Təvəssül
Təvəssül, Allah-təalaya yaxınlaşmaq və ehtiyacların təmin olunması üçün bir şəxs və ya bir şeyi vasitəçi etməkdir. Təvəssül, müsəlmanların ortaq inancıdır və onun şəriətə uyğunluğunu sübut etmək üçün Quran ayələri, məsələn, "Vəsilə ayəsi", Peyğəmbərin (s) sünnəsi, müsəlmanların həyat tərzi, məsum imamların (ə) rəvayətləri və əqli dəlillərə istinad edirlər. Təvəssül şiələr arasında xüsusi bir yerə malikdir. Onlar Peyğəmbərə (s) və məsum imamlara (ə) təvəssül etməklə yanaşı, imamların ailəsindən olan şəxslərə, məsələn, onların həyat yoldaşlarına, analarına və imamzadələrə də təvəssül edirlər.
Şiələr imamların (ə) və imamzadələrin məzarlarını ziyarət edərkən ziyarətnamə oxuyurlar və bu ziyarətnamələrdə müxtəlif formalarda həmin ziyarətgahın sahibinə təvəssül edirlər.
Deyilir ki, təvəssülə inanc hicri 8-ci əsrə qədər bütün müsəlman firqələri arasında yayılmışdı. Lakin bu əsrdə bəzi sələfi alimlər, xüsusən İbn Teymiyyə, təvəssülün bəzi növlərinə, məsələn, Peyğəmbərin (s) və saleh bəndələrin şəxsiyyətinə, onların Allah yanında malik olduqları məqama və vəfatlarından sonra onlara təvəssül etməyə şübhə ilə yanaşdılar. Bir neçə əsr sonra isə vəhhabilik cərəyanının yayılması ilə təvəssül vəhhabilər tərəfindən rədd edildi.
Sələfi alimləri və vəhhabilərin əsas dəlili budur ki, bu növ təvəssüllərin Peyğəmbərin (s) səhabələri arasında tətbiq olunduğuna dair heç bir məlumat yoxdur. Sələfilərin və vəhhabilərin təvəssül haqqında baxışları şiə və sünni alimləri tərəfindən tənqid edilmişdir. Onlar bəzi tarixi rəvayətlərə əsaslanaraq, Peyğəmbərin (s) səhabələrinin bu cür təvəssüllərə əməl etdiklərini bildiriblər.
Müsəlmanlar arasında təvəssülün mövqeyi
Müsəlmanların təvəssülün əsli haqqında həmrəyliyi
Təvəssül müsəlmanların ortaq inanclarından biridir.[1] İbn Teymiyyə təvəssülün əslinin bütün müsəlmanlar tərəfindən qəbul olunduğunu qeyd etmişdir.[2] Misirli, şafii məzhəbinə mənsub alim Təqiyyuddin Sübki (vəfat: 756 hicri), "Şifaus-Siqam" adlı kitabında bu məsələ ilə bağlı mübahisəni zəruri mövzularda mübahisə kimi dəyərləndirmişdir.[3] Şiə mütəkəllimi Cəfər Sübhani isə insan həyatında vasitələrə təvəssül etməyi fitri bir ehtiyac olaraq görmüşdür.[4]
Vəhabilərin bəzi növ təvəssülün şəriətdə legitimliyinə etirazı
Deyilir ki, təvəssül İslam firqələri, xüsusən İmamiyyə və qismən də sufilər arasında geniş yayılmışdır. Ancaq 8-ci hicri əsrindən etibarən bəzi sələfi alimləri, xüsusən İbn Teymiyyə, təvəssülün bəzi növlərinin şəriətdə legitimliyinə şübhə ilə yanaşmışlar. Bu məsələ səbəb olmuşdur ki, şiə və əhli-sünnə ilə sələfilər arasında şəriətə uyğun təvəssülün legitimliyi mövzusunda mübahisələr yaransın və sələfi baxışlarını rədd etmək üçün bəzi əsərlər yazılsın.[5] Bu əsərlərdən biri Təqiyyuddin Sübkinin yazdığı "Şifaüs-Siqam" kitabıdır ki, sələfi alimlərinin, xüsusən təvəssül mövzusundakı baxışlarını rədd etmək üçün yazılmışdır.[6]
