Xəlilullah (ləqəb)
Xəlilullah, "Allahın dostu" mənasını verir[1] və Həzrət İbrahimin (ə) ləqəbidir.[2] Həzrət İbrahimə (ə) xəlilullah məqamının verilməsi onun təriflənməsi kimi izah edilir[3] və bu məqamın peyğəmbərlik və risalət məqamından üstün olduğu bildirilir.[4] İmam Sadiqdən (ə) nəql edilən bir rəvayətdə Allahın əvvəlcə İbrahimi (ə) özünə əbd (bəndə), sonra peyğəmbər (nəbi), sonra elçi (rəsul) və daha sonra dost (xəlil) seçdiyi qeyd olunur.[5]
"Nisa" surəsinin 125-ci ayəsində belə buyurulur: "Vəttəxəzəllahu İbrahimə xəlilən", yəni "Allah İbrahimi Özünə dost seçdi".[6] Buradakı "vəttəxəzə" ifadəsi “seçmək və üstün tutmaq” mənasında izah edilir.[7] Bu ayənin əvvəlində insanlara İbrahimin (ə) dininə tabe olma tövsiyəsi verilir.[8] Daha sonra başqalarını da İbrahimə (ə) tabe olmağa təşviq etmək üçün Allahın onu Özünə dost seçdiyi bildirilir.[9] Əhli-sünnə alimi və təfsirçisi Zəməxşəri, "dost" ifadəsinin məcazi məna daşıdığını və bunun İbrahimin (ə) seçilmiş və iki dost arasında mövcud olan bir xüsusiyyətə sahib olması mənasına gəldiyini söyləyir.[10]
Rəvayətlərdə də Həzrət İbrahim (ə) barədə Xəlilullah ifadəsi istifadə edilir.[11] Həmçinin İbrahim (ə) özü də özünü xəlilullah adı ilə tanıtmışdır.[12] Müsəlmanlar işğal olunmuş Fələstində yerləşən və İbrahimin (ə) yaşadığı Əl-Xəlil şəhərini[13] "Nisa" surəsinin 125-ci ayəsinə əsaslanaraq bu adla adlandırmışlar.[14] Bu ləqəbin təkcə Həzrət İbrahimə (ə) aid olduğu bildirilsə də, o, bəzi rəvayətlər və dualarda İslam Peyğəmbəri (s),[15] İmam Əli (ə)[16] və İmam Hüseyn (ə)[17] üçün də istifadə olunmuşdur.
Fars ədəbiyyatında da Həzrət İbrahimə (ə) Xəlil adı verilmişdir. Molla Əhməd Nəraqi "Taqdis" adlı məsnəvisində belə yazır:
Başqa bir şair isə belə yazır:
Rəvayətlərdə Həzrət İbrahimin (ə) bu məqama yüksəlməsinə səbəb olan müxtəlif amillər qeyd olunur.[20] "İləlüş-şəraye" adlı kitabda "Allahın İbrahimi niyə Özünə dost seçməsi" haqqında ayrıca bir bölmə var.[21] Burada bir sıra rəvayətlər nəql edilir.[22] Bu rəvayətlərə əsasən, İbrahimin (ə) çoxlu səcdə etməsi, yoxsulları yedirtməsi, gecə namazı qılması, kasıbları geri çevirməməsi, qonaqpərvərliyi[23] və yalnız Allaha ümid bağlaması və Ondan başqasından bir şey istəməməsi[24] onun bu məqama yüksəlməsinə səbəb olmuşdur. Bəzi təfsirçilər isə bütləri tərk edərək yalnız Allaha ibadət etməsini də bu səbəblərdən biri kimi göstərirlər.[25]
Xəlil sözünün mənası
Xəlil sözünə iki mümkün mənanın aid olduğu bildirilmişdir: Xəlil "dost" mənasında – Xəlil sözünün "əl-xullə" kökündən gəldiyi və bunun da "dost" mənasını verdiyi söylənmişdir.[26] Şiə təfsir alimlərindən olan Fəzl ibn Həsən Təbərsi 6-cı əsrdə yazdığı "Məcməül-bəyan" adlı təfsirində "xəlilullah" ifadəsinin bu mənada olduğunu qeyd etmişdir.[27] Şiə təfsirçisi Ayətullah Məkarim Şirazi də bu mənanın Həzrət İbrahim (ə) üçün düzgün olduğunu hesab edir. Onun fikrincə, Allah İbrahimi Özünə xəlil (dost) seçdiyini bildirəndə məqsəd məhz dostluqdur və digər məna uyğun deyil.[28] Digər bəzi təfsirçilər də bu mənanı düzgün saymışlar.[29]
