wikishia

İmam Cavad (ə)

Səhifə Müzakirə


İmam Cavad (ərəbcə: الإمام محمد الجواد عليه السلام) və İmam Məhəmməd Təqi olaraq tanınan Məhəmməd ibn Əli ibn Musa (h.q 195-220) on iki imamçı şiələrin doqquzuncu imamıdır. Onun künyəsi Əbu Cəfər, məşhur ləqəbləri isə Cavad və İbnur-Rzadır. Onun, Cavad ləqəbi ilə ləqəblənməsini Həzrətin çox yaxşılıq etdiyinə və bəxşiş verdiyinə görədir.

İmam Cavad (ə)
Kazimeyn (ə) hərəmi
Kazimeyn (ə) hərəmi
AdıMəhəmməd ibn Əli ibn Musa
KünyəsiƏbu Cəfər və Əbu Əli
Doğulduğu günHicrətin 195-ci ili, 10 Rəcəb
Döğulduğu yerMədinə
İmamət müddəti17 il (H.q 203-220)
ŞəhadətHicrətin 220-ci ili, Zilqədə ayının axırı və ya 6 Zilhiccə
Dəfn olunduğu məkanKazimeyn
Yaşadığı məkanMədinə, Bağdad
LəqəbləriCavad, Təqi, İbnur-Rza
AtasıƏli ibn Musa ibn Cəfər
AnasıSəbikə
ZövcələriSəmanə Məğribiyyə, Ümmi-Fəzl
ÖvladlarıƏli, Musa, Həkimə, Zeynəb, Fatimə, Umamə
Ömür müddəti25 yaş


İmam Cavadın (ə) həyatına qısa baxış
H.q 195: 10 Rəcəb İmam Cavadın (ə) təvəllüdü[1]
H.q 200: İmam Rzanın (ə) Mərvə səfəri
H.q 203: Səfər ayının axırı İmam Rzanın (ə) şəhadəti və İmam Cavadın (ə) imamətinin başlanğıcı[2]
H.q 212: 15 Zilhiccə İmam Hadinin (ə) təvəllüdü[3]
H.q 214: Musa Mübərqənin təvəllüdü[4]
H.q 215: Ümmül-fəzl ilə izdivacı[5]
H.q 218: 18 Rəcəb Məmunun ölümü və Mötəsimin xilafətinin başlanğıcı[6]
H.q 220: 28 Məhərrəm Mötəsimin göstərişi ilə İmam Cavadın (ə) Bağdada gətirilməsi[7]
H.q 220: Zilqədə ayının axırı İmam Cavadın (ə) şəhadəti[8]

İmam Cavad (ə) Məmun Abbasi və Mötəsim Abbasi hakimiyyəti illərinə təsadüf edən on yeddi il imamlıq etdi. Mənbələrin çoxunun bildirdiyinə əsasən, imam Cavad (ə) h.q 220-ci ildə Zilqədə ayının sonunda 25 yaşında ikən şəhadətə çatdı. O, şiə imamları arasında ən cavan yaşlarında şəhid olan imamdır. O, Kazimeyndə, Qüreyş qəbristanlığında, babası Musa ibn Cəfərin (ə) qəbrinin kənarında dəfn edildi.

İmam Cavadın (ə) imamətə çatarkən yaşının azlığı imam Rzanın (ə) səhabələrindən bir qrupunun O həzrətin (ə) imamlığına şəkk etməsinə səbəb oldu. Bəziləri Abdullah ibn Musanı, digər bir qrup Əhməd ibn Musa Şahçırağı imam bildi, bir qrup Vaqifiyyə firqəsinə qoşuldu. Amma onların çoxu Məhəmməd ibn Əlinin (ə) imamlığını qəbul etdi.

İmam Cavad (ə) şiələrlə çox vaxt vəkillər vasitəsi ilə və məktub yazmaq yolu ilə əlaqə saxlayırdı. Onun imamlıq dövründə Əhli-hədis, Zeydiyyə, Vaqifiyyə və Ğulat kimi firqələr fəaliyyət göstərirdi. İmam Cavad (ə) şiələri onların əqidəsindən agah edirdi və şiələri onların arxasında namaz qılmaqdan çəkindirirdi və ğaliləri (imamları ilahiləşdirən şəxsləri) lənətləyirdi.

İmam Cavadın (ə) şeyxeynin (Ömər və Əbu Bəkrin) məqamı kimi kəlami məsələlərdə oğrunun əlinin kəsilməsi və həcc hökmləri kimi fiqhi məsələlərdə digər firqələr ilə elmi müzakirələri şiə imamlarının məşhur elmi müzakirələrindən sayılır.

İmam Cavaddan (ə) yalnız təxminən 250 hədis nəql edilmişdir. Bunun səbəbini həzrətin (ə) ömrünün qısalığında və Onun nəzarət altında olmasında görürlər. Həzrətin (ə) səhablərinin və hədis ravilərinin 115-193 arası olduğunu qeyd etmişlər. Əhməd ibn Əbi Nəsr Bəzənti, Səfvan ibn Yəhya və Əbdül-Əzim Həsəni imam Cavadın (ə) səhabələrindəndir.

Şiə mənbələrində, imam Cavadın (ə) təvəllüd zamanı danışmaq, teyyül-ərz etmək, xəstələrə şəfa vermək və duasının qəbul olunması kimi bir sıra kəramətləri nəql edilmişdir. Əhli-sünnə alimləri də imam Cavadın (ə) elmi və mənəvi şəxsiyyətini tərifləmiş və Həzrəti (ə) xüsusi ehtiramla yad etmişlər.

Doqquzuncu imamın (ə) haqqında müxtəlif dillərdə 660-dən çox elmi əsər çap edilmişdir. Buna nümunə olaraq “Vəfatul-imamil-Cəvad”, “Musnədul-imamil-Cəvad”, “Mosuətul-imamil-Cəvad”, “əl-Həyatus-siyasiyyət lil-imamil-Cəvad”, “Həyatul-imam Muhəmməd əl-Cəvad” kitablarını göstərmək olar.

Soyu, künyəsi və ləqəbləri

Əsas məqalə: İmam Cavadın (ə) ləqəb və künyələrinin siyahısı

Məhəmməd ibn Əli ibn Musa ibn Cəfər on iki imamçı şiələrin doqquzuncu imamıdır və Cəvadul-əimmə olaraq məşhurdur. Onun soyu altı vasitə ilə şiələrin ilk imamı imam Əliyə (ə) çatır. Atası imam Rza (ə) şiələrin səkkizinci imamıdır.[9] Anası Səbikə Nubiyə adlı kəniz idi.[10]

Həzrətin künyəsi Əbu Cəfər və Əbu Əlidir.[11] Həzrət, hədis mənbələrində birinci Əbu Cəfərlə (imam Baqirlə (ə)) səhv salınmamaq üçün [12] Əbu Cəfəris-sani (ikinci Əbu Cəfər) olaraq yad edilir.[13]

Doqquzuncu imamın məşhur ləqəbləri Cavad və İbnur-Rzadır.[14] Təqi, Zəki, Qane, Rəzi, Muxtar, Mutəvəkkil,[15] Mürtəza və Muntəcəb [16] də Onun ləqəblərindən sayılır.

Həyatı

İmam Cavad (ə) h.q 195-ci ildə Mədinə şəhərində dünyaya gəldi.[17] Onun təvəllüdünün ayı və günü haqqında fikir ayrılığı vardır.[18] Mənbələrin çoxunun dediyinə əsasən, həzrətin (ə) təvəllüdü Ramazan ayında olmuşdur.[19] Bəziləri təvəllüd gününü Ramazan ayının 15-i,[20] bəziləri isə Ramazan ayının 19-u olaraq qeyd etmişdir.[21] Şeyx Tusi Misbahul-mutəhəccid kitabında Həzrətin (ə) təvəllüdünün Rəcəb ayının 10-da olduğunu bildirmişdir.[22]

Kafi kitabında gələn hədisə əsasən, Vaqifiyyə firqəsinin ardıcıllarının bəzisi Cavadul-Əimmənin (ə) təvəllüdündən öncə imam Rzanın (ə) övladı olmadığı üçün Onun imamlığına şəkk edirdilər.[23] Buna görə də imam Cavad (ə) dünyaya gəldikdə imam Rza (ə) Onu şiələr üçün bərəkətli mövlud adlandırmışdır.[24] Bununla belə, imam Cavadın (ə) təvəllüdündən sonra da Vaqifiyyədən olan bəziləri Onun imam Rzanın (ə) oğlu olmasını inkar etdilər. Onlar Cavadul-Əimmənin (ə) qiyafə baxımından öz atasına bənzəmədiyini deyirdilər. Nəticədə bir neçə nəfər fizionomist gətirdilər və onlar imam Cavadın (ə) imam Rzanın (ə) övladı olduğunu təsdiqlədilər.[25]

Tarixi mənbələrdə imam Cavadın (ə) həyatı barəsində elə də məlumat yoxdur.[26] Bunun səbəbini Abbasi hökumətinin qoyduğu məhdudiyyətlərdə, təqiyyədə və İmamın (ə) ömrünün qısalığında görmüşlər.[27] O (ə) Mədinə şəhərində yaşayırdı. İbn Beyhəqin verdiyi məlumata əsasən, bir dəfə atasını görmək üçün Xorasana getmişdir.[28] İmamlıq dövründə də Abbasi xəlifələri tərəfindən bir neçə dəfə Bağdada çağırıldı.[29]

Evlənməsi

Məmun Abbasi h.q 202[30] və ya 215-ci ildə[31] öz qızı Ümmü-Fəzli imam Cavad (ə) ilə evləndirdi. Bəzilərinin sözlərinə görə, Cavadul-Əimmə (ə) atası ilə Tusda görüşərkən[32] Məmunun öz qızını Onunla evləndirdiyi ehtimal olunur.[33] Əhli-sünnə tarixçisi İbn Kəsirin (h.q 701-774) sözlərinə görə imam Cavadın (ə) Məmunun qızı ilə kəbini imam Rzanın (ə) sağlığında oxundu. Amma onların toy mərasimi h.q 215-ci ildə İraqın Tikrit şəhərində keçirildi.[34]

