İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyi
İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyi (ərəbcə: ولاية العهد للإمام الرضا (ع)), Məmun Əbbasi tərəfindən İmam Rzanın (ə) vəliəhd təyin edilməsinə işarə edir ki, bu da şiələrin nəzərində İmam Rzanın (ə) həyatındakı ən mühüm hadisələrdən biridir. Məmunun vəliəhdlik təklifini İmam Rzanın (ə) qəbul etməsi həm İslam tarixində mübahisəli bir məsələdir, həm də kəlami baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir. Şiə tarixçisi Seyid Cəfər Mürtəza Amulinin sözlərinə görə, İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyə razı olmadığını göstərən çoxsaylı rəvayətlər mövcuddur.
Məmun, vəliəhdlikdən əvvəl xilafəti İmam Rzaya (ə) təklif etmişdi. Deyilir ki, Məmunun bundan məqsədi öz xilafətini möhkəmlətmək idi. Lakin İmam Rza (ə) Məmunun bu təklifini qəbul etməməklə yanaşı, onun xilafətinin qanuniliyini də sual altına aldı. Xilafəti qəbul etmədikdə, Məmun İmamı (ə) öldürməklə təhdid edərək onu vəliəhdliyi qəbul etməyə məcbur etdi. Buna görə İmam (ə) Məmunun təklifini qəbul etmək məcburiyyətində qaldı, lakin dövlət işlərinə qarışmamaq şərtini irəli sürdü.
Məmunun bu addımı atmaqdakı məqsədləri arasında aşağıdakılar qeyd olunur: İmamdan (ə) gələn təhlükəni aradan qaldırmaq və onu nəzarət altında saxlamaq, Ələvilərin üsyanlarını yatırtmaq, İmamdan (ə) istifadə edərək öz xilafətinə qanunilik qazandırmaq və Xorasan əhalisini razı salmaq. Digər tərəfdən, bəziləri hesab edirlər ki, vəliəhdlik planını Fəzl ibn Səhl hazırlamışdı ki, bunun vasitəsilə İranın şahı olmaq məqsədinə çatsın. Lakin deyilir ki, İmam (ə) öz siyasətləri və fəaliyyətləri ilə onların bu məqsədlərinə çatmalarına mane oldu.
Məmunun əmri ilə İmam Rza (ə) 200-cü hicri ilinin sonunda Mədinədən Xorasana tərəf hərəkət etdirildi. Məmun, yolun istiqamətini elə seçmişdi ki, şiələrin yaşadığı şəhərlərdən keçməsin. İmam Rza (ə) səfər zamanı Nişapurda "Silsilətüz-Zəhəb" hədisini söylədi. Məmun 201-ci hicri ilinin Ramazan ayında İmamın (ə) vəliəhdlik mərasimini keçirdi. Beləliklə, xalq və dövlət adamları İmamla (ə) beyət etdilər. Bundan sonra Məmunun əmri ilə xütbələr İmamın (ə) adı ilə oxundu və onun adına pul sikkələri kəsildi.
İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyinin elan edilməsindən sonra Əli ibn Əbu İmran, Əbu Yunis və Bəsrə hakimi kimi şəxslər bu qərara qarşı çıxdılar. Həmçinin hakimiyyətdəki nüfuzlarının azalacağından narahat olan Bağdad əhalisi üsyan edərək İbrahim ibn Məhdi ilə beyət etdilər. Şiə mənbələrinə görə, İmam Rza (ə) yaranmış vəziyyətdən şiələrin xeyrinə istifadə etməyi bacardı. O, Əhli-Beytin (ə) maariflərini geniş kütlələrə çatdırdı və müxtəlif məzhəblərin rəhbərləri ilə mübahisələr apardı. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyi ilə iranlıların şiə olması üçün zəmin yarandı.
