Məzmuna keç

Taslim:Yetkinlik yaşı

Keçid əlavə et
wikishia saytından
Bu məqalə Yetkinlik yaşı bu məqalələrlə Təklif yaşı, Qızların büluğa çatması və Şəri təkliflə əlaqəsi vardır.


Yetkinlik yaşı (ərəbcə: البلوغ) — fiqhi bir termin olub, insanın elə bir dövrə çatmasını bildirir ki, artıq şəri məsuliyyət (təklif) ona aid olur və dini hökmlərə riayət etməyə məcbur sayılır. Fiqh alimləri, məsum imamlardan (ə) nəql olunan rəvayətlərə əsaslanaraq, buluğun (yetkinlik yaşının) bir neçə nişanəsini qeyd ediblər. Şiə fiqhində məşhur rəylərə görə, oğlanlar on beş hicri ili tamamladıqda, qızlar isə doqquz hicri ili tamamladıqda yetkinlik yaşına çatmış sayılırlar. Bununla yanaşı, bəzi fəqihlər qızların yetkinlik yaşını on üç yaş hesab edirlər.

Ehtilam (yuxuda boşalma) və qarının aşağı hissəsində qalın tükün çıxması həm oğlanlarda, həm də qızlarda yetkinlik yaşının təbii və ümumi nişanələri kimi göstərilir. Heyz (aybaşı) qanı görmək isə qızlara məxsus xüsusi yetkinlik yaşı əlamətidir. Bu nişanələrdən hər hansı biri insanda müşahidə olunduqda, o, artıq baliğ (yetkinlik yaşına çatmış) hesab olunur. İnsan yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra ilahi hökmlərlə mükəlləf olur və ibadət, hüquq, cəza, iqtisadi və digər dini hökmlərin icrasına məsul sayılır.

Tərifi və mövqeyi

Yetkinlik yaşı — fiqhi bir anlayışdır və insanın elə bir yaşa çatmasını ifadə edir ki, artıq şəri təklif ona yönəlir və o, dini qaydalara əməl etməlidir.[1] Yetkinlik yaşı insanın üzərinə məsuliyyət gətirdiyi üçün fiqh elmi baxımından mühüm yer tutur və fiqh alimləri onun mahiyyəti, nişanələri və hökmləri barədə geniş müzakirələr aparıblar.[2] Alimlərin fikrincə, yetkinlik yaşı ağıl və vəzifəni yerinə yetirmək qabiliyyəti ilə birlikdə, vəzifənin ümumi şərtlərindən biridir. Yəni bütün şəri hökmlərdə bu şərtlərin mövcudluğu zəruridir.[3] Buna görə də, fiqhin əksər fəsillərində yetkinlik yaşı mövzusundan söz açılıb.[4]

Yetkinlik yaşının nişanələri

Fiqhdə, məsum imamlardan (ə) nəql edilən rəvayətlərə əsasən, yetkinlik yaşı üçün yaş həddi və təbii nişanələr qeyd edilmişdir ki, onlardan birinin yerinə yetirilməsi ilə yetkinlik yaşı sübut olur. Şiə fəqihlərinin məşhur rəyinə görə, oğlanlar on beş qəməri ilinin sonunda (təxminən 14 il, altı ay və 12 günəş gününə bərabərdir), qızlar isə doqquz qəməri ilinin sonunda (təxminən səkkiz il, səkkiz ay və 20 günəş gününə bərabərdir) yetkin hesab olunurlar.[5] Bununla belə, bəzi fiqh alimləri — məsələn, Məhəmməd İshaq Fəyyaz[6] və Yusif Sanei[7] — bəzi rəvayətlərə əsaslanaraq,[8] qızların təklif yaşını on üç yaş hesab ediblər. Yetkinlik yaşına çatmağın təbii əlamətləri oğlanlar və qızlar arasında bəzi hallarda ortaq olur. Bunlara aşağıdakılar daxildir:

— Məni ifrazı (ihtilam olmaq)[9] — Qarın altında sərt tükün çıxması.[10]Qızlarda isə heyz qanının görülməsi buluğun əlamətlərindəndir.[11] Bununla belə, bəzi fiqh alimləri belə deyiblər ki, doqquz yaşından əvvəl görülən qan — əgər heyz qanının xüsusiyyətlərini daşısa belə — heyz sayılmır; doqquz yaşından sonra görülən qan isə heyz qanı hesab olunur və onun hökmləri ona tətbiq edilir. Buna görə də yalnız doqquz yaş, qızların buluğ yaşı üçün meyar sayılır.[12]

Yetkinlik yaşının sübuta yetmə yolları

Əgər bir şəxs yetkinlik yaşına çatdığını iddia edərsə, bu iddia aşağıdakı üç halda qəbul olunur:

  • Əgər yetkinlik yaşına çatmağın səbəbi kimi ihtilamı (oğlan və qızlarda) və ya heyz görməyi (qızlarda) göstərərsə, bu məsələlər onunla bağlı ehtimal olunan hesab edilməlidir.[13]
  • Əgər yetkinlik yaşına çatmağın səbəbi kimi qarın altında sərt tükün çıxmasını göstərərsə, bu hal müşahidə edilməklə qəbul olunur.[14]
  • Əgər yetkinlik yaşına çatmağın səbəbi kimi yaşı göstərərsə, bu, yalnız şəri baxımdan bəyyinə (etibarlı şərii şahidlərin) təqdim olunması ilə qəbul edilir.[15]

Yetkinlik yaşına çatmağın fiqhi və hüquqi nəticələri

İnsan yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra ilahi vəzifələrə tabe olur və dini hökmlər və göstərişlər ona aid olur; ibadi, hüquqi, cəza, iqtisadi, ictimai və siyasi vəzifələr daxil olmaqla.[16] Lakin 13-cü əsrin fəqihi Mir Əbdül-Fəttah Mərağinin “əl-Ənavin” adlı kitabında nəql edildiyinə görə, irs (miras), diyə (qan pulu), zaminlik, ələ keçirmə (həyazət) və bu qəbildən olan bir çox hökmlər kimi bəzi vəzii hökmlərdə yetkinlik yaşına çatmaq şərt sayılmır və bu hökmlər balığ olmayan şəxslərə də aid olur.[17]

Erkən yetkinlik və gecikən yetkinlik

Erkən yetkinlik bəzi oğlan və qızlarda müşahidə edilən fizioloji bir haldır. Bu vəziyyətdə irsiyyət, iqlim, sağlamlıq və qidalanma kimi amillər nəticəsində yetkinliyin əlamət və təsirləri həmyaşıdlarından daha tez şəkildə fərddə üzə çıxır.[18] Gecikən yetkinlik həm oğlanlarda, həm də qızlarda müşahidə olunur və onun yayılma nisbəti oğlanlarda qızlardan daha çoxdur. Bildirilir ki, əgər 17 yaşına qədər insanda buluğun əlamətləri və nişanələri görünməzsə, bu şəxs gec buluğa məruz qalmış hesab olunur.[19]

İstinadlar

  1. ↑ Bir qrup yazıçı, Fərhənge fiqhe farsi, h.ş 1387, c.2, s.135
  2. ↑ Sübhani, Əl-Buluğu həqiqətuhu, əlamətuhu və əhkamuhu, s.6
  3. ↑ Nəcəfi, Cəvahirul-kəlam, h.ş 1362, c.11, s.472; Müntəziri, Nəhayətul-üsul, h.q 1415, s.174
  4. ↑ Nur Mofidi, Bərresiye buluğe doxtəran, h.ş 1395, s.20
  5. ↑ Nümunə üçün baxın: Bəhrani, Əl-Hədaiqun-nazirə, h.ş 1363, c.20, s.348
  6. ↑ «تغییر فتوای یکی از مراجع تقلید درباره سن تکلیف دختران», Hövzənin rəsmi internet adresi
  7. ↑ Sanei, Buluğe doxtəran, h.ş 1386, s.35-36
  8. ↑ Rəcai, Əl-Məsailul-fiqhiyyə, h.q 1421, s.168
  9. ↑ Nümunə üçün baxın: Mühəqqiq Hilli, Şəraiul-İslam, h.q 1408, c.2, s.84; Şəhid Sani, Ər-Rövzətul-bəhiyyə fi şərhil-Lumətud-Dəməşqiyyə, h.q 1410, c.2, s.144; Mühəqqiq Ərdəbili, Məcməul-faidə vəl-burhan, İslami nəşr müəssisəsi, c.9, s.185; İmam Xomeyni, Təhrirul-vəsilə, Muəssiseye tənzim və nəşre asare İmam Xomeyni, c.2, s.14
  10. ↑ Nümunə üçün baxın: Mühəqqiq Hilli, Şəraiul-İslam, h.q 1408, c.2, s.84; Şəhid Sani, Ər-Rövzətul-bəhiyyə fi şərhil-Lumətud-Dəməşqiyyə, h.q 1410, c.2, s.144; Mühəqqiq Ərdəbili, Məcməul-faidə vəl-burhan, İslami nəşr müəssisəsi, c.9, s.185; İmam Xomeyni, Təhrirul-vəsilə, Muəssiseye tənzim və nəşre asare İmam Xomeyni, c.2, s.14
  11. ↑ Nümunə üçün baxın: Şeyx Tusi, Əl-Məbsut, c.2, s.282; Mühəqqiq Ərdəbili, Məcməul-faidə vəl-burhan, İslami nəşr müəssisəsi, c.9, s.191
  12. ↑ Nümunə üçün baxın: Şəhid Sani, Məsalikul-əfham, h.q 1413, c.4, s.146; Rəcai, Əl-Məsailul-fiqhiyyə, h.q 1421, s.175
  13. ↑ Nəcəfi, Cəvahirul-kəlam, h.ş 1362, c.35, s.117
  14. ↑ Nəcəfi, Cəvahirul-kəlam, h.ş 1362, c.35, s.118
  15. ↑ Nəcəfi, Cəvahirul-kəlam, h.ş 1362, c.35, s.118
  16. ↑ Bir qrup yazıçı, Fərhənge fiqhe farsi, h.ş 1387, c.2, s.136; Mehrizi, Buluğe doxtəran, s.127-128
  17. ↑ Hüseyni Moraği, Əl-Ənavinul-fiqhiyyə, h.q 1417, c.2, s.660
  18. ↑ Məhəmmədiyan, Buluğe təvəlludi digər, h.ş 1371, s.47
  19. ↑ Məhəmmədiyan, Buluğe təvəlludi digər, h.ş 1371, s.49