Tarixi mənbələrin məlumatına əsasən, Cavadul-Əimmənin Ümmü-Fəzl ilə evliliyi Məmunun istəyi əsasında olmuşdur.[35] Deyilənə görə Məmunun bu istəkdən hədəfi Peyğəmbərin (s) və imam Əlinin (ə) nəslindən olan övladın babası sayılmaq idi.[36] Şeyx Mufidin “əl-İrşad” kitabında verdiyi məlumata əsasən, Məmun Məhəmməd ibn Əlinin (ə) elmi şəxsiyyətinə, həmçinin İmamın (ə) kiçik yaşda olmasına baxmayaraq Həzrətdə (ə) fəzilət, savad, hikmət, ədəb və ağılın kamilliyini müşahidə etdiyi üçün öz qızını Onunla evləndirdi.[37] Amma tarix araşdırmaçısı Rəsul Cəfəriyanın fikrincə bu evlilik siyasi məqsədlə həyata keçmişdir. O cümlədən, Məmun bu yolla imam Cavadı (ə) və həzrətin şiələrlə olan əlaqəsini nəzarət altında saxlamaq[38] və ya özünü ələvilərə bağlı göstərmək, bu yolla da onları özünə qarşı qiyamdan çəkindirmək istəyirdi.[39] Şeyx Mufidin sözlərinə görə bu evlilik Məmunun ətrafında olanlardan bəzisinin etirazına səbəb oldu. Çünki xilafətin Abbasilərdən Ələvilərə keçəcəyindən qorxurdular.[40] İmam Cavad (ə) Ümmü-Fəzlin mehriyyəsini həzrət Zəhranın (ə) mehriyyəsi qədər (500 dirhəm) təyin etdi.[41] İmam (ə) Ümmü-Fəzldən övlad sahibi olmadı.[42]

İmamın (ə) digər həyat yoldaşı kəniz olan və Həzrətin (ə) öz əmri ilə alınan[43] Səmanə Məğribiyyə idi.[44] İmam Cavadın (ə) övladlarının hamısı Səmanədən olmuşdur.[45]

Övladları

Şeyx Mufidin nəqlinə əsasən, imam Cavadın (ə) Əli, Musa, Fatimə və Əmamə adlı dörd övladı olmuşdur.[46] Bəziləri İmamın (ə) qızlarının Həkimə, Xədicə və Ümmü-Gülsüm olmaqla üç nəfər olduğunu bildirir.[47] On dördüncü h.q əsrinə aid olan bəzi mənbələrdə Ümmü-Məhəmməd, Zeynəb və Məymunə də Həzrətin (ə) qızlarından hesab edilmişdir.[48] Müntəhəl-Amal kitabında Zamin ibn Şədqəmdən nəqlə əsasən, İmamın Əbül-Həsən imam Əli Nəqi (ə), Əbu Əhməd Musa Mubərqə, Hüseyn və İmran adlı dörd oğlan övladı və Fatimə, Həkimə, Xədicə və Ümmü-Gülsüm adlı dörd qız övladının olduğu deyilir.[49] Bəziləri də imam Cavadın (ə) imam Əli Nəqi (ə), Musa Mubərqə və Yəhya adlı üç oğul övladının və Fatimə, Həkimə, Xədicə, Behcət və Burəyhə adlı beş qız övladının olduğunu qeyd etmişdir.[50]

Şəhid olması

 
Kazimeyn ziyarətgahının qədimi təsviri

İmam Cavad (ə) Abbasilər hökumətində Bağdada iki dəfə çağırıldı: Birinci dəfə Məmunun zamanında. Bu səfər elə də uzun sürmədi.[51] İkinci dəfə h.q 220- ci ildə Məhərrəm ayının 28-də Mötəsim Abbasinin əmri ilə Bağdada daxil oldu və həmin ilin Zil-qədə[52] və ya Zil-hiccə[53] ayında da Bağdadda şəhadətə çatdı. Mənbələrin çoxunda, Həzrətin şəhadət günü Zil-qədə ayının sonunda olduğu qeyd edilir.[54] Amma bəzi tarixi mənbələrdə Zil-hiccənin 5-ci[55] və ya 6-cı günü qeyd edilmişdir.[56] Həzrətin (ə) cənazəsi Kazimeyndə Qüreyş qəbristanlığında babası imam Kazimin (ə) qəbrinin kənarında dəfn edildi.[57] O ən cavan yaşında şəhid olan imamdır və dünyadan köçərkən 25 yaşında olduğu deyilir.[58]

Bəziləri Həzrətin (ə) şəhadət səbəbini Bağdadın o zamankı qazisi İbn Əbi Davudun Mötəsimin yanında İmama (ə) qarşı xəbərçilik etməsi hesab edirlər. Buna dəlil olaraq da İmamın (ə) oğrunun əlinin kəsilməsi haqqında olan nəzərinin qəbul edilməsini və Əbi Davudun və bir qrup əhli-sünnə fəqihlərinin və saray alimlərinin, xəcalətli vəziyyətə düşməsini göstərirlər.[59]

Şiələrin doqquzunci İmamının (ə) şəhid olması haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Bəzi mənbələrin məlumatına əsasən, Mötəsim öz vəzirlərindən birinin katibi vasitəsi ilə Həzrəti (ə) zəhərlədi və şəhid etdi.[60] Bəzilərinin fikrincə isə Mötəsim İmamı (ə) Ümmü-Fəzlin əli ilə zəhərlədi.[61] 3-cü h.q əsrinin tarixçilərindən olan Məsudinin verdiyi məlumata əsasən, Mötəsim və Cəfər ibn Məmun İmamı (ə) öldürmək fikrində idilər. İmam Cavadın (ə) Ümmü-Fəzldən övladı olmadığı üçün Məmunun ölümündən sonra Cəfər bacısını (Ümmü-Fəzli) Məhəmməd ibn Əlini (ə) zəhərləməyə təhrik etdi. Bu iki nəfər (Mötəsimlə birlikdə) üzümü zəhərə bulaşdırdılar və İmama (ə) yedizdirdilər. Ümmü-Fəzl İmamı (ə) zəhərlədikdən sonra peşman oldu. İmam (ə) ona çarəsi olmayan bir bəlaya düçar olacağını xəbər verdi.[62] İmam Cavadın (ə) Ümmü-Fəzlin əli ilə şəhadətə çatmasının barəsində digər məlumatlar da mövcuddur.[63]

Digər bir hədisə əsasən, camaat Mötəsimlə beyət etdikdən sonra o, Mədinə valisi Əbdül-Məlik Zəyyata məktub yazaraq ondan Məhəmməd ibn Əlini (ə) Ümmü-Fəzllə birlikdə Bağdada göndərməsini istədi. İmam Cavad (ə) Bağdada daxil olarkən Mötəsim zahirdə Həzrətə (ə) hörmət göstərdi və İmama (ə) və Ümmü-Fəzlə hədiyyələr göndərdi. Bu hədisə əsasən, Mötəsim Aşnas adlı qulu vasitəsi ilə İmam (ə) üçün portağal şərbəti göndərdi. Aşnas İmama dedi ki, xəlifə sizdən öncə bu şərbətdən digər böyüklərə də içizdirmiş və sizin də içməyinizi əmr etmişdir. İmam (ə) bu şərbəti gecə içəcəyini bildirdi. Lakin Aşnas bu şərbətin sərin halda içilməsinə israr etdi. Sonra İmam (ə) o şərbətdən içdi və onun nəticəsində şəhadətə çatdı.[64]

Şeyx Mufid (vəfatı, h.q 413) imam Cavadın (ə) zəhərlə şəhid edilməsində şəkk etmişdir və demişdir: “Bu mövzuda istinad etmək üçün heç bir xəbər mənim üçün sübuta yetməmişdir”.[65] Mufid “Təshihu-etiqadatil-imamiyyə” kitabında belə yazır: “İmam Cavad (ə) kimi bəzi İmamların (ə) şəhid olmasına dair yəqin etmək üçün bir yol yoxdur”.[66] Amma Seyyid Məhəmməd Sədr (vəfatı, h.q 1419) “Tarixul-ğeybət” kitabında “Ma minna illa məqtulun şəhidun” (Bizlərin hər biri öldürülmüş və şəhid edilmişdir)[67] hədisinə istinad edərək imam Cavadın (ə) şəhid olduğunu düşünmüşdür.[68] Tarix üzrə araşdırmaçı alim Rəsul Cəfəriyan da bir sıra faktlara əsaslanaraq imam Cavadın (ə) şəhid olduğunu bildirmişdir.[69] Tarix araşdırmaçısı Seyyid Cəfər Mürtəza Amuli (vəfatı, h.q 1441) Şeyx Mufidin sözünü təqiyyəyə yozmuşdur. Onun fikrincə Şeyx Mufid Bağdadda yaşayırdı və şiələr əleyhinə olan mövcud vəziyyətə əsasən İmamların (ə) Abbasilərin əli ilə şəhid edildiyinə dair şiələrin əqidəsini deyə bilməzdi. Amuli həmçinin, kifayət qədər mənbənin olmadığına və əsas mənbələri əldə etməyin çətin olmasına görə bu məsələnin Şeyx Mufidə çatmadığını da ehtimal vermişdir.[70]

İmamlıq dövrü

İmam Cavad (ə) h.q 203-cü ildə imam Rzanın (ə) şəhadətindən sonra imamətə çatdı.[71] Onun (ə) imamlıq müddəti on yeddi il idi[72] və Abbasi xəlifələrindən iki nəfərin – Məmunun və Mötəsimin – xilafəti ilə eyni vaxta təsadüf edirdi. Həzrətin imamlığının təxminən on beşi ili Məmunun xilafəti zamanında qalan iki ili isə Mötəsimin xilafəti vaxtında keçdi.[73] Həzrət h.q 220-ci ildə şəhid olduqdan sonra, imamlıq Onun övladı imam Hadiyə (ə) verildi.[74]

İmamlıq dəlilləri

İmam Rza (ə) bir çox yerdə öz səhabələrinə Məhəmməd ibn Əlinin imamlığını elan etmişdi. Kafi,[75] İrşad,[76] Əlamul-vəra[77] və Biharul-Ənvar[78] kitablarının hər birində Məhəmməd ibn Əlinin (ə) imamlığı haqqında olan dəlillərə məxsus fəsil vardır və o fəsillərin hər birində (qeyd olunan kitabların ardıcıllığı ilə) bu mövzuda 14, 11, 9 və 26 hədis nəql olunmuşdur. O cümlədən, imam Rzanın (ə) səhabələrindən biri İmamdan (ə) həzrətin canişini haqqında soruşdu. İmam (ə) öz əli ilə övladı imam Cavada (ə) işarə etdi.[79] Həmçinin digər bir hədisdə belə buyurdu: “Bu Əbu Cəfərdir. Onu öz canişinim təyin etmişəm və öz məqamımı onun öhdəsinə qoymuşam”.[80] Şiənin əqidəsinə görə, imam yalnız əvvəlki imamın vurğuladığı dəlil əsasında müəyyən edilir.[81] Yəni hər bir imam aşkar şəkildə özündən sonrakı imamı müəyyən etməlidir.