Bu gün (15-ci hicri əsr) vəhabilər də sələfiləri təqlid edərək təvəssülün bəzi növlərinin legitimliyinə şübhə ilə yanaşmışlar. Buna görə də təvəssül mövzusu yenidən şiə və əhli-sünnə alimlərinin diqqətini cəlb etmiş, vəhabilərin baxışlarını tənqid və araşdırmaq üçün yeni əsərlər yazılmışdır.[7]
Şiələrin təvəssülə xüsusi diqqəti
Şiələr arasında təvəssülün xüsusi yeri vardır. Onlar yalnız Peyğəmbərə (s) və məsum imamlara (ə) deyil, həmçinin imamların (ə) ailəsindən olan şəxslərə, məsələn, onların xanımlarına, analarına və imamzadələrə də təvəssül edirlər.[8] Şiələr imamların (ə) və imamzadələrin qəbirlərini ziyarət edərkən, ziyarətnamə oxuyurlar və bu ziyarətnamələrdə müxtəlif yollarla həmin ziyarətgahın sahibi olan şəxsə təvəssül edirlər.[9]
Təvəssül fərdi və ya qrup halında həyata keçirilir. Təvəssül duası, şiələr arasında, xüsusilə İranda, hər həftə, əsasən, çərşənbə axşamları evlərdə təşkil olunan məclislərdə və ya məscidlərdə, ziyarətgahlarda və hüseyniyyələrdə qrup şəklində oxunan dualardan biridir. Bu duada on dörd məsuma (ə) təvəssül edilir.[10] Bəzən isə müəyyən ehtiyacların təmin olunması üçün təvəssül məqsədilə xüsusi mərasimlər təşkil edilir. Məsələn, İranda bəzən insanlar xəstənin şəfa tapması və ya digər arzuların həyata keçməsi üçün İmam Zeynülabidin (ə) adına süfrə açır və yemək paylayırlar.[11] Həmçinin İranın bəzi insanları arasında evlilik, övlad sahibi olmaq, maliyyə ehtiyacları və digər arzular üçün Həzrət Rüqəyyə (ə) adına süfrə açmaq adi bir adətdir.
Bununla yanaşı, sünnilər arasında da təvəssül hallarına rast gəlinmişdir. Məsələn, 6-cı hicri əsrin tanınmış tarixçisi, hədisçisi və şafei məzhəbli fəqihi Səmani İmam Kazımın (ə) qəbrini ziyarət edir və ona təvəssül edirdi.[12] Hicri 3-cü əsrin sünni alimlərindən olan Əbu Əli Xəllal da belə demişdir: "Nə vaxt bir problemim olurdusa, Musa ibn Cəfərin (ə) qəbrini ziyarət edir və ona təvəssül edirdim, problemim həll olunurdu".[13] Sünnilərin dörd böyük fəqihindən biri olan Məhəmməd ibn İdris Şafeidən də belə nəql olunur ki, o, Musa ibn Cəfərin (ə) qəbrini "şəfaverici dərman" kimi vəsf etmişdir.[14]
Təvəssülün tərifi və onun şəriətə uyğunluğu
Təvəssül, bir şəxsin Allah dərgahında xüsusi məqama sahib olan birini və ya bir şeyi öz duasının qəbul olunması üçün vasitə qərar verməsi deməkdir.(15) Təvəssül, lüğəvi baxımdan "vəsilə" sözü ilə eyni kökdən gəlir.(16) "Vəsilə" başqa bir şeyə yaxınlaşmaq üçün istifadə edilən hər hansı bir vasitə anlamındadır.(17)
Bəzi mənbələrdə təvəssül və istigasə sinonim olaraq qəbul edilmişdir.(18) Lakin bəzi alimlər onların fərqli olduğunu bildirirlər. Onların fikrincə, istigasə yalnız çətin və çıxılmaz vəziyyətlərdə istifadə olunur, lakin təvəssül həm çətin, həm də rahat vəziyyətlərdə tətbiq oluna bilər.(19)
Təvəssülün şəriətə uyğunluğu üçün dəlillər
Təvəssülün şəriətə uyğunluğunu isbat etmək üçün aşağıdakı dəlillər göstərilmişdir:
- Qurani-Kərim: Allah "Vəsilə" ayəsində möminlərə Onun dərgahına yaxınlaşmaq üçün vasitə axtarmağı əmr etmişdir.(20) Həmçinin "Nisa" surəsinin 64-cü ayəsində günahkarlara Peyğəmbərin (s) yanına gedərək onun Allahdan onlar üçün bağışlanma diləməsini tövsiyə etmişdir.(21) "Yusif" surəsinin 97-ci ayəsində(22) də Yəqub peyğəmbərin (ə) övladlarının atasından onlar üçün bağışlanma diləməsini istəməsi qeyd olunur.(23)
- Rəvayətlər: Həm şiə, həm də sünni mənbələrindən bir çox rəvayətlər nəql edilmişdir(24) ki, bunlar təvəssülün İslam şəriətində qanuni və caiz olduğunu sübut edir.(25)
- Müsəlmanların həyat tərzi: İslamın əvvəllərindəki müsəlmanların və Peyğəmbərin (s) səhabələrinin həyat tərzi göstərir ki, Peyğəmbərə (s) təvəssül etmək qəbul edilmiş və bəyənilmiş bir əməl idi.(26) Məsələn, "Səhih Buxari" kitabında "İstisqqa babları" adlı bir bölmə mövcuddur və burada səhabələrin yağış yağması ilə bağlı dua etməsi üçün Peyğəmbərə (s) təvəssül etdiklərinə dair müxtəlif rəvayətlər yer almışdır.(27)
- Əqli dəlil: Təvəssül və ya vasitə qərar vermək bəndələrin Allaha yaxınlaşmasına səbəb olur. Allaha yaxınlaşmaq isə insanların ibadətlərindəki son məqsədi və istədikləri nəticədir. Çünki Allaha yaxınlaşmadan, insan dünya və axirət səadətinə nail ola bilməz. Digər tərəfdən, bu yaxınlıq vasitəsiz mümkün deyildir. Bu səbəbdən dünya və axirət səadəti vasitəyə və təvəssülə bağlıdır.(28)
Peyğəmbərə (s) və saleh bəndələrə təvəssül etməyin legitimliyinə vəhhabilərin etirazı
Peyğəmbərə (s) və saleh bəndələrə təvəssül etmək bu şəkildə olur ki, təvəssül edən şəxs belə deyir: "Allahummə inni ətəvəssəlü iləykə biniyyikə Muhamməd (s), ən təqziyə hacəti"; "Ey Allah! Peyğəmbərin Muhəmmədin (s) vasitəsilə Sənə təvəssül edirəm ki, hacətimi yerinə yetirəsən".[29]
Birləşmiş Ərəb Əmirliklərindən olan maliki məzhəbli alim İsa ibn Abdullah Himyərinin dediyinə görə, bu növ təvəssülə hicri 7-ci əsrdən başlayaraq bəzi sələfi alimləri etiraz etmişlər. Həmin dövrdə müsəlman alimlərinin müqaviməti və bu təvəssül növünü inkar edənlərə verdikləri qəti cavablarla bu münaqişə aradan qalxmışdır. Lakin sonralar vəhhabilər tərəfindən bu məsələ yenidən gündəmə gətirilmiş və bu növ təvəssül batil hesab edilmişdir.[31] Məsələn, suriyalı vəhhabi alimlərdən olan Məhəmməd Nəsib Rifai (vəfatı: 1412 h.q.) peyğəmbərlər və Allah dostları (məxluqlar) vasitəsilə Allaha yaxınlaşmağı batil elan edərək bu əməli küfr və bidət hesab etmişdir.[32] Rifai bu növ təvəssülün bidət olduğunu göstərmək üçün Quran və Peyğəmbərin (s) sünnəsində bunun legitimliyinə dair heç bir dəlilin olmadığını demişdir.[33]
Müsəlman alimləri tərəfindən vəhhabilərin baxışlarının tənqid olunması
Şafii məzhəbindən olan alim Təqiyyuddin Sübki (hicri 8-ci əsr) qeyd etmişdir ki, Peyğəmbərə (s) və saleh insanlara təvəssül və onlardan istiğasə (yardım) istəməyin şəriətə uyğun olduğunu göstərən çoxlu və mütəvatir hədislər mövcuddur.[34] Misirli Şafii məzhəbli alim Əli ibn Abdullah Səmhudi (vəfat: 911 h.q.) isə "Vəfaül-Vəfa" adlı əsərində Peyğəmbərə (s) və saleh insanlara təvəssül etməyin şəriətə uyğun olması barədə icma olduğunu iddia etmişdir.[35] Onlar bu mövzuda əhli-sünnənin etibarlı hədis mənbələrindəki bəzi rəvayətlərə istinad etmişlər.[36] Məsələn, Səhih Buxaridə qeyd olunan bir rəvayətə əsasən, Ömər ibn Xəttab yağış yağması üçün dua etdiyi zaman Peyğəmbərin (s) əmisi Abbas ibn Əbdülmüttəlibə təvəssül etmişdir.[37]
