Vəqf

Vəqf (ərəbcə: الوقف) maliyyə sərvətinin qaldığı və insanların və ya onların bir qrupunun bu əmlakdan faydalandığı bir müqavilədir. Vəqfdə vəqf (vaqif) edən şəxsin və ya ona vəsf edilən şəxslərin bağışlanan malları satmaq və ya başqasına təhvil vermək hüququ yoxdur. Quranda vəqf açıq şəkildə qeyd olunmur. Hədislərdə “sədəqə-i cariyə” adı ilə vurğulanmışdır. Vəqfin mənşəyi İslamdan əvvəlki dövrə gedib çıxır. Təbii ki, vəqf Peyğəmbərin dövründə səhabələr arasında geniş yayılmış və Hz. Məhəmməd (s) və Hz. Əlinin (ə) həsr etdiyi nümunələr mənbələrdə qeyd olunur.

Vəqf İslam fiqhi və hüquq kitablarında keçərli şərtlərin verilməsi və onun müddəalarının izahı ilə İslami müqavilədir. Vəqf şəxsi vəqf (vəqf xass) və ümumi vəqf (vəqf aam) olaraq iki yerə bölünür.

Məscid, məktəb, kitabxana, xəstəxana, ziyarətgah kimi müəssisələrin tikintisi vəqf funksiyalarından biri kimi irəli sürülüb. İslam ölkələrində vəqfləri idarə edən təşkilatlar var.

Vəqfin fiqhi tərifi və növləri

Fiqh baxımından vəqf yalnız malın mənfəətindən istifadə etmək məqsədi ilə bağlanan müqavilədir. Məsələn, kasıblara bir yer ayrılır və kasıblar o yerin nemətlərindən bəhrələnirlər, lakin o yer satıla və ya alına bilməz. Vəqfdə mal sədəqə verənin mülkündən çıxarılır və nə ehsan edənin, nə də bağışlayanların onu satmaq və ya köçürmək hüququ yoxdur. Vəqf elə “sədəka-i cariyə” kimi hədislərdə gəlmişdir. Çünki, faydaları davamlı şəkildə qalır.

Ümumi vəqf və xüsusi vəqf

Fiqh kitablarında vəqf iki növə bölünür: ümumi vəqf və xüsusi vəqf: ümumi məqsəd və ya ümumi qrup üçün edilən vəqf ümumi vəqf adlanır; Məsələn, məktəb və xəstəxana vəqfləri və yoxsullar və ya elm adamları üçün maddi ianə kimi. Ümumi məqsəd və ya müəyyən qrup üçün edilən vəqf xüsusi vəqf adlanır; müəyyən bir şəxs və ya şəxslər üçün yer vəqfi kimi.

Mövqeyi və əhəmiyyəti

Vəqf fiqh fəsillərindəndir və fiqh kitablarında səhihlik şərtləri və hökmlərindən bəhs edilir. Rəvayət kitablarında sədəqə, ianə və bu kimi şeylərin yanında vəqf qeyd olunur.

Quranda vəqf başlığı yoxdur; Halbuki, Ayətül-Əhkam kitablarında vəqf məskən (müəyyən müddət ərzində bir mülkün faydasından istifadə etmək) və sədəqə və heba kateqoriyasında təqdim edilmiş və Ətayə Müncəzə ümumi adı altında verilmişdir. (heç bir təzminat almadan başqasına ödənilən mal) və Quran ayələrinin bəzi məfhumlarına nümunə kimi başqasına öz malından bəxşiş etmək misalları sayılır.

Hədislərə əsasən, cari sədəqə (vəqf) möminin vəfatından sonra davam edən və onun üçün faydalı olan işlərdəndir. Əlbəttə bu rəvayətlərdə vəqf kəlməsindən az istifadə olunub. Vəqf əhkam və qaydaları ilə bağlı olan hədislərdə vəqf kəlməsi işlədilir.

Vəqf müsəlmanlar arasında ən çox müzakirə olunan mövzulardan biridir və fiqh yazılarından başqa bu sahədə müstəqil kitablar və bir çox məqalələr yazılmışdır. Seyid Əhməd Səccadi tərəfindən yazılmış “Vəqfin etimologiyası” kitabında, bu mövzuda kitablar, məqalələr, tezislər, əlyazmalar, xəbərlər və jurnal hesabatları da daxil olmaqla vəqf haqqında 6239 yazı təqdim edilmişdir.

Tarixi

Bildirilmişdir ki, vəqf uzun tarixə malikdir və İslamdan əvvəlki dövrdə mövcud olmuşdur. Lakin İslamdan sonra Həzrət Məhəmmədin (s) zamanından müsəlmanlar arasında yayğınlaşaraq adi bir əmələ çevrildi. Hz. Məhəmməd (s) özü də bəzi mallarını vəqf kimi ayırardı. O, İbn Səbilin istifadəsi üçün bir torpağı vəqf edənlərdəndir. Bundan əlavə, Cabir bin Abdullah əl-Ənsaridən aşağıdakı sözləri nəql olunur: “Səhabələr arasında maddi imkanı olub vəqf etməyən heç kim yox idi”.