Uşaq yaşlarında imamlıq və şiələrin sərgərdanlığı

İmam Cavad (ə) təxminən səkkiz yaşında ikən imamətə çatdı.[82] Həsən ibn Nobəxtinin verdiyi məlumata əsasən, Həzrətin (ə) yaşının azlığı şiələr arasında imam Rzadan (ə) sonrakı imamın kimliyi barəsində ixtilafın yaranmasına səbəb oldu. Bəziləri imam Rzanın (ə) qardaşı Abdullah ibn Musanı imam bildi. Lakin çox keçmədi ki, onu imamlığa layiq hesab etmədilər və ondan üz döndərdilər.[83] Bəziləri imam Rzanın (ə) digər qardaşı olan Əhməd ibn Musaya tərəf yönəldilər və bir qrup da Vaqifiyyə firqəsinə qoşuldu.[84] Bütün bunlara baxmayaraq, Əli ibn Musər-Rzanın (ə) səhabələrinin çoxu onun övladı həzrət Cavadın (ə) imamlığını qəbul etdilər.[85]

Nobəxtinin sözlərinə görə, bu ixtilafın yaranma səbəbi bunda idi ki, onlar həddi-buluğa çatmağı imamlığın şərtlərindən hesab edirdilər.[86] Əlbəttə bu məsələ, hələ imam Rza (ə) həyatda olarkən müzakirə edilirdi. İmam Rza (ə) imam Cavadın (ə) uşaq yaşlarında imamlığını müzakirə edən şəxslərə münasibət bildirərkən həzrət İsanın (ə) uşaq yaşlarında peyğəmbər olmasına istinad edirdi və belə buyururdu: “ Həzrət İsaya peyğəmbərlik verilərkən yaşı mənim övladımın yaşından az idi”.[87]

İmam Rza (ə) həmçinin, imam Cavadın (ə) uşaq olmasını irad tutan şəxslərə cavab olaraq həzrət Yəhyanın (ə) uşaq[88] ikən peyğəmbər seçilməsinə və həzrət İsanın (ə)[89] beşikdə danışması haqqında olan ayələrə də istinad edirdi.[90] İmam Cavadın (ə) özü də onun yaş məsələsini irad tutan şəxslərə cavab olaraq həzrət Süleymanın uşaq ikən həzrət Davudun yerinə canişin təyin edilməsinə işarə edirdi və bildirirdi ki, həzrət Süleyman uşaq olarkən və qoyunları otarmağa apararkən Davud (ə) onu öz yerinə canişin seçdi. Lakin Bəni-İsrail alimləri Onu inkar etdilər.[91]

Şiələrin sualları və İmamın (ə) cavabları

İmam Rzanın (ə) imam Cavadın (ə) imamlığını[92] dəfələrlə aşkar şəkildə bəyan etməsinə baxmayaraq bəzi şiələr bu mövzuda daha da arxayın olmaq üçün İmamı (ə) öz sualları ilə sınağa çəkirdilər.[93] Bu sınaq digər İmamların da həyatına baş verirdi.[94] Amma imam Cavadın (ə) yaşının azlığını nəzərə almaqla Həzrətin sınanması daha zəruri hiss edilirdi.[95] Tarix araşdırmaçısı Rəsul Cəfəriyanın sözlərinə görə, şiələrin İmamları sınaması ona görə idi ki, bəzən İmamlar təqiyyə və İmamın canını qoruması üzündən, özündən sonra bir neçə nəfərin imamlığına vəsiyyət edirdi.[96]

Hədis mənbələrində şiələrin sualları və imam Cavadın (ə) cavabları haqqında müxtəlif məlumatlar vardır.[97] İmamın (ə) cavabları şiələrin yanında məqamının ucalmasına və imamlığının qəbul edilməsinə səbəb oldu.[98] Hədislərə əsasən, Bağdaddan və digər şəhərlərdən Həccə gedən bir qrup şiə imam Cavadı (ə) görmək üçün Mədinəyə gəldilər. Onlar Mədinədə imam Cavadın (ə) əmisi Abdullah ibn Musa ilə görüşdülər və ondan bir sıra suallar soruşdular. O, yalnış cavablar verdi. Onlar sərgərdan qaldılar və hələ həmin məclisdə olarkən imam Cavad (ə) daxil oldu. Onlar öz suallarını yenidən verdilər və imam Cavadın (ə) verdiyi cavablarla qane oldular.[99]

Şiələrlə əlaqə

İmam Cavad (ə) şiələrlə vəkillik təşkilatının vasitəsi ilə əlaqə saxlayırdı. Həzrətin Bağdad, Kufə, Əhvaz, Bəsrə, Həmədan, Qum, Rey, Sistan və Bost kimi müsəlman məntəqələrində nümayəndələri var idi.[100] Onun (ə) vəkillərinin sayının 13 nəfər olduğunu bildirmişlər.[101] Onlar şiələrin şəri vergilərini İmama (ə) çatdırırdılar.[102] İbrahim ibn Məhəmməd Həmədani Həmədanda[103] və Əbu Əmr Həzza isə Bəsrə məntəqəsində[104] həzrətin vəkilliyini öhdəsinə almışdı. Saleh ibn Məhəmməd ibn Səhl Həzrətin (ə) Qumda olan vəqfləri ilə məşğul olurdu.[105] Zəkəriyya ibn Adəm Qumi,[106] Əbdül-Əziz ibn Muhtədi Əşəri Qumi,[107] Səfvan ibn Yəhya,[108] Əli ibn Məhziyar[109] və Yəhya ibn Əbi İmran[110] İmamın (ə) digər vəkilləri idilər. “Sazmane-vekalət” kitabının müəllifi bir sıra faktlara istinad edərək, Məhəmməd ibn Fərəc Ruxəcini və Əbu Haşim Cəfərini də İmamın (ə) vəkillərindən hesab etmişdir. Əhməd ibn Məhəmməd Səyyari də vəkillik iddiasında idi.[111] Lakin İmam (ə) onun iddiasını rədd etməklə yanaşı, şiələrə şəri vergilərin ona verməmələrini tapşırdı.[112] Ayətullah Xamenei, bir təhlildə sıx təşkilatın qurulmasını və imam Məhdinin (ə) qeyb dövrünə şərait yaratmağı imam Cavadın (ə) proqramlarından hesab edir və bildirir ki, o dövrün xəlifələri bu işdən bərk qorxurdular.[113]

İmam Cavadın (ə) iki səbəbə görə vəkillik sistemindən istifadə etdiyi deyilir:

  1. İmam (ə) hakimiyyət tərəfindən nəzarətdə idi.
  2. Qeyb dövrü üçün şərait yaradırdı.[114]

Şiələrin doqquzuncu imamı (ə) Həcc mövsümündə şiələrlə görüşür və onlarla söhbət edirdi. Bəzi araşdırmaçıların fikrincə, imam Rzanın (ə) Xorasana səfər etməsi şiələrin öz imamları ilə əlaqələrinin genişlənməsinə səbəb oldu.[115] Buna görə də Xorasandan, Reydən, Bost və Sistandan olan şiələr həcc günlərində imamın görüşünə gəlirdilər.[116]

Şiələr məktb yazmaq yolu ilə də imam Cavad (ə) ilə əlaqə saxlayırdılar. Onlar öz məktublarında daha çox fiqhi zəmində olan suallarını qeyd edirdilər. İmam (ə) da onlara cavab verirdi.[117] “Mosuətul-imamil-Cəvad” kitabında İmamın (ə) öz atası və oğulundan əlavə, məktublaşdığı 63 nəfərin adı qeyd olunmuşdur.[118] Məktubların bəzisi, bir qrup şiəyə cavab olaraq yazılmışdır.[119]

İmamın (ə) digər firqələrlə rəftarı

Şiələrin suallarından və İmamın (ə) verdiyi cavablardan o dövürdə Əhli-hədis, Vaqifiyyə, Zeydiyyə və Ğulat kimi firqələrin fəaliyyət göstərdiyi başa düşülür.[120] Hədislərə əsasən, imam Cavadın (ə) zamanında mühəddislər arasında müzakirə edilən bir sıra məsələlərə görə bir qrup şiələr Allahın cisim olub-olmaması mövzusunda şəkkə düşdülər. İmam (ə) Allahı cisim bilməni rədd etməklə yanaşı, şiələri Allahın cisim olduğunu deyənlərin arxasında namaz qılmaqdan və onlara zəkat verməkdən çəkindirirdi.[121] İmam (ə) Əbu Haşim Cəfərinin “La tudrikuhul-əbsar və huvə yudrikul-əbsar”[122] ayəsinin barəsində verdiyi sualının cavabında Allahı gözlə görməyin mümkünlüyünü inkar etdi və buyurdu: “Qəlblərin təxəyyülü gözlərin görməsindən daha dəqiqdir. İnsan görmədiklərini təsəvvür edə bilər, amma onları görə bilməz. Qəlblərin təxəyyülü Allahı dərk edə bilmədiyi halda gözlər Onu necə görə bilər ?”.[123]

İmam Cavaddan (ə) Vaqifiyyə firqəsinin ardıcıllarının pislənilməsi haqqında bir sıra hədislər nəql edilmişdir.[124] O (ə) Zeydiyyə və Vaqifiyyə firqəsindən olanları nasibilərlə bir sırada tuturdu[125] və “Vucuhun yəvməizin xaşiətun amilətun nasibətun[126] – yəni O gün (bəzi) üzlər zəlil və çökmüş olar. Onlar (əbəs yerə) səy edənlər, zəhmətə düşənlərdir” ayəsinin onların haqqında nazil olduğunu buyururdu.[127] İmam (ə) həmçinin öz səhabələrini Vaqifiyyə ardıcıllarının arxasında namaz qılmaqdan çəkindirirdi.[128]

İmam Cavad (ə) o dövrün ğalilərinin inancları ilə mübarizə apardı və şiələri onların əqidəsindən uzaq saxlamağa çalışdı.[129] O (ə) Əbul-Xəttab və ardıcılları kimi ğaliləri lənətləyirdi.[130] Həmçinin Əbul-Xəttabı lənətləməyə şəkk və ya ehtiyat edənləri də lənətləyirdi. İmam (ə) Əbul-Ğəmr, Cəfər ibn Vaqid, Haşim ibn Əbu Haşim kimi şəxslərin Əbul-Xəttabın ardıcılı olduğunu bildirir və deyirdi ki, bu adamlar bizim adımız (Əhli-beytin) vasitəsi ilə insanlardan sui-istifadə edirlər.[131] Kəşşinin Rical kitabında gələn hədisə əsasən, İmam (ə) Əbus-Səmhəri və İbn Əbi Zərqa adlı iki nəfər ğalinin qətlini icazəli hesab etdi və buna səbəb kimi onların şiələrin azğınlığa düşməsində olan rolunu vurğuladı.[132]

İmam (ə) Məhəmməd ibn Sinana müraciətdə müfəvvizənin yaradılışın və varlıq aləminin idarəsinin Peyğəmbərin (ə) və İmamların (ə) öhdəsinə qoyulması haqqında olan iddiasını inkar etdi. Əlbəttə şəri hökmlərin Onların öhdəsinə qoyulmasını Allahın iradəsinə aid etdi və buyurdu: “Bu elə bir əqidədir ki, hər kəs ondan önə keçsə İslamdan xaric olmuşdur. Hər kəs onu qəbul etməsə (dini) məhv olmuşdur. Onu qəbul edən hər kəs haqqa qoşulmuşdur”.[133]

Hədisləri və elmi müzakirələri

قالَ الامام الجواد(ع): الْمُؤْمِنُ يَحْتَاجُ إِلَى تَوْفِيقٍ مِنَ اللهِ وَ وَاعِظٍ مِنْ نَفْسِهِ وَ قَبُولٍ مِمَّنْ يَنْصَحُهُ

İmam Cavad (ə) buyurub: “Mömin üç xüsusiyyətə möhtacdır: Allah tərəfindən olan uğura, daxildən moizə edənə, ona edilən nəsihəti qəbul etməyə”.