İslamda İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyinin əhəmiyyəti
İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyi İslam tarixində mübahisəli məsələlərdən biridir[1] ki, həm siyasi, həm də kəlami (vəliəhdliyin imamın ismətinə zidd olması)[2] baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir.[3] İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyi dövrü onun siyasi həyatı baxımından ən mühüm dövr hesab edilir.[4]
Bəzi tədqiqatçıların nəzərinə görə, İmam Rza (ə) Məmunun xəlifəliyi dövründə, həssas bir zamanda vəliəhdliyi qəbul etməklə və həmin dövrdə apardığı fəaliyyətlərlə cəmiyyəti dolayı yolla istiqamətləndirməyə nail olmuşdur. Çünki Abbasi xəlifəliyi həmin dövrdə qarışıqlıq içində idi, Ələvilərin çoxsaylı qiyamları və bəzi azğın firqələrin mövcudluğu cəmiyyətin çöküşünə səbəb ola biləcək şərait yaratmışdı.[5]
Vəliəhdlik təklifi
Əbul-Fərəc İsfahaninin "Məqatilut-Talibiyyin" və Şeyx Səduqun "Uyunu Əxbarir-Rza (ə)" kitablarına görə, İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyi Məmunun tələbi ilə baş tutmuşdur. Çünki Məmun and içmişdi ki, qardaşı Əmini məğlub etdikdən sonra xilafəti İmam Rzaya (ə) təhvil verəcək.[6] Əminin öldürülməsi və Məmunun xəlifə olması ilə, onun vəziri Fəzl ibn Səhl onun Allahla bağladığı əhd-peymanı xatırlatmış və Məmun bu işi həyata keçirmək üçün tədbirlər görmüşdür.[7]
Digər tərəfdən, bəziləri bu fikirdədirlər ki, İmam Rzaya (ə) vəliəhdlik təklifi Fəzl ibn Səhl tərəfindən irəli sürülmüşdür.[8] Bildirilir ki, Fəzl bununla İmamdan (ə) sonra İran taxt-tacına sahib olmaq niyyətində idi.[9] Fəzl ibn Səhlin qohumlarından olan Rəca ibn Əbi Zəhhakın İmam Rzanı (ə) Mədinədən Mərvə gətirmək üçün tapşırıq alması, bəzi siyasətçilərin Məmunu Fəzl ibn Səhlin planı barədə xəbərdar etməsi və digər tarixi məlumatlar bu iddianı sübut edən dəlillərdən sayılır.[10]
Məmunun vəliəhdlik təklifindəki hədəfləri
Bəzi şərqşünaslar və bəzi şiə yazıçıları, məsələn, livanlı yazar Həsən Əmin inanırlar ki, Məmun İmamı (ə) vəliəhd təyin etməkdə səmimi olub və bu işi xalis niyyətlə həyata keçirib.[11] Lakin bir çox tədqiqatçılar hesab edirlər ki, Məmun İmamı (ə) vəliəhd təyin etməklə aşağıdakı məqsədləri güdürdü:
- İmamın (ə) təhlükəsindən qorunmaq və onu nəzarətdə saxlamaq: Məmun, İmamın (ə) Mədinədəki fəaliyyətlərindən narahat olaraq, onu Mərvə dəvət edib vəliəhd təyin etməklə öz hökumətinə qarşı təhlükəni aradan qaldırmaq istəyirdi.[12]
- Ələvilərin inqilablarını yatırtmaq: Məmun, İmamı (ə) vəliəhd təyin etməklə Ələvilərin inqilablarını yatırda bildi. Elə ki, İmam (ə) vəliəhd olduqdan sonra (Yəməndə baş verən və tezliklə yatışdırılan bir hərəkat istisna olmaqla) Ələvilər tərəfindən heç bir üsyan baş vermədi.[13]
- Şiələri İmama (ə) qarşı bədgüman etmək: İmamın (ə) dostlarından olan Əba Səltin rəvayətinə görə, Məmun İmamı (ə) vəliəhd təyin etməklə onu dünyapərəst biri kimi tanıdıb, şiələr arasında nüfuzunu azaltmaq istəyirdi.[14]