İmamlar arasında ən çox vəqf imam Əli (ə) idi. İbn Şəhr Aşubun dediyinə görə, İmam Əli (ə) Yənbuda yüz çeşmə tikdirərək zəvvarlara bağışladı. Həmçinin Kufə və Məkkəyə gedən yolda quyular qazmış, Mədinə, Miqat, Kufə və Bəsrədə məscidlər tikdirib vəqf etmişdir.

Sonra müsəlmanların vəqfləri o qədər genişləndi ki, Bəni-Üməyyə dövründə onu idarə etmək üçün bir təşkilat yaradıldı və bu dövrdən etibarən vəqflərin idarə olunması hökumətin üzərinə düşür.

Funksiyalar

Bəzi məqalələrdə vəqfin iqtisadi və sosial təsirlərindən də bəhs edilmişdir. Tarixi məlumatlara görə, vəqf nümunələrindən bəziləri bunlardır: məscid, məktəb, kitabxana, xəstəxana, tibb məntəqəsi, su çənləri, kanallar, kasıblara, yetimlərə, əlillərə və məhkumlara qulluq etmək, alimlərin ruzisini təmin etmək. Buna görə də vəqf sosial təminat, səhiyyə xidmətləri, elm və texnologiyanın yayılması kimi sahələrdə rol oynadığı deyilir.

Tarixi araşdırmalara əsaslanaraq vəqf funksiyalarını aşağıdakı dörd sahə üzrə təsnif etmişlər:

• Mədəniyyət funksiyaları: Məktəblər, kitablar və kitabxanalar kimi qurumların yaradılması.

• Sağlamlıq funksiyaları: Xəstəxanalar, tibb məntəqələri və hamamlar kimi obyektlərin yaradılması.

• Sosial və rifah funksiyaları: Karvansaray, körpü, quyu, su çənləri, kanallar və zavodlar kimi tikililərin tikintisi.

• Dini funksiyalar: Məscidlər və ziyarətgahlar kimi ibadət yerlərinin tikintisi.

Hazırda imamların türbələri, məscidlər, ilahiyyat fakültələri kimi dini yerlər ümumiyyətlə vəqf gəlirləri hesabına idarə olunur.

İanə şöbəsi

İslam ölkələrində vəqfin yayılması müsəlman ölkələrində dövlət qurumlarının yaranmasına səbəb olub. Bu mövzu uzun bir tarixə malikdir və tarixi məlumatlara görə Əməvilər dövrünə gedib çıxır. Bu dövrdə Bəsrə şəhərinin qazısı Tubbe bin Nemir vəqflərin yazılmasını əmr etdi. O, şəhərdə vəqf divanını da təsis etdi.

İlxanlılar dövründə “Vəqf Hökuməti” adlı bir quruluş fəaliyyət göstərirdi və bu təşkilat “Qaziul Quzzat” qaziliklərin nəzarəti altında fəaliyyət göstərirdi.

Səfəvilər dövründə İranda müstəqil vəqf idarəsi yaradılmışdır. Bu qurumun böyük şəhərlərdə nümayəndələri olan “Vəziri Oqaf” adlı məmurları vardı.

İslam ölkələrində vəqf idarəçiliyi üçün xüsusi təşkilatlar var. Bunlara İran Vəqflər və xeyriyyə İşlər Fondu , Şiə Vəqf Divanı və Sünni Vəqf Divanı İraq, Misir Vəqflər Nazirliyi, Küveytin Vəqflər və İslam İşləri Nazirliyi və Səudiyyə Ərəbistanı Ali Vəqf Şurası adlarını qeyd etmək olar.

Vəqf etibarlılıq şərtləri

Vəqfin etibarlılıq şərtlərini fəqihlər bu dörd sahədə ifadə etmişlər: vəqf malı, vəqf edəcək şəxs (vaqif), vəqf edən şəxslər və vəqf alverinin özü.

Vəqf olunan mal

Vəqf olunan mallar dörd şərtə cavab verməlidir:

• Onun müəyən olunmuş xarici varlığı olmalıdır. Bu şərtlə hansı evin nəzərdə tutulduğunu müəyyən etmədən və ya başqasının malını və ya evini vəqf edə bilmərik.

• Mülkiyyət olmalıdır. Bu şərtlə, məsələn, donuzu vəqf edə bilmərik; çünki müsəlman mülkünə aid deyil.

• Onun faydalarından istifadə etmək olsun və bu yolla əmlakın əsli məhv edilməməlidir. Bu şərtə görə pul vəqf ola bilməz; çünki onun faydalarından yararlanmaq orijinalın itirilməsini tələb edir.

• Vaqifdən vəqf malı almaq caiz olmalıdır. Buna görə də başqasının malını vəqf edə bilməz; çünki onu almaq caiz deyildir.

Vəqf edən

Vaqif həddi-büluğa çatmış, əqli inkişafa çatmış, həmçinin onun malına sahib çıxmağa icazəsi olmalıdır.