İbn Şəbe Hərrani, Tuhəful-uqul, h.q 1404, s.457

Əzizullah Ətarudinin sözlərinə görə, imam Cavaddan (ə) fiqh, təfsir və əqidə mövzusunda təxminən 250 hədis nəql edilmişdir.[134] İmamdan (ə) nəql edilən hədislərin bəzi Məsum İmamlarla (ə) müqayisədə az olması həzrətin (ə) nəzarət altında saxlanılması və dünyadan gedərkən yaşının az olması ilə əlaqəli hesab edilmişdir.[135]

Seyyid ibn Tavus Muhəcud-dəavat kitabında İmamdan (ə) Məmun Abbasinin qorunması üçün olan bir hirzi nəql etmişdir.[136] Həmçinin “Ya nuru ya burhan, ya mubinu ya munir, ya rəbbi ikfinis-surur və afatid-duhur və əsəlukən-nəcatə yəvmə yunfəxu fis-sur” hirzi İmama (ə) aid edilmişdir.[137] İmam Cavadın (ə) hirzini öz üzərində gəzdirmək şiələr arasında geniş yayılmışdır və bunu “birini həmişə özünə yoldaş etmək” üçün misal vurmuşlar.[138]

İmam Məhəmməd Təqi (ə) imamlığı dövründə bir neçə dəfə Abbasi sarayının bəzi fəqihləri ilə elmi müzakirə etmişdir. Tarixi məlumatlara əsasən, bu müzakirələrin bəzisi Məmun və Mötəsimin sarayında olanların istəyi və İmamı (ə) sınamaq məqsədi ilə olmuşdur və bu müzakirələr məclisdə iştirak edənlərin təəccübünə və alqışına səbəb olmuşdur.[139] Mənbələr imam Cavadın (ə) doqquz elmi müzakirəsini nəql edir. Bu müzakirələrdən dördü Yəhya ibn Əksəm ilə, biri isə Bağdadın baş qazisi Əbi Davud ilə olmuşdur. Həmçinin, İmamın (ə) Abdullah ibn Musa, Əbu Haşim Cəfəri, Əbdül-Əzim Həsəni və Mötəsim ilə də dialoqu nəql edilmişdir. Bu dialoqların mövzusu həcc, talaq, oğurluğun cəzasına aid fiqhi məsələlər, həmçinin on ikinci imamın dostlarının xüsusiyyətləri, əhli-sünnənin Əbu Bəkr və Ömər üçün nəql etdiyi fəzilətlər, Allahın adları və sifətləri kimi digər məsələlər olmuşdur.[140]

Fiqhi məsələ barəsində müzakirə

İmam Məhəmməd Təqinin (ə) Məmunun zamanında baş tutan elmi müzakirələrindən biri də Abbasi sarayının fəqihi Yəhya ibn Əksəmlə olan dialoqudur. Bəzi şiə mənbələrinin verdiy məlumata əsasən, bu müzakirənin səbəbi Abbasi böyüklərinin Məmunun İmama (ə) öz qızı Ümmü-Fəzl ilə evlənməyi təklif etməsinə etiraz etdiyinə görə idi. Məmun öz qərarının düzgünlüyünü isbat etmək üçün onlara imam Cavadı (ə) sınmağı təklif etdi. Onlar bu təklifi qəbul etdilər və imam Cavadı (ə) sınamaq üçün müzakirə məclisi təşkil etdilər. Yəhya müzakirədə ilk olaraq ehramda olan şəxsin heyvan ovlaması haqqında fiqhi məsələni irəli sürdü. İmam Cavad (ə) bu məsələ üçün müxtəlif cəhətlər təqdim etməklə Yəhya ibn Əksəmin məqsədinin hansı cəhət olduğunu soruşdu. Yəhya ibn Əksəm cavab verə bilmədi. Sonra isə İmam (ə) bu məsələyə müxtəlif fərzlərlə cavab verdi. Saray əhli və Abbasi xilafətinin alimləri İmamın (ə) cavabını eşitdikdən sonra həzrətin fiqhdə olan dərin düşüncəsinə etiraf etdilər. Deyilənə görə, Məmun bu müzakirədən sonra belə dedi: Allaha şükülər olsun ki, düşündüyüm düz çıxdı.[141] Bəzi məlumatlara əsasən, Məmun İmamın (ə) Yəhya ibn Əksəm ilə etdiyi müzakirədə verdiyi cavablardan sonra öz ətrafını və məclis iştirakçılarını danladı və vurğuladı ki, bu ailənin üstünlüyü hamı üçün aydındır və İmamın (ə) yaşının azlığı onun kamilliklərinə və üstünlüklərinə maneə sayılmır. O, əlavə etdi ki, Peyğəmbər (ə) öz təbliğini imam Əlini (ə) (on yaşlı olmasına baxmayaraq) İslama dəvət etməklə başladı və Onun müsəlman olmasını qəbul etdi.[142] Biharul-ənvarda gələn hədisə əsasən, Məmun müzakirədən əvvəl öz ətrafına bu ailənin başqalarından fərqləndiyini demişdi. Onlar Məmunun sözünü qəbul etmədikləri üçün onlara İmamı (ə) sınamağı təklif etmişdi.[143]

Xəlifələr haqqında elmi müzakirə

Şiənin hədis mənbələrinin nəqlinə əsasən, imam Məhəmməd Təqi (ə) Məmunun və bir qrup saray əhlinin və fəqihlərin iştirak etdiyi bir məclisdə Yəhya ibn Əksəm ilə Əbu Bəkr və Ömərin fəzilətləri haqqında elmi müzakirə etdi. Yəhya İmama (ə) müracaiət edərək dedi: Cəbrayıl Allah tərəfindən Peyğəmbərə (ə) belə dedi: Mən Əbu Bəkrdən razıyam. Ondan soruş gör o da məndən razıdırmı ?! İmam (ə) cavab olaraq buyurdu: “Mən Əbu Bəkrin fəzilətini inkar etmirəm. Amma bu hədisi nəql edən şəxs Peyğəmbərdən (s) nəql olunan digər hədisərə də baxmalıdır. Peyğəmbər (s) belə buyurmuşdur: Mənim adımdan sizə çatan hədisləri Quran və sünnəyə təqdim edin. Əgər onlar ilə uyğun gələrsə qəbul edin. Əks halda qəbul etməyin. Çünki yalançılar və hədis uyduranlar çoxalacaqlar”. İmam (ə) sonra belə buyurdu: “Bu hədis Quran ilə uyğun gəlmir. Çünki, Allah Quranda buyurur ki, “Nəhnu əqrəbu iləyhi min həblil-vərid – yəni biz insana şah damarından yaxınıq”.[144] Allah Əbu Bəkrin razılıq və ya narazılığından xəbərsiz olduğu üçün ondan soruşdu?”.[145]

Bundan sonra Yəhya “Əbu Bəkrlə Ömərin misalı Cəbrail və Mikayılın göydəki misalı kimidir” hədisi haqqında soruşdu. İmam Cavad (ə) belə cavab verdi: “ Bu hədisin məzmunu düzgün deyildir. Çünki, Cəbrayıl və Mikayıl daim Allaha bəndəlik etmişlər və bir an da olsun günah etməmişlər. Bir halda ki, Əbu Bəkr və Ömər müsəlman olmamışdan öncə uzun illər müşrik idilər”.[146]

Oğrunun əlinin kəsilməsi

İmam Cavad (ə) Bağdadda olduğu vaxt əhli-sünnə fəqihləri arasında oğrunun əlinin hansı hissədən kəsilməsi haqqında ixtilaf yarandı. Bəzisi biləkdən, bəzisi isə dirsəkdən kəsilməli olduğunu deyirdilər. Mötəsim İmamdan (ə) öz fikrini bildirməsini istədi. İmam Cavad (ə) Mötəsimdən istədi ki, onu cavab verməkdən azad etsin. Xəlifə təkid etdi və İmam (ə) buyurdu: Oğrunun yalnız barmaqları kəsilməlidir və əlinin qalan hissəsi qalmalıdır. İmam (ə) öz sözünə “ Və ənnəl məsacidə lillahi fəla tədu məəllahi əhədən – yəni, məscidlər Allahındır. Elə isə heç kimi Allahla yanaşı çağırmayın” ayəsini dəlil gətirdi.[147] Mötəsim İmamın (ə) cavabını bəyəndi və oğrunun barmaqlarının kəsilməsinə dair göstəriş verdi.[148] Bu hadisənin insanlar arasında imamət məqamının yayılmasına səbəb olduğu deyilir.[149]

Üstünlükləri və kəramətləri

 
İmam Cavadın (ə) və İmam Kazimin (ə) zərihi (mübarək məzarları)

Hədis mənbələrində imam Cavad (ə) üçün bir sıra üstünlük və kəramətlər nəql edilmişdir.

Digərlərinə qarşı çox səxavətli və əliaçıq olması

Şiələrin doqquzuncu rəhbərinin “Cavad” ləqəbi ilə ləqəblənməsinin səbəbini həzrətin (ə) insanlara qarşı xeyirxah və əliaçıq olmasında hesab edirlər.[150] İmam Rzanın (ə) Xorasandan öz övladı Cavada (ə) göndərdiyi məktuba əsasən həzrət (ə) həmin illərdən əliaçıqlıqda məşhur və dillər əzbəri idi. Atası Xorasanda olduğu zaman, İmamın səhabələri Onu - kömək üçün həzrətin evinin qarşısında toplanan insanlarla az qarşılaşması üçün - ikinci dərəcəli qapıdan aparırdılar. İmam Rza (ə) öz övladına məktub yazdı və ona əsas qapıdan get-gəl etməməyi deyən şəxslərə qulaq asmamağı tapşırdı. Əli ibn Musər-Rza (ə) bu məktubda öz oğluna belə tövsiyə etdi: “ Evdən çıxmaq istəyən vaxt yanında bir qədər qızıl və gümüş pul götür. Səndən kömək istəyən heç kəsi əliboş qaytarma”.[151]

Çox ibadət etməsi

İraqlı tarix araşdırmaçısı Baqir Şərif Qərəşi İmam Cavadın (ə) öz dövründə ən çox ibadət edən və ən ixlaslı şəxs olduğunu qeyd edir və həzrətin (ə) çox müstəhəb namaz qıldığını bildirir. Onun sözlərinə görə, imam Cavad (ə) nafilələrin (müstəhəb namazların) hər rəkətində həmd və tövhid surəsini 70 dəfə oxuyurdu.[152]