- Xilafətini qanuniləşdirmək üçün İmamdan (ə) istifadə etmək: Məmun, İmamın (ə) Mədinədə insanları özünə tərəf çağırdığını bilirdi. Buna görə İmamı (ə) vəliəhd etməklə onun bu dəvətlərini öz xilafətini qanuni göstərmək üçün vasitə qərar verdi. Bununla da İmamın (ə) haqq olması ilə öz xilafətini qanuni göstərmək niyyətində idi.[15]
- Xorasan əhalisini razı salmaq: Abbasilər xilafətini dəstəklədikdən sonra onların zülmündən bezən Xorasan əhalisi İmam Rızaya (ə) yönəlmişdi.[16] Məmun, İmamı (ə) vəliəhd təyin etməklə onları razı salmağa çalışırdı.[17]
- Şiələrin əsas liderlərini müəyyən etmək: Şiələr daim gizli şəkildə fəaliyyət göstərdiklərindən, İmamın (ə) vəliəhd olması onların bu gizlilikdən çıxmasına səbəb oldu. Beləcə, Abbasilər hökuməti onları tanıya bildi.[18]
- Məmunun gücünü artırmaq: Abbasilər Məmunu anasının saray cariyəsi olmasına və bütün işləri iranlı Fəzl ibn Səhlə tapşırmasına görə həmişə təhqir edirdilər. Buna görə Məmun, Əli ibn Musa (ə) kimi böyük bir şəxsiyyəti vəliəhd etməklə öz mövqeyini gücləndirmək qərarına gəldi.[19]
Bəzi müəlliflər Məmunun bu addımı üçün başqa məqsədlər də qeyd ediblər.[20] Şiə tarixçisi Seyid Cəfər Mürtəza Amuli inanır ki, Məmunun hökumətdə üzləşdiyi problemləri nəzərə alsaq, İmamı (ə) vəliəhd seçmək onun siyasi zəkasını və bu problemlərdən xəbərdar olduğunu göstərir.[21] Bununla belə, deyilir ki, İmam Rza (ə) öz siyasətləri və tutduğu mövqeləri ilə Məmunu bu məqsədlərinə çatmaqda uğursuz etdi.[22]
İmam Rzanın yanaşması
Seyid Cəfər Mürtəza Amulinin dediyinə görə, İmamın (ə) vəliəhdliyi qəbul etməməsi ilə bağlı xəbərlər mütəvatir sayılır.[23] Məsələn, "Mənaqib" kitabında qeyd olunur ki, İmam Rza (ə) öz vəliəhdliyinin nəticəsiz olacağını əvvəlcədən bildirmişdi.[24] Bu xəbərə əsasən, İmam (ə) vəliəhdliyi qəbul etdikdən sonra, Məmun və Fəzl ibn Səhlin yanında sənəd imzalayaraq, bu sənəddə "Cəfr" və "Camiə" kitablarının onun vəliəhdliyinə zidd olduğunu bildirmişdir.[25]
Məmun vəliəhdliyi təklif etməzdən əvvəl, İmam Rzaya (ə) xəlifəliyi təklif etmişdi; lakin İmam Rza (ə) bu təklifi qəbul etməmiş və buyurmuşdur: "Əgər Allah sənə xəlifəlik veribsə, bunu başqasına vermək düzgün deyil; əgər Allah sənə xəlifəlik verməyibsə, sənin olmayan bir şeyi necə başqasına verə bilərsən?"[26] Tədqiqatçılar bu cavabın İmamın (ə) Məmunun xəlifəliyinin qanuniliyini sual altına aldığını vurğulamışlar.[27] Seyid Cəfər Mürtəza isə bildirir ki, Məmunun İmam Rzaya (ə) xəlifəlik təklifində ciddi niyyəti olmayıb, bu təklif yalnız öz xəlifəliyini möhkəmləndirmək üçün bir cəhd idi.[28] Fəzl ibn Səhlin də, Məmunun özünü xəlifəlikdən çıxarmasını və İmamın (ə) bunu qəbul etməməsini görəndə, xəlifəliyin necə bir şəkildə məhv olduğunu təəccüblə qeyd edirdi.[29]