O kəslər ki, onlar üçün vəqf edilir

O kəslər ki, onlar üçün vəqf edilir, vəqf verilən şəxs mövcud olmalıdır, onlar müəyyən şəxs və ya şəxslər olmalıdır və onlara vəqf vermək hüquqi baxımdan qadağan olmamalıdır. Bu şərtlərə görə, doğulmamış şəxsə vəqf etmək olmaz. Həmçinin, quldurlara və kafirlərə vəqf etmək olmaz; Çünki vəqf onlara haramdır.

Vəqf aktı

Vəqf aktı aşağıdakı şərtlərə cavab verdikdə düzgündür:

• Daimi olmaq; Bu o deməkdir ki, vəqf müddətli olmamalıdır. Ona görə də müəyyən müddətə ianə vermək düzgün deyil. Konkret bir insana həsr etmək də düzgün deyil; Çünki vəqf onun ölümü ilə bitir.

• Aktuallaşdırma; Yəni gələcəkdə (məsələn, ayda) maddi vəqf üçün vəqf şəklini oxumaq mümkün deyil.

• Əmlakı əldə etmək; Nə qədər ki, şəxsdən hədiyyə alınmayıb, hədiyyə edilmir və həmin şey onun malı sayılır.

• Sahibinin əmlakını tərk etmək; Bu şərtə görə heç kəs öz malını özünə vəqf edə bilməz.

Vəqfin Əhkamı

“Tövzihül-məsail” risalələrinə əsasən vəqflə bağlı bəzi müddəalar belə müəyyən edilmişdir:

• Vəqf malı vəqf malından çıxır, vəqf onu sata, bağışlaya bilməz, varis ola bilməz.

• Vəqf malını alıb-satmaq olmaz.

• Bəzi mərcələrin fitvası budur ki, vəqf oxunsun; lakin ərəbcə mütləq deyil. Digər mərcələr deyirlər ki, oxumaq vacib deyil və sadəcə olaraq bir şey yazmaq və ya bir hərəkət etmək vəqf demək üçün kifayətdir.

• Bəzi mərcənin fətvasına görə, vəqf əhli onu qəbul etmək məcburiyyətində deyil, istər ümumi vəqf olsun, istərsə də xüsusi vəqf; lakin bəzilərinə görə, şəxsi vəqfdə vəqf edən şəxsin və ya şəxslərin qəbulu səhihlik şərtidir.

• Özünə mal vəqf oluna bilməz. Təbii ki, kimsə, məsələn, kasıblara bir mal bağışlasa, sonra özü də yoxsullaşsa, o malın faydalarından bəhrələnə bilər.

• Əgər vəqf malı pozulsa, vəqfdən çıxır; amma təmir etmək olarsa, təmir edilməlidir. Əgər təmir oluna bilməsə, satılıb pulu vaqifin ən çox lazımı olan xeyriyyə işlərinə xərclənməlidir.

Biblioqrafiya

Vəqf haqqında kitablardan bəziləri bunlardır:

• "İslam fiqhində təməl və onun iqtisadi inkişafda rolu" - Müəllif: Məhəmməd Həsən Hairi Yəzdi. Bu kitabda vəqfin İslamda əhəmiyyəti, İslamdan əvvəlki tarixdən bəri vəqf, qeyri-müsəlman cəmiyyətlər arasında vəqfin yayılması, Peyğəmbər və imamların vəqfləri, müxtəlif İslam məzhəblərinin fiqh müddəaları, vəqf terminologiyası, necə vəqf gəlirindən istifadə edilir, vəqfin İslam iqtisadi hədəflərinə verdiyi töhfədən bəhs edilir.

• "İslam hüququnda təməl müddəaları" - Müəllif: Muhammed Ubeyd əl-Kubeysi. Bu kitab Məhəmməd Ubeyd əl-Kubeysi tərəfindən Əhməd Sadiqi Golderin yazdığı "İslam Hüququnda Vəqf Hükümləri" adlı əsəridir. Kitabda müxtəlif İslam məzhəblərinin (Cəfəri, Hənbəli, Hənəfi, Şafii, Zeydi, Zahiri və Maliki) vəqflə bağlı baxışları araşdırılır və hər bir mövzuda müəllifin fikirləri ifadə edilir.

• "Fərhəngü istilahate fiqh" - Müəlliflər: Abdullah Atiqi, Ezəddin Toni, Xaled Şüeyb. Bu kitab Abdullah Atiqi, Ezəddin Toni və Khaled Shuaib tərəfindən yazılmış Abbas İsmailizadə tərəfindən tərcümə edilmişdir. Kitabda 106 müqəddimədə vəqf məsələsi dörd İslam məzhəbi sünni məzhəbi baxımından izah edilir.

• "Hərtərəfli İslam Hüquq Vəqfi Müddəaları" - Müəllif: Cəfər Sübhani. Bu kitab Cəfər Sübhani tərəfindən yazılmış "Ətraflı İslam Hüquq Vəqfi Müddəaları" adlı əsərdir.