Həmçinin, Seyyid İbn Tavusun nəql etdiyi hədisə əsasən, yeni hicri qəməri ayı başlayan zaman Məhəmməd ibn Əli (ə) iki rəkət namaz qılırdı. Birinci rəkətdə Fatihə surəsindən sonra 30 dəfə İxlas surəsini, ikinci rəkətdə isə Fatihədən sonra 30 dəfə Qədr surəsini oxuyurdu. Sonra isə sədəqə verirdi.[153]

Kəramətləri

Şiə mənbələrində, imam Cavada (ə), təvəllüd zamanı danışması, atası imam Rzanı (ə) dəfn etmək üçün Mədinədən Xorasana teyyül-ərz etməsi, xəstələrə şəfa verməsi, duasının qəbulu və insanların niyyətindən xəbər verməsi kimi bir sıra kəramətlər aid edilmişdir.[154]

Mühəddis Qumi Qütb Ravəndidən, o da Məhəmməd ibn Meymundan belə nəql edir. İmam Rza (ə) hələ Xorasana getməmişdən öncə Məkkəyə səfər etmişdi. Mən də İmamın (ə) yanında idi. Qayıtmaq istədiyim vaxt İmama (ə) belə dedim: Mən Mədinəyə getmək istəyirəm. Məhəmməd Təqiyə məktub yazın, aparım. Həzrət (ə) bir məktub yazdı. Mən o məktubu Mədinəyə gətirdim. Həmin vaxt gözlərim kor olmuşdu. İmamın xidmətçisi Müvəffəq imam Cavadı (ə) beşikdə olan halda gətirdi. Mən məktubu həzrətə (ə) verdim. Həzrət (ə) Müvəffəqdən məktubun möhrünü götürməyi və kağızı açmağı istədi. Sonra buyurdu: Ey Məhəmməd Əhval. Gözlərin necədir ? Mən dedim: Ey Peyğəmbərin (ə) övladı. Gözlərim öz nurunu itirmişdir. Həzrət (ə) əlini mənim gözümə çəkdi və həzrətin (ə) əlinin bərəkətindən gözlərim sağaldı və görməyə başladım.[155]

Həmçinin nəql olunana əsasən, imam Cavad (ə) Bağdaddan Mədinəyə qayıdarkən bir qrup həzrəti (ə) şəhərin çıxışına qədər müşayiət etdi. Məğrib azanı vaxtı imam Cavad (ə) məscidin həyətində o vaxta qədər meyvə verməyən sidr ağacının kənarında dəstəmaz aldı və namaz qıldı. Namazdan sonra insanlar həmin ağacın meyvə verdiyini müşahidə etdilər. Təəccübləndilər və onun meyvəsindən yedilər. Tumsuz və şirin olduğunu gördülər. Şeyx Mufidin uzun illər sonra həmin ağacı gördüyü və meyvəsindən yediyi nəql edilir.[156]

Həzrətin (ə) səhabələri

Şeyx Tusi təxminən 115 nəfərin adını imam Cavadın (ə) səhabəsi olaraq qeyd etmişdir.[157] Qərəşi “Həyatul-imam Məhəmmədil-Cəvad” kitabında 132 nəfəri,[158] Şəbustəri “ Subulur-rəşad ila əshabil-imamil-Cəvad” kitabında 193 nəfəri şiələrin doqquzuncu rəhbərinin səhabəsi olaraq təqdim edir.[159] Ətarudi “Musnədul-imamil-Cəvad” kitabında həzrətin (ə) hədis ravilərini 121 nəfər hesab etmişdir.[160] İmam Cavadın (ə) bəzi səhabələri imam Rza (ə)[161] və imam Hadi (ə) ilə də ünsiyyətdə olmuş və bu iki imamdan hədis nəql etmişdir.[162] İmam Məhəmməd Təqinin (ə) hədis raviləri arasında digər firqələrdən o cümlədən, əhli-sünnədən olan ravilər də vardır.[163] İmamdan (ə) hədis nəql edən şiə olmayan ravilərin sayının 10 nəfər olduğunu bildirmişlər.[164]

Əhməd ibn Əbi Nəsr Bəzənti, Səfvan ibn Yəhya hər ikisi “icma səhablərindən” sayılır. Əbdül-Əzim Həsəni, Həsən ibn Səd Əhvazi, Zəkəriyya ibn Adəm, Əhməd ibn Məhəmməd ibn İsa Əşəri, Əhməd ibn Məhəmməd Bərqi və Əbu Haşim Cəfəri şiələrin doqquzuncu imamının səhabələrindən idilər.[165]

Həzrətin (ə) əhli-sünnə nəzərində olan məqamı

Əhli-sünnədən olan alimlər şiələrin doqquzuncu rəhbərinə bir elmi şəxsiyyət olaraq hörmət edirlər.[166] Onların bəzisi imam Cavadın (ə) elmi şəxsiyyətini yüksək qiymətləndirmiş[167] və Məmun Abbasinin ona olan vurğunluğunu həzrətin (ə) uşaqlıqda elmi və mənəvi şəxsiyyətə sahib olduğunun göstəricisi hesab etmişdir.[168] Onlar həmçinin Məhəmməd ibn Əlinin (ə) təqva, zöhd və səxavət kimi digər xüsusiyyətlərdə də üstünlüyündən söhbət açmışlar.[169] Misal üçün, əhli sünnənin səkkizinci hicri əsrində görkəmli hədis alimlərindən olan Şəmsuddin Zəhəbi[170] və İbn Teymiyyə [171] həzrətin (ə) “Cavad” ləqəbi ilə ləqəblənməsini onun səxavət və əliaçıqlıqla məşhur olmasında hesab etmişlər. İkinci və üçüncü hicri əsrinin mötəzilə məzhəbindən olan ədəbiyyatçı və kəlamçı Cahiz Osman da Məhəmməd ibn Əlini (ə) alim, zahid, çox ibadət edən, şücaətli, səxavətli və pak olaraq tanıtdırmışdır.[172] Yeddinci hicri əsrinin şafei məzhəbinin alimlərindən olan Təlhə Şafei imam Cavadın (ə) barəsində belə yazır: “Onun yaşı az olsa da məqam və səs-sədası uca idi”.[173]

İmam Cavada (ə) təvəssül

Bəzi şiələr şiə alimlərinin tövsiyəsi əsasında ruzunun artması və maddi məsələlərdə sıxıntıların aradan qalxması üçün imam Cavada (ə) təvəssül edirlər. Buna misal olaraq ikinci Məclisi (Məhəmməd Baqir Məclisi) Əbul-Vəfa Şirazidən nəql edir ki, O, Peyğəmbərin (s) yuxuda ona maddi işlərdə imam Cavada (ə) təvəssül etməsini tövsiyə etməsinə dair iddia etmişdir.[174]

Davud Sirəfinin imam Hadidən (ə) nəql etdiyi rəvayətə əsasən imam Cavadın (ə) qəbrini ziyarət etməyin böyük savab və mükafatı vardır.[175] Həmçinin İbrahim ibn Əqəbə imam Hadiyə (ə) məktub yazaraq imam Hüseynin (ə), imam Kazimin (ə) və imam Cavadın (ə) ziyarəti haqqında soruşdu. İmam Hadi (ə) imam Hüseyni (ə) ziyarət etməyin daha üstün olduğunu bildirdi və buyurdu: “Hər üç imamı ziyarət etmək daha üstündür və daha çox savabı vardır”.[176] İmam Kazimin (ə) və imam Cavadın (ə) qəbri Kazimeyndə müsəlmanların, xüsusilə şiələrin ziyarət yeridir. Onlar Kazimeyndə imam Cavadın (ə) qəbrini ziyarət edirlər və həzrətə (ə) təvəssül edirlər və ziyarətnamə oxuyurlar. Şiələr imam Cavadın (ə) şəhadətinin il dönümündə əzadarlıq, rövzəxanlıq və sinə vurma məclisləri təşkil edirlər və Həzrətə (ə) təvəssül edirlər.[177]

Biblioqrafiya

İmam Cavadın (ə) haqqında müxtəlif dillərdə xüsusən ərəb və fars dillərində çoxlu əsərlər yazılmışdır. “Ketabşenasiye imam Cavad (ə)” adlı məqalədə imam Cavad (ə) haqqında ümumi olaraq 605 əsər qeyd olunmuşdur. Bunlardan 324 ədədi kitab, 248 ədədi məqalə qalan 33 ədədi isə diplom işidir. Bunlardan 474 ədədi fars dilində, 122 ədəd əsər ərəb dilində, 9 ədəd əsər isə digər dillərdə yazılmışdır.[178] “Ketab şenasiye-tosifiye emam Cəvad (ə)” adlı kitabda çap edilmiş 350 kitab tanıtdırılmışdır.[179]

“Vəfatul-imamil-Cəvad”, “Musnədul-imamil-Cəvad”, “Mosuətul-imamil-Cəvad (ə)”, “əl-Həyatus-siyasiyyə lil-imamil-Cəvad”, “Həyatul-imam Məhəmmədil-Cəvad” və “Subulur-rəşad” kitabları imam Cavadın (ə) barəsində ərəb dilində çap edilmiş əsərlərdəndir. İmam Cavadın (ə) barəsində elmi konqres də keçirilmişdir.[180]