Ədəbiyyat

  • İmam Xomeyni, Seyid Ruhullah, Təhrirul-vəsilə, Yehran, Muəssiseye tənzim və nəşre asare İmam Xomeyni, Tarixsiz
  • Bəhrani, Yusif, Əl-Hədaiqun-nazirə fi əhkamil-itrətit-tahirə, Qum, İslami nəşr müəssisəsi, h.ş 1363
  • «تغییر فتوای یکی از مراجع تقلید درباره سن تکلیف دختران», Hövzənin rəsmi internet adresi
  • Bir qrup yazıçı, Fərhənge fiqhe farsi, Qum, Dairətul-məarif fiqhe farsi, h.ş 1387
  • Hüseyni Moraği, Mir Əbdül-Fəttah, Əl-Ənavinul-fiqhiyyə, İslami nəşr müəssisəsi, 2-ci çap, h.q 1417
  • Rəcai, Seyid Məhəmməd, Əl-Məsailul-fiqhiyyə, Qum, Enteşarate elmiyyə, 1-ci çap, h.q 1421
  • Sübhani, Cəfər, Əl-Buluğu həqiqətuhu, əlamətuhu və əhkamuhu, Qum, İmam Sadiq (ə) müəssisəsi, 2-ci çap, h.q 1439
  • Şəhid Sani, Zeynuddin ibn Əli, Ər-Rövzətul-bəhiyyə fi şərhil-Lumətud-Dəməşqiyyə, Düzəliş: Seyid Məhəmməd Kəlantər, Qum, Davəri nəşriyyatı, h.q 1410
  • Şəhid Sani, Zeynuddin ibn Əli, Məsalikul-əfham, Qum, Bunyade məarife İslami, h.q 1413
  • Şeyx Tusi, Məhəmməd ibn Həsən, Əl-Məbsut, Tehran, Əl-Məktəbətul-Mürtəzəviyyə li-ihyail-asaril-Cəfəriyyə, 3-cü çap, h.q 1387
  • Sanei, Yusif, Buluğe doxtəran, Qum, Meysəm Təmmar, h.ş 1386
  • Mühəqqiq Ərdəbili, Əhməd ibn Məhəmməd, Məcməul-faidə vəl-burhan, Qum, İslami nəşr müəssisəsi, Tarixsiz
  • Mühəqqiq Hilli, Cəfər ibn Həsən, Şəraiul-İslam, Qum, İsmailiyyan nəşriyyatı, 2-ci çap, h.q 1408
  • Məhəmmədiyan, Mahmud, Buluğe təvəlludi digər, Tehran, Əncuməne əvliya və mürəbbiyan, h.ş 1371
  • Müntəziri, Hüseynəli, Nəhayətul-üsul (Təqrirate dərse üsul Ayətullah Burucerdi), Tehran, Təfəkkür nəşriyyatı, h.q 1415
  • Mehrizi, Mehdi, Buluğe doxtəran, Dər kitabe buluğe doxtəran (Mehdi Məhrizinin səyi ilə), Qum, Mərkəze mütaliat və təhqiqate İslami, h.ş 1376
  • Nəcəfi, Məhəmməd Həsən, Cəvahirul-kəlam, Beyrut, Daru ihyai tuarsil-ərəbi, 7-ci çap, h.ş 1362
  • Nur Mofidi, Seyid Müctəba, Bərresiye buluğe doxtəran, Qum, Mərkəze fiqhi əimmeye Əthar (ə), h.ş 1395
Mənbə — "https://az.wikishia.net/w/index.php?title=Taslim:Yetkinlik_yaşı&oldid=25756"