Vəliəhdlik təklif edildikdə, İmam Rza (ə) buna güclü şəkildə qarşı çıxmışdı.[30] Məmun İmamın (ə) davranışını gördükdən sonra, Ömər ibn Xəttabın Şura üzvlərinə etdiyi təhdidi xatırladaraq, müqavimət göstərən şəxsi öldürəcəyini bildirərək, İmamı (ə) vəliəhdliyi qəbul etməyə məcbur etdi.[31] Bu səbəbdən, İmam (ə) vəliəhdliyi qəbul etmək məcburiyyətində qaldı, lakin bu şərtlə ki, hökumət işlərinə qarışmasın.[32] Məmun bu şərti qəbul etdi.[33] Rəyyan ibn Səltin İmam Rzadan (ə) nəql etdiyi bir rəvayətə görə, İmam (ə) vəliəhdliyi qəbul etməsəydi, Məmun tərəfindən öldürüləcəkdi.[34]
İmam Rza (ə) Məmunu vəliəhdlik planında uğursuz etmək üçün bir neçə dəfə bu təklifə qarşı çıxmışdı.[35] İmamın (ə) etdiyi bəzi əməllər bunlardır: Mədinədən yola çıxarkən xüdahafizləşdiyi zaman ailəsinin ağlamasına əmr etmək,[36] Peyğəmbərin (s) qəbri ilə vidalaşmaq,[37] hökumət işlərinə qarışmamaq, hökumət mərkəzini şiəlik təbliğatı üçün bir baza halına gətirmək və müxtəlif din və məzhəblərin başçıları ilə mübahisələr etmək.[38]
İmam Rzanın (ə) Mədinədən Mərvə getməsi
Yəqubinin tarixinə görə, Məmunun əmri ilə Rəca ibn Əbi Zəhhak (Fəzl ibn Səhlin qohumu) İmam Rzanı (ə) Mədinədən Xorasana gətirmək üçün təyin edildi.[39] Şeyx Müfidə görə isə, Məmunun göndərdiyi şəxs İsa Cəludi olub.[40] Məmun, İmam Rzanın (ə) şiə məntəqələrindən keçməməsi üçün xüsusi bir yol seçmişdi, çünki o, İmamın (ə) ətrafında şiələrin toplaşmasından qorxurdu.[41] Xüsusilə, İmamı (ə) Kufə yolundan keçirməməsini əmr etmişdi, Daha doğrusu, Bəsrə, Xuzistan və Fars yolu ilə Nişapura göndərilməsini istəmişdi.[42] Hərəkət yolu, "Şiə Atlası" kitabına görə belə olmuşdur: Mədinə, Nəqrə, Həvsəcə, Nəbac, Həfr Əbu Musa, Bəsrə, Əhvaz, Behəban, İstəxr, Əbrəquh, Dəhşir (Fəraşah), Yəzd, Xəranəq, Robat Poşti Bam, Nişapur, Qədəmgah, Dəhsurx, Tus, Sərəxs, Mərv.[43] Deyilib ki, İmamın (ə) hərəkət zamanı 200-cü hicri ilinin sonunda başlanıb.[44] Ən mühüm və mötəbər hadisə isə, Nişapurda baş vermiş və İmam Rzanın (ə) orada "Silsilətüz-Zəhəb" adlı məşhur hədisi söylədiyi bildirilir.[45]
Vəliəhdlik mərasimi
Məmun hicri 201-ci ilin Ramazan ayının 7-si,[46] 5-i[47] və ya 2-də[48] bazarertəsi günü İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyi üçün insanlardan beyət aldı. O, insanlara Abbasilərin rəmzi olan qara rəngli geyimlər[49] əvəzinə, Ələvilərin rəmzi olan yaşıl rəngli geyimlər geyindirdi[50] və bununla bağlı əmrini müxtəlif bölgələrə göndərdi.[51]
Bundan sonra minbərlərdən İmamın (ə) adı ilə xütbələr oxundu və onun adına dinar və dirhəmlər kəsildi.[52] Məmun, qızı Ümmü Həbibi İmam Rza (ə) ilə evləndirdi.[53] Həmçinin bəzi mənbələrə görə, Məmun "Rza" (yəni "Əhli-Beytdən razı olunan şəxs") ləqəbini ona verdi.[54] Lakin İmam Cavadın (ə) rəvayətinə görə, "Rza" ləqəbi Allah tərəfindən atasına verilib.[55]