Şiə imamlarından (ə) da Peyğəmbərə (s) və Allahın övliyalarına təvəssül etməyin şəriətə uyğunluğu barədə çoxlu rəvayətlər nəql edilmişdir. Bu rəvayətlərin bəzilərində Əhli-beytin (ə) özü Allah-təalaya yaxınlaşmaq üçün vasitə kimi təqdim edilmişdir.[38] Misal üçün, "Təvəssül duası" hacətlərin Allahdan istənilməsi üçün on dörd məsuma (ə) təvəssül olunan dualardandır.[39]
İbn Teymiyyə və Vəhhabilərin ölülərə təvəssül etməyi bidət hesab etməsi
İbn Teymiyyəyə görə peyğəmbərlər və Allah dostlarına (övliyalara) onların vəfatından sonra təvəssül etmək qeyri-şəri və bidət bir əməl sayılır. Onun fikrincə, səhabələrdən və keçmiş fiqh alimlərindən heç kim belə bir əməli etməmiş və onun şəriətə uyğunluğuna və caizliyinə dair bir dəlil yoxdur.[40] Həmçinin Vəhhabilik cərəyanının əsasını qoymuş Məhəmməd ibn Əbdülvəhhab[41] və onun davamçısı olan Vəhhabi alimlər də peyğəmbərlər və Allah dostlarına vəfatlarından sonra təvəssül etməyi şirk və bidət kimi qəbul etmişlər.[42]
Müsəlman alimlərinin baxışına görə ölülərə təvəssülün şəriətə uyğunluğu
Vəhhabilərin bu baxışı həm şiə, həm də əhli-sünnə alimləri tərəfindən tənqid edilmişdir. Zeydi fiqh alimi olan Məhəmməd ibn Əli Şövkani (vəfat: 1250 h.q.), Peyğəmbərə (s) həm həyatı dövründə, həm də vəfatından sonra təvəssül etməyin şəriətə uyğunluğunu səhabələrin icmasına əsaslanaraq müdafiə etmişdir. O demişdir ki, səhabələrdən heç biri bu cür təvəssülün şəriətə uyğunluğunu inkar etməmişdir.[43] Həmçinin misirli şafii məzhəbli tarixçi və hədisçi Əhməd ibn Məhəmməd Qəstəlani (vəfat: 923 h.q.), Peyğəmbərə (s) vəfatından sonra təvəssül edilməsinə dair xəbərlər və rəvayətlərin çoxlu və saysız-hesabsız olduğunu bildirmişdir.[44] Səmhudi isə belə deyir: Peyğəmbərə (s), o Həzrətin həyatı dövründə və ya vəfatından sonra təvəssül etməkdə heç bir fərq yoxdur.[45] O, əhli-sünnənin hədis mənbələrində yer alan və səhabələrin Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra müxtəlif məsələlərdə ona təvəssül etdiyini göstərən rəvayətlərə işarə etmişdir.[46]
Cəfər Sübhani də bildirmişdir ki, müsəlmanların həyat tərzi belə olmuşdur: Onlar Peyğəmbərin (s) həyatı dövründə ona təvəssül etdikləri kimi, vəfatından sonra da ona təvəssül etmişlər.[47] Hənəfi məzhəbinə mənsub türkiyəli alim Məhəmməd ibn Zahid Kovsəri (vəfat: 1371 h.q.) isə demişdir ki, peyğəmbərlər və saleh insanlara vəfatlarından sonra təvəssül etməyi inkar edən şəxs, ruhların ölümündən sonra məhv olduğuna inanır, məad və axirət həyatı ilə bağlı inancı yoxdur.[48] O, təvəssülün şəriətə uyğunluğunu göstərən rəvayətlərin yalnız təvəssül olunan şəxsin həyatı dövrünə aid olduğunu iddia etməyi, bu rəvayətlərin təhrif edilməsi və əsassız təvil olunması kimi qiymətləndirmişdir.[49]