Daha çox mütaliə üçün

İstinadlar

  1. ↑ Tusi, Misbahul-mütəhəccid, h.q 1417, c.2, s.41
  2. ↑ Təbərsi, İlamul-vəra, h.q 1417, c.2, s.41
  3. ↑ Mufid, Əl-İrşad, h.q 1413, c.2, s.297
  4. ↑ Bəhrani, Əvalimul-ulum, Qum, c.23, s.553
  5. ↑ Məsudi, İsbatul-vəsiyyət, h.q 1426, s.223
  6. ↑ Təbəri, Tarixul-uməmi vəl-muluk, h.q 1387, c.8, s.646
  7. ↑ Mufid, Əl-İrşad, h.q 1413, c.2, s.295
  8. ↑ Əşəri, Əl-Məqalat, h.ş 1361, s.99; Təbərsi, İlamul-vəra, h.q 1417, c.2, s.106
  9. ↑ Təbəri, Dəlailul-imamə, h.q 1413, s. 396
  10. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c. 1, s. 492 ; Məsudi, İsbatul-vəsiyyə, h.q 1426, s. 216
  11. ↑ İbn Şəhr Aşub, Mənaqibu ali Əbitalib, Nəşre Əllamə, c. 4, s. 379
  12. ↑ İrbili, Kəşful-ğummə, h.q 1421, c. 2, s. 857
  13. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c. 1, s. 82
  14. ↑ Müfid, Əl-İrşad, h.q 1413, c. 2, s. 281
  15. ↑ İbn Şəhr Aşub, Mənaqibu ali Əbitalib, Nəşre Əllamə, c. 4, s. 379 ; Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c. 50, s. 12-13
  16. ↑ Müfid, Əl-İrşad, h.q 1413, c. 2, s. 295
  17. ↑ Müfid, Əl-İrşad, h.q 1413, c. 2, s. 273 ; Təbərisi, İlamul-Vəra, h.q 1417, c. 2, s. 91 ; İbn Fəttal, Rövzətul-vaizin, h.q 1375, c. 1, s. 243
  18. ↑ Təbərisi, İlamul-Vəra, h.q 1417, c. 2, s. 91 ; İbn Şəhr Aşub, Mənaqibu ali Əbitalib, h.q 1379, c. 4, s. 379
  19. ↑ Müfid, Əl-İrşad, h.q 1413, c. 2, s. 273 ; Təbərisi, İlamul-Vəra, h.q 1417, c. 2, s. 91
  20. ↑ Əşəri, Əl-Məqalat vəl-firəq, h.ş 1361, s. 99
  21. ↑ İrbili, Kəşful-ğummə, h.q 1421, c. 2, s. 867 ; Məsudi, İsbatul-vəsiyyə, h.q 1426, s. 216 ; İbn Şəhr Aşub, Mənaqibu ali Əbitalib, h.q 1379, c. 4, s. 379 ; İbn Fəttal, Rövzətul-vaizin, h.q 1375, c. 1, s. 243
  22. ↑ Tusi, Misbahul-mutəcəhhid, Əl-məktəbətul-islamiyyə, s. 805
  23. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c. 1, s. 320
  24. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c. 50, s. 20, 23 və 35
  25. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c. 1, s. 323
  26. ↑ Cəfəriyan, Həyate fikri və siyasiye imamane şiə, h.ş 1381, s. 476
  27. ↑ Cəfəriyan, Həyate fikri və siyasiye imamane şiə, h.ş 1381, s. 476-477
  28. ↑ Beyhəqi, Tarixe Beyhəqi, h.ş 1361, s. 46
  29. ↑ Pişvayi, Sireye pişvayan, h.ş 1379, s. 530
  30. ↑ Təbəri, Tarixul-uməmi vəl-muluk, h.q 1387, c. 8, s. 566
  31. ↑ Məsudi, İsbatul-vəsiyyə, h.q 1426, s. 223
  32. ↑ Beyhəqi, Tarixe Beyhəqi, h.ş 1361, s. 46
  33. ↑ Cəfəriyan, Həyate fikri və siyasiye imamane şiə, h.ş 1381, s. 478
  34. ↑ İbn Kəsir, Əl-bidayətu vən-nihayə, h.q 1408, c. 10, s. 295
  35. ↑ Müfid, Əl-İrşad, h.q 1413, c. 2, s. 281
  36. ↑ Yəqubi, Tarixul-Yəqubi, Darusadir nəşri, c. 2, s. 455
  37. ↑ Müfid, Əl-İrşad, h.ş 1372, c. 2, s. 281-282
  38. ↑ Cəfəriyan, Həyate fikri və siyasiye imamane şiə, h.ş 1381, s. 478
  39. ↑ Pişvayi, Sireye pişvayan, h.ş 1379, s. 558
  40. ↑ Müfid, Əl-İrşad, 1413, c. 2, s. 281
  41. ↑ Cəfəriyan, Həyate fikri və siyasiye imamane şiə, h.ş 1381, s. 478
  42. ↑ İbn Şəhr Aşub, Mənaqibu ali Əbitalib, Nəşre Əllamə, c. 4, s. 380
  43. ↑ Qumi, Muntəhal-amal, h.ş 1386, c. 2, s. 497
  44. ↑ Həssun, İlamun-nisail-muminat, h.q 1421, s. 517
  45. ↑ Qumi, Muntəhal-amal, h.ş 1386, c. 2, s. 497
  46. ↑ Müfid, Əl-İrşad, h.q 1413, c. 2, s. 295
  47. ↑ İbn Şəhr Aşub, Mənaqibu ali Əbitalib, Nəşre Əllamə, c. 4, s. 380 ; Təbəri, Dəlailul-imamə, h.q 1413, s. 397
  48. ↑ Məhəllati, Rəyahinuş-şəriə, h.ş 1368, c. 4, s. 316 ; Şeyx Abbas Qumi, Muntəhal-amal, h.ş 1386, c. 2, s. 432
  49. ↑ Bəhrul-ulum Gilani, Ənvare pərakənde dər zikre əhvale imamzadeqan və bəqae mütəbərrikeye İran, h.ş 1376, c. 1, s. 378
  50. ↑ Bəhrul-ulum Gilani, Ənvare pərakənde dər zikre əhvale imamzadeqan və bəqae mütəbərrikeye İran, h.ş 1376, c. 1, s. 378
  51. ↑ İbn Şəhr Aşub, Mənaqibu ali Əbitalib, Nəşre Əllamə, c. 4, s. 380
  52. ↑ Müfid, Əl-İrşad, h.q 1413, c. 2, s. 295
  53. ↑ İbn Əbis-səlc, Tarixul-əimmə, h.q 1406, s 13
  54. ↑ Əşəri, Əl-Məqalat vəl-firəq, h.ş 1361, s. 99 ; Təbərisi, İlamul-Vəra, h.q 1417, c. 2, s. 106 ; Fəttal Nişapuri, Rövzətul-vaizin, h.q 1375, c. 1, s. 243
  55. ↑ İbn Əbis-səlc, Tarixul-əimmə, h.q 1406, s. 13
  56. ↑ Fəttal Nişapuri, Rövzətul-vaizin, h.q 1375, c.1, s. 243
  57. ↑ Müfid, Əl-İrşad, h.q 1413, c. 2, s. 295
  58. ↑ Müfid, Əl-İrşad, h.q 1413, c. 2, s. 295 ; Fəttal Nişapuri, Rövzətul-vaizin, h.q 1375, c. 1, s. 243
  59. ↑ Əyyaşi, Ət-təfsir, h.q 1380, c. 1, s. 320
  60. ↑ Əyyaşi, Ət-təfsir, h.q 1380, c. 1, s. 320
  61. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c. 50, s. 13, 17
  62. ↑ Məsudi, İsbatul-vəsiyyə, h.q 1426, s. 227
  63. ↑ İbn Şəhr Aşub, Mənaqibu ali Əbitalib, Nəşre Əllamə, c. 4, s. 391
  64. ↑ İbn Şəhr Aşub, Mənaqibu ali Əbitalib, Nəşre Əllamə, c. 4, s. 384 ; Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c. 50, s. 8
  65. ↑ Müfid, Əl-İrşad, h.q 1413, c. 2, s. 295
  66. ↑ Şeyx Müfid, Təshihu Etiqadatil-imamiyyə, h.q 1414, s. 132
  67. ↑ Səduq, Mənla-yəhzuruhul-fəqih, h.q 1413, c. 2, s. 585
  68. ↑ Sədr, Tarixul-ğeybə, h.q 1412, c. 1, s. 229-238
  69. ↑ Cəfəriyan, Həyate fikri və siyasiye imamane şiə, h.ş 1381, s. 480-481
  70. ↑ Amuli, Əs-səhihu min sirətin-nəbiyil-əzəm, h.q 1426, c. 33, s. 185-191
  71. ↑ Təbəri, Dəlailul-imamə, h.q 1413, s. 394
  72. ↑ Müfid, Əl-İrşad, h.q 1413, c. 2, s. 273, Fəttal Nişapuri, Rövzətul-vaizin, h.q 1375, c.1, s. 243
  73. ↑ Pişvayi, Sireye pişvayan, h.ş 1379, s. 530
  74. ↑ Müfid, Əl-İrşad, h.q 1413, c. 2, s. 295
  75. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c. 1, s. 320-323
  76. ↑ Müfid, Əl-İrşad, h.q 1413, c.2, s. 274-280
  77. ↑ Təbərisi, İlamul-Vəra, h.q 1417, c. 2, s. 92-96
  78. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q, 1403, c. 50, s. 18-37
  79. ↑ Müfid, Əl-İrşad, h.q 1413, c. 2, s. 265
  80. ↑ Müfid, Əl-İrşad, h.q 1413, c. 2, s. 266
  81. ↑ Cəfəriyan, Həyate fikri və siyasiye imamane şiə, h.ş 1381, s. 476
  82. ↑ Nubəxti, Firəquş-şiə, h.q 1404, s. 88
  83. ↑ İbn Şəhr Aşub, Mənaqibu ali Əbitalib, Nəşre Əllamə, c. 4, s. 383
  84. ↑ Nubəxti, Firəquş-şiə, h.q 1404, s. 77-78
  85. ↑ Casim, Tarixe siyasiye ğeybəte İmame dəvazdəhom, h.ş 1386, s. 78
  86. ↑ Nubəxti, Firəquş-şiə, h.q 1404, s. 88
  87. ↑ Kuleyni,Əl-Kafi, h.q 1407, c. 1, s. 322
  88. ↑ Məryəm surəsi, ayə 12
  89. ↑ Məryəm surəsi, ayə 30-32
  90. ↑ Nubəxti, Firəquş-şiə, h.q 1404, s. 90 ; Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c. 1, s. 382