Məmun, vəliəhdlik mərasimində dövlət məmurlarını, ordu komandanlarını, qaziləri və xalqı toplayaraq İmam Rzaya (ə) beyət etmələrini təmin etdi.[56] İmam (ə), beyət alarkən Peyğəmbərin (s) üsuluna uyğun olaraq əllərini üzünə yaxınlaşdırıb əllərinin arxa hissəsini öz üzünə, içini isə insanların üzünə çəkirdi.[57] Bu mərasimdə xətiblər və şairlər xütbə oxuyub şeir söylədilər. Şairlərdən biri də Debil Xuzai idi ki, İmamdan (ə) hədiyyə aldı.[58] Məmun, İmamdan (ə) xalq üçün xütbə oxumasını istədi. İmam (ə) çox qısa bir xütbə ilə xalqa müraciət etdi.[59]
İmam Rzanın (ə) vəliəhdlik hökmü Məmunun xətti ilə yazıldı və İmam (ə) həmin sənədin arxasına öz fikirlərini yazdı.[60] 670-ci hicri ilində "Kəşfül-ğümə" kitabının müəllifi Əli ibn İsa İrbli bu vəliəhdlik sənədini Məmunun və İmamın (ə) xətti ilə görmüş və kitabında onu qeyd etmişdir.[61]
İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyinin müxalifləri
Yəqubinin verdiyi məlumata görə, Məmun tərəfindən Bəsrənin hakimi təyin edilmiş İsmayıl ibn Cəfər ibn Süleyman, İmam Rzanın (ə) vilayətinə beyət etməkdən boyun qaçırdı və Məmun, İsa ibn Yezid Cəludini onun üzərinə göndərdi. O isə Bəsrədən qaçdı.[62] Yəqubi qeyd edib ki, İsa ibn Yezid Cəludi Məmun tərəfindən Məkkəyə beyət əmri çatdırmaqla vəzifələndirilmişdi.[63] O, yaşıl parçalarla Məkkəyə daxil oldu və insanlardan İmam Rza (ə) üçün beyət aldı.[64] Şeyx Səduq bildirib ki, İsa Cəludi sonradan İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyinə qarşı çıxan ən sərt müxaliflərdən biri oldu və Məmun onu İmam Rza (ə) ilə beyət etmədiyinə görə həbsxanaya saldı.[65] Əli ibn Əbi-İmran və Əbu Yunis də İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyinə müxalif olanlar sırasında göstəriliblər.[66]
Vəliəhdliyin nəticələri
İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyinin bəzi nəticələri aşağıdakı kimi qeyd olunur:
- Bağdad əhalisinin üsyanı: Bağdad əhalisi hökumətdəki nüfuzlarının azalacağından qorxaraq İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyini qəbul etmədilər. Onlar Məmunun təyin etdiyi hakimi Bağdaddan çıxardılar və İbrahim ibn Məhdi ilə beyət etdilər.[67]
- Bəzi Ələvilərin Məmunla beyət etməsi: İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyi bütün şiələri Məmunla yaxınlaşdırmasa da, bəzi şiələr Məmunla razılaşaraq onunla beyət etdilər.[68]
- İmamın (ə) vəliəhdlikdən istifadəsi: İmam Rza (ə) Məmunun vəliəhdlik təklifini məcburiyyətlə qəbul etsə də, bu mövqedən istifadə edərək əvvəllər yalnız tərəfdarlarına və şiələrə söylədiyi bilikləri açıq şəkildə hər kəsə çatdırdı və müxtəlif məzhəblərin alimləri ilə müzakirələr apardı.[69]
- İranda şiəlik üçün zəminin hazırlanması: "Əhsənül-Hədis" təfsirinin müəllifi Seyid Əli Əkbər Qureşiyə görə, İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyi İran əhalisinin şiəliyi qəbul etməsi üçün şərait yaratdı. Çünki İmam Rzanın (ə) İranda olması ilə Ələvi seyidləri də İrana gəldilər və şiə məktəbini yaydılar.[70]