Peyğəmbərin (s) və ilahi övliyaların məqam və şəninə təvəssül etməyi şirk hesab etmək
Peyğəmbərin (s) məqam və şəninə təvəssül etmək belədir ki, təvəssül edən şəxs deyir: "Əllahummə inni ətəvəssəlu iləykə bi cahi Muhəmmədin və hörmətihi ən təqziyə hacəti"; "Allahım! Mən Məhəmmədin (s) sənin yanındakı məqam və hörmətini vasitə qərar verirəm ki, ehtiyacımı yerinə yetirəsən".[51] Vəhhabilərdən olan Məhəmməd Nəsib Rəfai bu fikirdədir ki, Peyğəmbərin (s) və ilahi övliyaların məqam və hörmətini Allah dərgahına yaxınlaşmaq üçün vasitə etmək barədə heç bir dəlil yoxdur və Peyğəmbərin səhabələrindən heç kəs belə bir təvəssül etməmişdir.[52] Həmçinin Səudiyyə Ərəbistanının vəhhabi müftisi Əbdüləziz ibn Bəz (vəfatı 1420 h.q.) bu cür təvəssülü bidət və şirk olaraq görmüş və onun haram olduğuna fətva vermişdir.[53]
Müsəlman alimləri tərəfindən vəhhabilərin baxışlarının tənqid olunması
Bu baxış, Şiə və Əhli-sünnə alimləri tərəfindən tənqid edilmişdir. Səmhudinin fikrincə, Peyğəmbərin (s) Allah yanında olan məqamına və onun vücudunun bərəkətinə təvəssül etmək, peyğəmbərlərin və saleh sələflərin həyat tərzi olmuş və bu, hər bir dövrdə, istər yaradılışdan əvvəl, istərsə də onun həyatı dövründə və ya vəfatından sonra mövcud olmuşdur.[54] Şafii məzhəbli müfəssir Şəhabuddin Alusi (vəfat: 1270 h.q.) də Peyğəmbərin (s) məqamına və Allah yanında məqamı olan saleh şəxslərə təvəssül etməyi şəriətə uyğun hesab etmişdir.[55]
Şiə alimlərindən Cəfər Sübhani deyir: Peyğəmbərlərin və saleh bəndələrin haqqına və məqamına təvəssül etmək, Allah qarşısında onlar üçün bir zati haqq təyin etmək mənasına gəlmir ki, bu da şirk sayılsın. Əksinə, bütün haqq Allaha məxsusdur və O, lütf və kərəmi ilə bəzi bəndələrinə onları şərəfləndirmək üçün bir məqam və mövqe bəxş etmişdir.[56]
Misirin Darul-İftası Peyğəmbərin (s) məqamına və mövqeyinə təvəssül etməyin hökmü ilə bağlı sualın cavabında "Maidə" surəsinin 35-ci ayəsi, "İsra" surəsinin 57-ci ayəsi və bəzi hədislərə istinad edərək belə bir fətva vermişdir ki, Peyğəmbərin (s) məqamına təvəssül ilə şəxsən onun özünə təvəssül arasında fərq yoxdur. Peyğəmbərin (s) və digər peyğəmbərlərin məqamına və mövqeyinə təvəssül etmək, Quranda və Peyğəmbərin sünnəsində təsdiqlənmiş şəriətə uyğun əməllərdən biridir.[57]
Müsəlmanların Qurana və Allahın adlarına təvəssül etməsinin şəriətə uyğunluğu haqqında ümumi razılıq
Allahın adları və sifətlərinə təvəssül etmək
Allahın adları və sifətlərinə təvəssül etmək belədir: Məsələn, təvəssül edən şəxs belə deyir: "Əllahummə inni əsəlukə bismikə ya Allahu, ya Rəhmanu, ya Rəhim... xəllisna minən-nari ya Rəbb". "Allahım, səndən sənin adına xatir istəyirəm, ey Allah, ey Rəhman, ey Rəhim... bizi odan qurtar, ey Rəbbim".(58) Bildirilir ki, müsəlmanlar arasında bu cür təvəssülün şəriətə uyğunluğu barədə heç bir ixtilaf yoxdur.(59) "Əraf" surəsinin 180-ci ayəsində Allah Özünün "Əsmaul-Hüsna" ilə çağırılmasını əmr etmişdir.(60) Həmçinin Peyğəmbər (s) və məsum imamlardan (a) nəql olunan bir çox hədis(61) bu cür təvəssülün şəriətə uyğunluğuna dəlalət edir. "Cövşən Kəbir" duası 100 hissədən ibarətdir ki, orada Allahın sifətlərindən 1001 ad və sifətə təvəssül edilir.(63) Həmçinin bu duanın Qədr gecələrində oxunması barədə hədislər var.(64)