  91. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c.1, s. 383
  92. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c.1, s. 320-323
  93. ↑ Pişvayi, Sireye pişvayan, h.ş 1379, s. 539
  94. ↑ Kəşşi, Ricalul-kəşşi, h.q 1409, s. 282-283
  95. ↑ Cəfəriyan, Həyate fikri və siyasiye imamane şiə, h.ş 1381, s. 476
  96. ↑ Cəfəriyan, Həyate fikri və siyasiye imamane şiə, h.ş 1381, s. 476
  97. ↑ Qazi Zahidi, Porseşhaye mərdom və cavabe İmam Cavad(ə), h.ş 1392
  98. ↑ Casim, Tarixe siyasiye ğeybəte İmame dəvazdəhom, h.ş 1386, s. 78
  99. ↑ Təbəri, Dəlailul-imamə, h.q 1413, s. 389-390 ; Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c. 50, s. 99-100
  100. ↑ Casim, Tarixe siyasiye ğeybəte İmame dəvazdəhom, h.ş 1386, s. 79
  101. ↑ Cəbbari, Sazmane vəkalət, h.ş 1382, c. 2, s. 427
  102. ↑ Cəbbari, Sazmane vəkalət, h.ş 1382, c. 2, s. 282
  103. ↑ Cəbbari, Sazmane vəkalət, h.ş 1382, c. 1, s. 123
  104. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c. 5, s. 316
  105. ↑ Tusi, Əl-Ğeybə, h.q 1425, s. 351
  106. ↑ Tusi, Əl-Ğeybə, h.q 1425, s. 348
  107. ↑ Tusi, Əl-Ğeybə, h.q 1425, s. 349
  108. ↑ Nəcaşi, Ricalun-nəcaşi, h.ş 1365, s. 197
  109. ↑ Nəcaşi, Ricalun-nəcaşi, h.ş 1365, s. 253 ; Tusi, Əl-Ğeybə, h.q 1425, s. 349
  110. ↑ Qütb Ravəndi, Əl-xəraic vəl-cəraih, h.q 1409, c. 2, s. 717
  111. ↑ Cəbbari, Sazmane vəkalət, h.ş 1382, c. 2, s. 532
  112. ↑ Kəşşi, Ricalul-kəşşi, h.q 1409, s. 606
  113. ↑ «بیانات در سالروز شهادت امام جواد علیه‌السلام در مهدیه تهران», khamenei.ir saytı
  114. ↑ Dəşti, « Nəqşe siyasiye sazman və vəkalət dər əsre huzure əimme », s. 103
  115. ↑ Cəfəriyan, Həyate fikri və siyasiye imamane şiə, h.ş 1381, s. 494
  116. ↑ ارتباط شیعیان ايران با امام جواد(ع), makarem.ir saytı
  117. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c. 3, s. 399 ; c.4, s. 275 və 524 ; c. 5, s. 347 ; Kəşşi, İxtiyaru mərifətir-rical, h.q 1404, s. 783, 869
  118. ↑ Xəzəli, Məvsuətul-İmam Cavad, h.q 1419, c. 2, s. 416-508
  119. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c. 3, s. 331, 398 ; c. 5, s. 394 ; c. 7, s. 163 ; Kəşşi, İxtiyaru mərifətir-rical, h.q 1404, s. 783, 869 ; Əhmədi Miyaneci, Məkatibul-əimmə(ə), h.q 1426, c. 5, s. 307-443
  120. ↑ Utarudi, Musnədul-İmamil-Cavad, h.ş 1391, s. 150
  121. ↑ Səduq, Tövhid, h.q 1398, s. 101
  122. ↑ Ənam surəsi, ayə 103
  123. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c. 1, s. 99
  124. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c. 48, s. 267 ; Ətarudi, Musnədul-İmamil-Cavad, h.q 1410, s. 150
  125. ↑ Kəşşi, Ricalul-kəşşi, h.q 1409, s. 460
  126. ↑ Ğaşiyə surəsi, ayə 2 və 3
  127. ↑ Kəşşi, Ricalul-kəşşi, h.q 1409, s. 229, 460
  128. ↑ Səduq, Mənla-yəhzuruhul-fəqih, h.q 1413, c. 1, s. 379 ; Tusi, Təhzibul-əhkam, h.q 1407, c. 3, s. 28
  129. ↑ Hacızadə, Ğaliyan dər doreye İmam Cavad(ə) və noe-bərxorde Həzrət ba anan, s. 226
  130. ↑ Kəşşi, Ricalul-kəşşi, h.q 1409, s. 528-529
  131. ↑ Kəşşi, Ricalul-kəşşi, h.q 1409, s. 528-529
  132. ↑ Kəşşi, Ricalul-kəşşi, h.q 1409, s. 528-529
  133. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c. 1, s. 441
  134. ↑ Utarudi, Musnədul-İmamil-Cavad, h.q 1410, s. 249
  135. ↑ Pişvayi, Sireye pişvayan, h.ş 1379, s. 562
  136. ↑ Seyyid ibn Tavus, Minhəcud-dəvat, h.q 1411, s. 39-42
  137. ↑ Seyyid ibn Tavus, Minhəcud-dəvat, h.q 1411, s. 42
  138. ↑ Dəhxuda, Lüğətnamə, Zeyle«Herze Cavad»
  139. ↑ Təbərisi, Əl-Ehticac, h.q 1403, s. 443
  140. ↑ Təbərisi, Əl-Ehticac, h.q, 1403, s. 441-449 ; Əhmədi Miyaneci, Məkatibul-əimmə (ə), h.q 1426, c. 5, s. 381, 427 və.s
  141. ↑ Təbərisi, Əl-Ehticac, h.q 1403, s. 444 ; Məsudi, İsbatul-vəsiyyə, h.q 1426, s. 224
  142. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c. 50, s. 78
  143. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c. 50, s. 75
  144. ↑ Qaf surəsi, ayə 16
  145. ↑ Təbərisi, Əl-Ehticac, h.q 1403, c. 2, s. 446-447
  146. ↑ Təbərisi, Əl-Ehticac, h.q 1403, c. 2, s. 447
  147. ↑ Cin surəsi, ayə 18
  148. ↑ Əyyaşi, Ət-təfsir, h.q 1380, c. 1, s. 319-320 ; Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c. 50, s. 5-6
  149. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c. 50, s. 6
  150. ↑ Qərəşi, Həyatul-İmam Muhəmmədinil-Cəvad, h.q 1418, s. 70-71
  151. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c. 4, s. 43
  152. ↑ Qərəşi, Həyatul-İmam Muhəmmədinil-Cəvad, h.q 1418, s. 67-68
  153. ↑ Seyyid İbn Tavus, Əd-durul-vaqiə, h.q 1415, s. 44
  154. ↑ Bağistani, «Əl-Cavad, İmam », s. 245-246
  155. ↑ Qumi, Muntəhal-amal, h.ş 1386, c. 2, s. 469-470
  156. ↑ İbn Şəhr Aşub, Mənaqibu ali Əbitalib, Nəşre Əllamə, c. 4, s. 390 ; Müfid, Əl-İrşad, h.q 1413, c. 2, s. 278
  157. ↑ Tusi, Ricalut-Tusi, h.ş 1373, s. 373-383
  158. ↑ Qərəşi, Həyatul-İmam Muhəmmədinil-Cəvad, h.q 1418, s. 128-178
  159. ↑ Şəbistəri, Subulul-rəşad, h.q 1421, s. 19, 289
  160. ↑ Utarudi, Musnədul-İmamil-Cavad, h.q 1410, s. 249
  161. ↑ Bərqi, s. 57
  162. ↑ Cəfəriyan, Həyate fikri və siyasiye imamane şiə, h.ş 1381, s. 491
  163. ↑ Utarudi, Musnədul-İmamil-Cavad, h.q 1410, s. 314, 315, 262, 283, 319, 271
  164. ↑ Varidi, Quneşenasiye raviyane İmam Cavad, s. 30-31
  165. ↑ Cəfəriyan, Həyate fikri və siyasiye imamane şiə, h.ş 1381, s. 491
  166. ↑ امام جواد(ع) به روایت اهل سنت, ensani.ir
  167. ↑ Səbt ibn Cuzi, Təzkirətul-xəvas, h.q 1418, s. 321
  168. ↑ Heysəmi, Əs-səvaiqul-muhriqə, h.q 1424, s. 288
  169. ↑ Səbt ibn Cuzi, Təzkirətul-xəvas, h.q 1418, s. 321
  170. ↑ Zəhəbi, Tarixul-islam, h.q 1407, c. 15, s. 385
  171. ↑ İbn Teymiyyə, Minhacus-sunnə , h.q 1406, c. 4, s. 68-69
  172. ↑ Amuli, Əl-həyatus-siyasiyyətu lil İmamil-Cavad, h.q 1425, s. 137
  173. ↑ Nəsibi Şafei, Mətalibus-suul fi mənaqibi alir-rəsul, Müəssisətul-bəlağ, s. 303
  174. ↑ Qütb Ravəndi, Dəvatur-ravəndi, h.q 1407, s. 191, c. 530 ; Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c. 91, s. 35
  175. ↑ Müfid, Əl-məzar, h.q 1413, s. 207
  176. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c. 4, s. 583-584
  177. ↑ «برپایی دسته عزای خادمان حرم حضرت معصومه (س) در سالروز شهادت امام جواد(ع)», www.isna.ir
  178. ↑ Nəsr İsfəhani, « Kitab şenasiye İmam Cavad(ə) » s. 115
  179. ↑ «کتاب‌شناسی توصیفی امام جواد(ع)», library.razavi.ir
  180. ↑ «همایش ابن‌الرضا، سیره و زمانه امام جواد(ع) در قم برگزار شد», mehrnews.com