Monoqrafiyalar
İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyi haqqında müstəqil kitablar yazılmışdır ki, onların bəziləri aşağıdakılardır:
- "İmam Rza (ə), Məmun və vəliəhdlik mövzusu": Bu kitabın müəllifi Seyid Qəni İftixaridir. Müəllif bu əsərdə İmam Rzanın (ə) vəliəhdlik dövrünü araşdırmaqla yanaşı, Məmun dövründən əvvəlki Abbasilər xilafətinin siyasi və ictimai vəziyyətini də təhlil etmişdir.[71] Bu kitabı "Beh-Nəşr" nəşriyyatı 2019-cu ildə (şəmsi 1398) 152 səhifə olaraq çap etmişdir.[72]
- "İmam Rzanın (ə) vəliəhdliyi": Bu kitabın müəllifi Məhəmməd Mürtəzəvidir. Müəllif bu əsərdə Məmunun İmam Rzanı (ə) vəliəhd təyin etməkdəki gizli məqsədlərini və İmamın (ə) bu hadisəyə münasibətini tarixi sənədlərə əsaslanaraq izah etməyə çalışmışdır.[73] Kitabın ikinci nəşri 2007-ci ildə (şəmsi 1386) İslam Araşdırmaları Fondu tərəfindən 127 səhifədə çap olunmuşdur.[74]
- "İmam Rzanın (ə) həyatı və vəliəhdliyinə baxış": Bu kitabın müəllifi Məhəmməd Əli Əminidir. Sözügedən əsərin mövzuları üç fəsildə və 130 səhifədə tərtib edilmişdir.[75] Bu əsəri "Beh-Nəşr" nəşriyyatı 2016-cı ildə (şəmsi 1395) çap etmişdir.[76]
İstinadlar
- ↑ Əd-Dəvri, Əl-Əsrul-Abbasiyyul-əvvəl, m.1997, s.161
- ↑ Seyyid Mürtəza, Tənziyhul-ənbiya (ə), h.ş 1377, s.179; Şeyx Tusi, Təlxisuş-Şafi, h.ş 1382, c.4, s.206
- ↑ Bağistani, Ər-Rza, İmam (Vəliəhdi), s.83
- ↑ Cəfəriyan, Həyate fikri və siyasi imamane şie (ə), h.ş 1381, s.430; İftixari, İmam Rza (ə), Məmun və movzue vəliəhdi, h.ş1398, s.104
- ↑ Əkbəri və Bərati, Nəqşe imam Rza (ə) dər vəhdəte dini və ensicame İslami dər əsre Abbasi, s.45
- ↑ Əbul-Fərəc İsfahani, Məqatilut-talibin, Darul-mərifət, s.454; Şeyx Səduq, Uyunu əxbarir-Rza (ə), h.q 1378, c.2, s.166
- ↑ Beyhəqi, Tarixe Beyhəqi, h.ş 1374, c.3, s.190
- ↑ Şeyx Səduq, Uyunu əxbarir-Rza (ə), h.q 1378, c.2, s.165; Əd-Dəvri, Əl-Əsrul-Abbasiyyul-əvvəl, m.1997, s.162
- ↑ Cəhşiyari, Əl-Vüzəra vəl-kitab, h.q 1408, s.203
- ↑ Əd-Dəvri, Əl-Əsrul-Abbasiyyul-əvvəl, m.1997, s.162
- ↑ Fəvzi, Buhusun fit-tarixil-Abbasi, m.1977, s.135; Əmin, Ər-Rza vəl-məmun və vilayətul-əhd, m.1955, s.123-126
- ↑ Şeyx Səduq, Uyunu əxbarir-Rza (ə), h.q 1378, c.2, s.170
- ↑ Amili, Əl-Həyatus-siyasiyyə lil-imamir-Rza (ə), h.q 1403, s.226
- ↑ Şeyx Səduq, Uyunu əxbarir-Rza (ə), h.q 1378, c.2, s.239
- ↑ Şeyx Səduq, Uyunu əxbarir-Rza (ə), h.q 1378, c.2, s.170
- ↑ Əd-Dəvri, Əl-Əsrul-Abbasiyyul-əvvəl, m.1997, s.162
- ↑ Əd-Dəvri, Əl-Əsrul-Abbasiyyul-əvvəl, m.1997, s.163
- ↑ Qərəşi, Həyatul-İmamir-Rza (ə), h.ş 1372, c.2, s.283
- ↑ Qərəşi, Həyatul-İmamir-Rza (ə), h.ş 1372, c.2, s.282
- ↑ Amili, Əl-Həyatus-siyasiyyə lil-imamir-Rza (ə), h.q 1403, s.254-260
- ↑ Amili, Əl-Həyatus-siyasiyyə lil-imamir-Rza (ə), h.q 1403, s.207
- ↑ İftixari, İmam Rza (ə), Məmun və movzue vəliəhdi, h.ş1398, s.104
