.q 1091	Təxmini: 50000	Təkrarların çıxarılması və bəzilərinin şərhi ilə kutub ərbəənin hədislərini özündə ehtiva edir
Vəsailuş-şiə	Şeyx Hürr Amili	h.q 1104	35850	Kutub ərbəənin fihqi hədislərini və yetmiş başqa kitabların hədislərini özündə ehtiva edir.
Biharul-ənvar	Əllamə Məclisi	h.q 1110	Təxmini: 85000	Məsumların müxtəlif mövzularda rəvayətlərinin əksəriyyətini özündə cəm edib.
Müstədrəkul-vəsail	Mirza Hüseyn Nuri	h.q 1320	33514	Vəsailuş-şiə kitabının fiqhi hədislərinin təkmili.
Səfiynətul-bihar	Şeyx Abbas Qumi	h.q 1359	10 cild	Biharul-Ənvar kitabının əlifbasına əsaslanan mövzu üzrə siyahısı
Mustədrəku səfinətil-bihar	Şeyx Əli Namazi	h.q 1405	c.10	Səfiynətul-biharın təkmili.
Cameu əhadisi şiə	Ayətullah Burucerdi	h.q 1380	48342	Şiə fiqh hədislərinin bölmələrə görə ayrılıb və yığılıb.
Mizanul-hikmət	Məhəmmədi Reyşəhri	Müasir	23030	564 qeyri-fiqhi hədis
Əl-Həyat	Məhəmməd Rza Həkimi Xorasani	Müasir	12 cild	Əməli və fikri baxımdan müxtəlif mövzularda 40 fəsil

Əlaqəli məqalə

• Kutub ərbəə

Xarici keçid

• تحقیق درباره کتاب کافی: معروفترین جامع حدیث پیش از کافی (farsca) pdf
• معرفی کتب معتبر علمای شیعه -۱- کتاب کافی (farsca məqalə) pdf
• علوم حدیث (تحقیق درباره کتاب کافی) (farsca məqalə) pdf
• آشنایی با منابع دسته اول شیعه: کافی (farsca məqalə)
• ثقة الاسلام کلینی، 191 جلد کتاب شامل الکافی، شرح‌ها، ترجمه‌ها، تعلیقه‌ها و حاشیه‌ها (farsca məqalə)
• کلینی و کافی (farsca məqalə)