Ədəbiyyat

  • İbn Şöbə Hərrani, Həsən ibn Əli, Tuhəful-uqul, Təshihe Əliəkbər Ğəffari, Qum, Came Müdərrisin, h.q 1404.
  • İbn Əbis-səlc, Tarixul-əimmə, dər məcmueyi nəfise fi tarixil-əimmə, Çape Mahmud Mərəşi, Qum, Kitabxaneye Ayətullah Mərəşi Nəcəfi, h.q 1406
  • İbni Teymiyyə, Əhməd ibn Əbdulhəlim, Minhacus-sunnətin-nəbəviyyə fi nəqzi kəlamiş-şiətil-qədriyyə, Təhqiqu Muhəmməd Rəşad Salim, Riyaz, Camiətul-imam Muhəmməd ibn Səudil-islamiyyə, Çape əvvəl, h.q 1406/ miladi 1986.
  • İbn Şəhr Aşub, Muhəmməd ibn Əli, Mənaqibu ali Əbitalib, Təhqiqe Haşim Rəsuli, Qum, Nəşre Əllamə, Bita
  • İbn Kəsir Dəməşqi, Əl-bidayətu vən-nihayə, Təhqiqe Əli Şiri, Beyrut çapı, Daru Ehyait-turasil-ərəbi, h.q 1408
  • Əhmədi Miyaneci, Əli, Məkatibul-əimmə(ə), Təhqiqe Müctəba Fərəci, Qum, Darul-hədis, h.q 1426
  • İrbili, Əli ibn İsa, Kəşful-ğummə fi mərifətil-əimmə, Qum, Razi, h.q 1421.
  • Əşəri, Səd ibn Əbdullah, Əl-Məqalat vəl-firəq, Tehran, Mərkəze nəşriyyate elmi və fərhəngi, h.ş 1361.
  • Əncuməne tarixeye pəjuhane hövzə, Məcmueye məqalate həmayişe sire və zəmane imam Cavad (ə), : Həmidrza Mütəhəri, Qum, Mərkəze müdiriyyəte hövzehaye elmiyyə, h.ş 1395.
  • Bağistani, İsmail, «Əl-Cavad, İmam», الجواد، امام, dər daneşnameye cahane İslam, c. 11, Tehran, Bünyade dairətul-məarife islami, Çape əvvəl, h.ş 1386.
  • Bəhrul-ulum Gilani, Muhəmməd Məhdi, Ənvare pərakənde dər zikre əhvale imamzadeqan və bəqae mütəbərrikeye İran, Qum, İntişarate məscide müqəddəse Cəmkəran, Çape əvvəl, h.ş 1386.
  • Bəhrani, Əbdullah İsfəhani, Əvalimul-ulum vəl-məarif, Müstədrək- Həzrət Zəhra(ə.s) ta İmam Cavad(ə), Müəssisətul-İmamul-Məhdi(ə.f), Qum.
  • «برپایی دسته عزای خادمان حرم حضرت معصومه (س) در سالروز شهادت امام جواد(ع)»
  • Beyhəqi, Əli ibn Zeyd, Tarixe Beyhəqi, Təhqiqe Əhməd Bəhmənyar, Tehran, İntişarate Füruği, h.ş 1361.
  • Pişvayi, Məhdi, Sireye pişvayan, Qum, Müəssiseye İmam Sadiq(ə), h.ş 1379.
  • Casim, Hüseyn, Tarixe siyasiye ğeybəte İmame dəvazdəhom, Tərcümeye Muhəmməd Təqi Ayətullahi, Tehran, Müəssiseye İntişarate Əmir kəbir, h.ş 1386.
  • Cəbbari, Muhəmmədrza, Sazmane vəkalət və nəqş an dər əsre əimme(ə), Qum, Müəssiseye amuzeşe pəjuheşiye İmam Xomeyni, h.ş 1382.
  • Cəfəriyan, Rəsul, Həyate fikriye siyasiye imamane şiə, Qum, Ənsariyan, Çape pəncom, h.ş 1381
  • Hacızadə, Yədullah, « Ğaliyan dər doreye İmam Cavad (ə) və noe-bərxorde Həzrət ba anan », dər məcəlleye tarixe İslam, şomare 65, h.ş 1395
  • Həssun, Muhəmməd, İlamun-nisail-muminat, Tehran, Darul-usve, h.q 1421.
  • https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=46078, khamenei.ir saytı
  • Xəzəli, Müəssisətul-imamil-Cavad(ə), Qum, Müəssiseye Vəli-əsr (ə) liddirasatil-İslamiyyə, h.q 1419.
  • Dəşti, Muhəmməd, «Nəqşe siyasiye sazmane vəkalət dər əsre huzure əimme(ə)», Fəslnameye fərhənge cihad, Qum, Vizarəte cihade keşavərzi, Tabestan 1384.
  • Zəhəbi, Şəmsud-din, Tarixul-islam və vəfiyyatul-məşahir vəl-əlam, Təhqiqu Əmr Əbdus-səlam Tədəmmuri, Beyrut, Darul-kitabil-ərəbi, Çape əvvəl, h.q 1407
  • Səbt ibn Cuzi, Yusif ibn Qızoğli, Təzkirətul-xəvas, Qum, Əşşərifur-rəzi, h.q 1418.
  • Seyyid ibn Tavus, Əli ibn Musa, Əd-duruul-vaqiə, Beyrut, Müəssisətu Alil-beyt, h.q 1415/ miladi 1995.
  • Seyyid ibn Tavus, Əli ibn Musa, Mihəcud-dəavat və mihəcul-ibadat, Təshihe Əbutalib Kermani və Muhəmmədhəsən Mühərrir, Qum, Daruz-zəxair, h.q 1411.
  • Şəbistəri, Əbdulhüseyn, Subulul-rəşad ila əshabil-İmamil-Cəvad (ə), Qum, Kitabxaneye təxəssüsiye Tarixe İslam və İran, h.q 1421.
  • Sədr, Seyyid Muhəmməd, Tarixul-ğeybə, Beyrut, Darut-təarif, h.q 1412.
  • Səduq, Muhəmməd ibn Əli, Ət-tövhid ; Haşim Hüseyni, Qum, Cameye Müdərrisin, h.q 1398.
  • Səduq, Muhəmməd ibn Əli, Uyunu əxbarir-rza, Tərcümə: Əliəkbər Ğəffari, Tehran, Nəşre Səduq, h.ş 1373.
  • Səduq, Muhəmməd ibn Əli, Mənla-yəhzuruhul-fəqih, Əliəkbər Ğəffari, Qum, Dəftəre İntişarate İslami vabəste be Came Müdərrisine hövzeye elmiyyeye Qum, Çape dovvom, h.q 1413.
  • Təbərisi, Əhməd ibn Əli, Əl-Ehticac, Məşhəd, Nəşre Əlmürtəza, h.q 1403.
  • Təbərisi, Fəzl ibn Həsən, İlamul-Vəra bi ilamil-huda, Qum, Müəssisətu Alil-beyt li ihyaut-turas, h.q 1417.
  • Təbəri, Muhəmməd ibn Cərir, Tarixul-imam vəl-muluk ; Muhəmməd Əbulfəz İbrahim, Beyrut, Darut-turas, h.q 1387/ miladi 1967.
  • Təbəri, Muhəmməd ibn Cərir, Dəlailul-imamə, Qum ; Qismud-dirasatil-islamiyyə müəssisətil-besət, Qum, Besət, h.q 1413.
  • Təbəsi, Muhəmməd Möhsün,امام جواد(ع) به روایت اهل سنت, Fəslnameye fərhənge Kövsər, şomare 65, bahar h.ş 1385 .
  • Tusi, Muhəmməd ibn Həsən, İxtiyaru mərifətir-rical : Həsən Mustəfəvi, Məşhəd, Daneşqahe Məşhəd, h.ş 1348
  • Tusi, Muhəmməd ibn Həsən,Təhzibul-əhkam; Həsən Musəvi Xorasan, Tehran, Darul-kutubil-islamiyyə, Çape çaharom, h.q 1407.
  • Tusi, Muhəmməd ibn Həsən, Kitabul-ğeybə; Əbdullah Tehrani və Əli Əhməd Nasih, Qum, Müəssisətul-məarifil-islamiyyə, h.q 1425.
  • Tusi, Muhəmməd ibn Həsən, Misbahul-mutəcəhhid, Qum, Əl-məktəbətul-islamiyyə
  • Amuli, Cəfər Mürtəza, Əs-səhihu min sirətin-nəbiyil-əzəm, Qum, Darul-hədis, h.q 1426.
  • Amuli, Seyyid Cəfər Mürtəza, Əl-həyatus-siyasiyyətu lil İmamil-Cavad, Beyrut, Əl-mərkəzul-islami liddirasati, Ət-təbəətis-salisə, h.q 1425
  • Utarudi, Əzizullah, Musnədul-İmamil-Cavad əbi Cəfər Muhəmməd ibn Əliyinir-Rza (ə), Məşhəd, Astane Qüdse Rəzəvi, h.q 1410.
  • Əyyaşi, Muhəmməd ibn Məsud, Ət-təfsir(Təfsirul-əyyaşi); Haşim Rəsuli Məhəllati, Tehran, Əl-məktəbətul-elmiyyətul-islamiyyə, h.q 1380.
  • Fəttal Nişapuri, Muhəmməd ibn Əhməd, Rövzətul-vaizin, Qum, Mənşuratuş-şərifir-rəzi, h.q 1375.
  • Qazi Zahidi, Əhməd, Porseşhaye mərdom və pasoxhaye İmam Cavad (ə), Qum, Əsre zühur, h.ş 1392.
  • Qərəşi, Baqir Şərif, Həyatul-İmam Muhəmmədinil-Cəvad (ə), Bi Ca, Əmir, Çape dovvom, h.q 1418.
  • Qütb Ravəndi, Səid ibn Hibətullah, Əl-xəraic vəl-cəraih, Qum, Müəssisətul-İmamul-Məhdi(ə), h.q 1409.
  • Qütb Ravəndi, Səid ibn Hibətullah, Dəvatur-ravəndi, Qum, Mənşuratu-mədrəsətil-imamil-Məhdi(ə.f), h.q 1407.
  • Qumi, Şeyx Abbas, Muntəhal-amal, Qum, Müəssiseye İntişarate hicrət, yeddinci çap, h.ş 1386.
  • «کتاب‌شناسی توصیفی امام جواد(ع)»، وبگاه کتابخانه تخصصی علوم قرآن و حدیث،, libray.razavi.ir
  • Kəşşi, Muhəmməd ibn Ömər, İxtiyaru mərifətir-rical, Təhqiqe Məhdi Rəcayi, Qum, Müəssisətu Alil-beyt li ihyaut-turas, h.q 1404.
  • Kəşşi, Muhəmməd ibn Ömər, Ricalul-kəşşi- İxtiyaru mərifətir-rical, Təlxise Muhəmməd ibn Həsən Tusi, Təshih: Həsən Mustəfəvi, Məşhəd, Müəssiseye nəşre daneşqahe Məşhəd, h.q 1409.
  • Kuleyni, Muhəmməd ibn Yəqub, Əl-Kafi, Təhqiq: Əliəkbər Ğəffari, Tehran, Darul-kutubil-islamiyyə, h.q 1407.
  • Məclisi, Muhəmməd Baqir, Biharul-ənvar, Daru ihyaut-turas əl-ərəbi, Beyrut, Ət-təbəətis-salisə, h.q 1403.
  • Məclisi, Muhəmməd Baqir, Zadul-məad, Təshihu Əlaiddin Ələmi, Beyrut, Müəssisətul-ələmi lil-mətbuat, h.q 1423.
  • Məhəllati, Zəbihullah, Rəyahinuş-şəriə dər tərcümeye banuvane şiə, Tehran,Darul-kitabil-islamiyyə, h.ş 1368.
  • Məsudi, Əli ibn Hüseyn, İsbatul-vəsiyyə, lil-imam Əli ibn Əbitalib (ə), Qum, Ənsariyan müəssisəsi, Ət-təbəətis-salisə, h.q 1426.
  • Müfid, Muhəmməd ibn Muhəmməd, Əl-İrşad fi mərifəti Hucəcullah ələl-ibad, Qum, İntişarate konqreye cəhaniye Şeyx Müfid, h.q 1413
  • Müfid, Təshihu Etiqadatil-imamiyyə, Beyrut, Darul-mufid lit-tabiəti vən-nəşr, ikinci çap, h.q 1414.
  • Müfid, Muhəmməd ibn Muhəmməd, Kitabul-məzar-mənasikul-məzar, Təshihe Muhəmməd Baqir Əbtəhi, Qum, konqreye cəhani hezareye Şeyx Müfid, h.q 1413
  • Nəcaşi, Əhməd ibn Əli, Ricalun-nəcaşi, Qum, Müəssisətun-nəşril-islamit-tabiətil-camiətil-mudərrisin bi Qumil-muşərrəfə , h.ş 1365.
  • Nəsr İsfəhani, Əbazər,«کتاب‌شناسی امام جواد», dər məcmueyi məqalate həmayişe sirə və zamneye İmam Cavad (ə), c. 3, Qum, Mərkəze müdiriyyəte hövzeye elmiyyeye Qum, Birinci çap, h.ş 1395.
  • Nəsibi Şafei, Muhəmməd ibn Təlhə, Mətalibus-suul fi mənaqibi alir-rəsul, Təshihe Əbduləziz Təbətəbayi, Beyrut çapı, Bəlağ müəssisəsi
  • Nubəxti, Həsən ibn Musa, Firəquş-şiə, Beyrut çapı, Darul-əzva, ikinci çap, h.q 1404.
  • «همایش ابن‌الرضا، سیره و زمانه امام جواد(ع) در قم برگزار شد»، خبرگزاری مهر،
  • Heysəmi, Əhməd ibn Həcər, Əs-səvaiqul-muhriqə, İstanbul, Məktəbətul-həqiqə, h.q 1424 .
  • Yəqubi, Əhməd ibn Əbiyəqub, Tarixul-Yəqubi, Beyrut çapı, Darsadir nəşriyyatı.

Xarici keçid

Mənbə — "https://az.wikishia.net/w/index.php?title=İmam_Cavad_(ə)&oldid=20343"