- ↑ Amili, Əl-Həyatus-siyasiyyə lil-imamir-Rza (ə), h.q 1403, s.286
- ↑ İbn Şəhraşub, Əl-Mənaqib, h.q 1379, c.4, s.365
- ↑ İbn Şəhraşub, Əl-Mənaqib, h.q 1379, c.4, s.365
- ↑ Şeyx Səduq, Əl-Əmali, h.ş 1376, s.69
- ↑ Derəxşe, Hüseyni Faiq, Siyreye siyasiye İmam Rza (ə) dər bərxord ba hokuməte cəvr, s.21
- ↑ Amili, Əl-Həyatus-siyasiyyə lil-imamir-Rza (ə), h.q 1403, s.286
- ↑ Şeyx Mufid, Əl-İrşad, h.q 1413, c.2, s.260; Şeyx Səduq, Uyunu əxbarir-Rza (ə), h.q 1378, c.2, s.141
- ↑ Şeyx Mufid, Əl-İrşad, h.q 1413, c.2, s.259
- ↑ Şeyx Mufid, Əl-İrşad, h.q 1413, c.2, s.259
- ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c.1, s.489
- ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c.1, s.489
- ↑ Şeyx Səduq, İləluş-şərayi, h.ş 1385, c.1, s.239
- ↑ Əmini, Neqahi be zendegi və vilayət-əhdi İmam Rza (ə), h.ş 1395, s.102-103
- ↑ Məsudi, İsbatul-vəsiyyət, h.q 1426, s.211
- ↑ Şeyx Səduq, Uyunu əxbarir-Rza (ə), h.q 1378, c.2, s.217
- ↑ Əmini, Neqahi be zendegi və vilayət-əhdi İmam Rza (ə), h.ş 1395, s.103-106
- ↑ Yaqubi, Tarixul-Yaqubi, Daru sadir, c.2, s.448
- ↑ Şeyx Mufid, Əl-İrşad, h.q 1413, c.2, s.259
- ↑ Mütəhhəri, Məcmue asar, h.ş 1381, c.18, s.124
- ↑ Mütəhhəri, Məcmue asar, h.ş 1381, c.18, s.124
- ↑ Cəfəriyan, Ətləsuş-şiə, m.2015, s.102
- ↑ Nobəxti, Firəquş-şiə, h.ş 1404, s.87; Əşəri Qumi, Əl-Məqalat vəl-firəq, h.ş 1360, s.95
- ↑ Fəzlullah, Təhlili əz zendeqani İmam Rza (ə), h.ş 1377, s.133
- ↑ Yaqubi, Tarixul-Yaqubi, Daru sadir, c.2, s.448
- ↑ Şeyx Səduq, Uyunu əxbarir-Rza (ə), h.q 1378, c.2, s.245
- ↑ Təbəri, Tarix-Təbəri, h.q 1387, c.8, s.554
- ↑ İrfan Məneş, Coğrafiyaye tarixi hicrəte İmam Rza (ə), h.ş 1374, s.168
- ↑ İrfan Məneş, Coğrafiyaye tarixi hicrəte İmam Rza (ə), h.ş 1374, s.168
- ↑ Yaqubi, Tarixul-Yaqubi, Daru sadir, c.2, s.448
- ↑ Yaqubi, Tarixul-Yaqubi, Daru sadir, c.2, s.448
- ↑ Şeyx Səduq, Uyunu əxbarir-Rza (ə), h.q 1378, c.2, s.147
- ↑ Şeyx Mufid, Əl-İrşad, h.q 1413, c.2, s.261; İbn Şəhraşub, Əl-Mənaqib, h.q 1379, c.4, s.363
- ↑ Şeyx Səduq, Uyunu əxbarir-Rza (ə), h.q 1378, c.1, s.13
- ↑ Şeyx Mufid, Əl-İrşad, h.q 1413, c.2, s.261
- ↑ Əbul-Fərəc İsfahani, Məqatilut-talibin, Darul-mərifət, s.455; Şeyx Mufid, Əl-İrşad, h.q 1413, c.2, s.261
- ↑ Şeyx Mufid, Əl-İrşad, h.q 1413, c.2, s.263
- ↑ Şeyx Mufid, Əl-İrşad, h.q 1413, c.2, s.263
- ↑ İrbili, Kəşful-ğummə, h.q 1381, c.2, s.333
- ↑ İrbili, Kəşful-ğummə, h.q 1381, c.2, s.333
- ↑ Yaqubi, Tarixul-Yaqubi, Daru sadir, c.2, s.448-449
- ↑ Yaqubi, Tarixul-Yaqubi, Daru sadir, c.2, s.449
- ↑ Yaqubi, Tarixul-Yaqubi, Daru sadir, c.2, s.449
- ↑ Şeyx Səduq, Uyunu əxbarir-Rza (ə), h.q 1378, c.2, s.150
- ↑ Şeyx Səduq, Uyunu əxbarir-Rza (ə), h.q 1378, c.2, s.150
- ↑ Yaqubi, Tarixul-Yaqubi, Daru sadir, c.2, s.450
- ↑ Əd-Dəvri, Əl-Əsrul-Abbasiyyul-əvvəl, m.1997, s.163-164
- ↑ Rəfii, Zendeqaniye İmam Rza (ə), s.198-199
- ↑ Qərəşi, Xandane vəhy, h.ş 1386, s.585-586