Qurana təvəssül etmək
Qurana təvəssül belədir: Məsələn, təvəssül edən şəxs belə deyir: "Əllahummə inni əsəlukə bi kitabikəl münzəl və ma fihi və fihis-mukəl- əkbəru və əsmaukəl-hüsna... ən təcələni min ütəqaikə minən-nari" "Allahım, səndən sənin nazil etdiyin Kitaba və onun içində olanlara, ən böyük adına və gözəl adlarına... xatir istəyirəm ki, məni cəhənnəm odundan azad olunmuşlardan et".(65) Həm şiə, həm də sünni mənbələrində nəql olunan bəzi hədislərdə,(66) Allaha yaxınlaşmaq və ya Ondan bir şey istəmək üçün Qurana təvəssül etməyin qanuni olduğu bildirilib.(67) Həmçinin İmamların (a) bəzi hədislərində, Qədr gecəsində Quran başa qoymaq mərasimində Quranı vasitə qərar verməyə tövsiyələr var.(68)
Başqa bir təvəssül növü saleh əmələrlə təvəssül etməkdir.(69) İmam Əli (ə) tərəfindən rəvayət edilən bir hədisdə Allaha və Peyğəmbərə (s) iman gətirmək, Allah yolunda cihad etmək, namaz qılmaq, zəkat vermək, oruc tutmaq, həccə getmək, qohumlarla əlaqə saxlamaq və sədəqə vermək kimi əməllər Allaha yaxınlaşmağın ən yaxşı vasitələri olaraq göstərilmişdir.(70) Varlığının bərəkəti sayəsində duasının qəbul olunmasına ümid olan insandan dua etməsini istəmək də başqa bir təvəssül növü hesab edilir. Müsəlman alimləri bəzi ayələr və hədislərə əsasən bunun şəriətə uyğun olduğunu bildirmişlər.)71)
Monoqrafiya
Müsəlman alimləri tərəfindən təvəssül etmək məsələsi ilə bağlı çoxsaylı əsərlər yazılmışdır, bunlardan bəziləri aşağıda göstərilmişdir:
- "Ət-təvəssül məfhumuhu və əqsamuhu və hökmuhu fiş-şəriətil-İslamiyyətil-ğarrə" kitabı: Bu kitab Cəfər Sübhani tərəfindən yazılmışdır. Müəllif bu kitabda Quran və hədislərdən təvəssül etməyin hər bir növünün şəriətə uyğunluğunu sübut edən dəlilləri qeyd etmiş və müxaliflərin baxışlarını araşdıraraq tənqid etmişdir.(72)
- "Əttəəmmül fi həqiqətit-təvəssül" kitabı: Sözügedən kitab, İsa ibn Abdullah Himyəri tərəfindən yazılmışdır. Bu kitab iki bölümdən ibarətdir. Müəllif kitabda təvəssül etməyə müxalif olanların dəlillərini təhlil və tənqid edib. Həmçinin Qurana, sünnilərdən nəql olunan rəvayətlərə və habelə alimlərin baxışlarına əsaslanaraq onun şəritə uyğunluğunu bəyan edib.(73) Bu kitab, Seyid Mürtəza Həsəni Fazil tərəfindən fars dilinə tərcümə edilib və "Təvəssülün həqiqqətinə bir baxış" adı ilə "Məşər" nəşriyyatı tərəfindən çap olunmuşdur.(74)
- "Məhqut-təqəvvül fi məsələtit-təvəssül" kitabı: Bu kitab, Məhəmməd Zahid Kövsəri (vəfat tarixi: 1371-ci il) tərəfindən yazılmışdır, o, hənəfi alimi olub İbn Təmiyyə və sələfi fikirlərinin tənqidçilərindən və müxaliflərindən biridir. Müəllif bu kitabda 22 səhifəlik bir yazıda Quran, Peyğəmbər (s) və səhabələrinin sünnəsinə istinad edərək təvəssül və istiğasə etməyin şəriətə uyğunluğunu sübut etməyə başlamışdır.(75)