- ↑ İftixari, İmam Rza (ə), Məmun və movzue vəliəhdi, h.ş1398
- ↑ İftixari, İmam Rza (ə), Məmun və movzue vəliəhdi, h.ş1398
- ↑ Mürtəzəvi, Vilayət-əhdiye İmam Rza (ə), h.ş 1386, s.9
- ↑ Mürtəzəvi, Vilayət-əhdiye İmam Rza (ə), h.ş 1386
- ↑ Əmini, Neqahi be zendegi və vilayət-əhdi İmam Rza (ə), h.ş 1395
- ↑ Əmini, Neqahi be zendegi və vilayət-əhdi İmam Rza (ə), h.ş 1395
Ədəbiyyat
- Əşəri Qumi, Səd ibn Abdullah, Əl-Məqalat vəl-firəq, Tehran, h.ş 1360
- İbn Şəhraşub, Məhəmməd ibn Əli, Əl-Mənaqib, Qum, Əllamə, h.q 1379
- Əbul-Fərəc İsfahani, Əli ibn Hüseyn, Məqatilut-talibin, Darul-mərifət, Beyrut
- İrbili, Əli ibn İsa, Kəşful-ğummə, Təbriz, Bəni Haşim, h.q 1381
- İftixari, Seyyid Ğəni, İmam Rza (ə), Məmun və movzue vəliəhdi, Məşhəd, h.ş1398
- Əd-Dəvri, Əbdül-Əziz, Əl-Əsrul-Abbasiyyul-əvvəl, Beyrut, m.1997
- Əmin, Həsən, Ər-Rza vəl-məmun və vilayətul-əhd, Beyrut, Darul-cədid, m.1955
- Əmini, Məhəmməd Əli, Neqahi be zendegi və vilayət-əhdi İmam Rza (ə), Məşhəd, h.ş 1395
- Bağistani, İsmail, Ər-Rza, İmam (Vəliəhdi), Tehran, h.ş 1394
- Beyhəqi, Məhəmməd ibn Həsən, Tarixe Beyhəqi, Tehran, Mehtab, h.ş 1374
- Cəfəriyan, Rəsul, Ətləsuş-şiə, Qum, m.2015
- Cəfəriyan, Rəsul, Həyate fikri və siyasi imamane şie (ə), Qum, Ənsariyan, h.ş 1381
- Cəhşiyari, Məhəmməd ibn Əbdus, Əl-Vüzəra vəl-kitab, Beyrut, Darul-fikril-hədis, h.q 1408
- Rəfii, Əli, Zendeqaniye İmam Rza (ə), Tehran
- Seyyid Mürtəza, Əli ibn Hüseyn, Tənziyhul-ənbiya (ə), Qum, h.ş 1377
- Şeyx Səduq, Məhəmməd ibn Əli, Uyunu əxbarir-Rza (ə), Tehran, Cahan nəşri, h.q 1378
- Şeyx Səduq, Məhəmməd ibn Əli, İləluş-şərayi, Qum, h.ş 1385
- Şeyx Səduq, Məhəmməd ibn Əli, Əl-Əmali, Tehran, Kitabçi, hşç 1376
- Şeyx Tusi, Məhəmməd ibn Həsən, Təlxisuş-Şafi, Qum, Muhibbin, h.ş 1382
- Şeyx Mufid, Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Numan, Əl-İrşad, Qum, h.q 1413
- Təbəri, Məhəmməd ibn Cərir, Tarix-Təbəri, Beyrut, Darut-turas, h.q 1387
- Amili, Seyyid Cəfər Mürtəza, Əl-Həyatus-siyasiyyə lil-imamir-Rza (ə), Qum, İslami nəşr müəssisəsi, h.q 1403
- İrfan Məneş, Cəlil, Coğrafiyaye tarixi hicrəte İmam Rza (ə), Məşhəd, Astane qodse Rəzəvi, h.ş 1374
- Fəzlullah, Məhəmməd Cavad, Təhlili əz zendeqani İmam Rza (ə), Məşhəd, h.ş 1377
- Fəvzi, Faruq Ömər, Buhusun fit-tarixil-Abbasi, Beyrut, Darul-qələm, m.1977
- Qərəşi, Baqir Şərif, Həyatul-İmamir-Rza (ə), Qum, Səid ibn Cəbir, h.ş 1372
- Qərəşi, Baqir Şərif, Xandane vəhy, Tehran, Darul-kutubil-İslamiyyə, h.ş 1386
- Kuleyni, Məhəmməd ibn Yaqub, Əl-Kafi, Tehran, İslamiyyə, h.q 1407
- Mürtəzəvi, Vilayət-əhdiye İmam Rza (ə), Məşhəd, h.ş 1386
- Məsudi, Əli ibn Hüseyn, İsbatul-vəsiyyət, Qum, Ənsariyan, h.q 1426
- Mütəhhəri, Mürtəza, Məcmue asar, Tehran, Sədra nəşriyyatı, h.ş 1381
- Nobəxti, Həsən ibn Musa, Firəquş-şiə, Beyrut, Darul-əzva, h.ş 1404
- Yaqubi, Əhməd ibn Əbi Yaqub, Tarixul-Yaqubi, Beyrut, Daru sadir