Xəlil "fəqirlik" mənasında – Xəlil sözünün "əl-xəllə" kökündən gəldiyi və bunun da "fəqirlik" mənasını verdiyi söylənmişdir.[30] Bəzi alimlər hesab edirlər ki, Həzrət İbrahimin (ə) xəlil olması onun Allah qarşısında fəqir və möhtac olması deməkdir.[31] Əllamə Təbatəbai isə xəlil olmağın yalnız Allahdan istəməklə bağlı olduğu barədəki rəvayətə əsaslanaraq bu sözün "fəqirlik" mənasında olduğunu bildirir. Onun fikrincə, "xəlilullah" ifadəsi Allah qarşısında ehtiyaclarını yalnız Ona bildirən və yalnız Ondan istəyən şəxs mənasında başa düşülməlidir.[32]
İstinadlar
- ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1374, c.4, s.145
- ↑ Muğniyə, Əl-Kaşif təfsiri, h.q 1424, c.2, s.448
- ↑ Əbul-Futuh Razi, Rəvzul-cinan, h.q 1408, c.6, s.129
- ↑ Muğniyə, Əl-Kaşif təfsiri, h.q 1424, c.2, s.448
- ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c.1, s.175
- ↑ Nisa surəsi, ayə 125
- ↑ Kaşani, Zübdətut-təfasir, h.q 1423, c.2, s.160
- ↑ Hüseyni Şirazi, Təbyinul-Quran, h.q 1423, s.109
- ↑ İbn Kəsir Dəməşqi, Təfsirul-Quranil-əzim, h.q 1419, c.2, s.374
- ↑ Zəməxşəri, Əl-Kaşif, h.q 1407, c.1, s.569
- ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c.1, s.473
- ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c.4, s.205
- ↑ Lahuti, Əl-Xəlil, s.91
- ↑ Lahuti, Əl-Xəlil, s.92
- ↑ Şeyx Səduq, Mən La Yəhzuruhul-fəqih, h.q 1413, c.2, s.573
- ↑ İbn Qulaveyh, Kamiluz-ziyarat, h.ş 1356, s.44
- ↑ Şeyx Tusi, Təhzibul-əhkam, h.q 1407, c.6, s.113
- ↑ Nəraqi, Məsnəvi Taqdis, 135-ci hissə
- ↑ Səğir İsfahani, Divane əşar, Qəsaid, 17-ci nömrə
- ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1374, c.4, s.146
- ↑ Şeyx Səduq, İləluş-şərayi, h.ş 1385, c.1, s.34
- ↑ Şeyx Səduq, İləluş-şərayi, h.ş 1385, c.1, s.34-37
- ↑ Qiraəti, Nur təfsiri, h.ş 1383, c.2, s.395
- ↑ Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1417, c.5, s.96
- ↑ Müdərrisi, Min hudəl-Quran, h.q 1419, c.2, s.201
- ↑ Şeyx Tusi, Ət-Tibyan, Beyrut, c.3, s.340
- ↑ Təbərsi, Məcməul-bəyan, h.ş 1372, c.3, s.178
- ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1374, c.4, s.145
- ↑ Taliqani, Pərtuye əz Quran, h.ş 1362, c.6, s.195; Təyyib, Ətyəbul-bəyan, h.ş 1378, c.4, s.221
- ↑ Şeyx Tusi, Ət-Tibyan, Beyrut, c.3, s.340
- ↑ Nəcəfi Xomeyni, Təfsire asan, h.q 1398, c.6, s.253
- ↑ Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1417, c.5, s.96
Ədəbiyyat
- İbn Qulaveyh, Cəfər ibn Məhəmməd, Kamiluz-ziyarat, Nəcəf, 1-ci çap, h.ş 1356
- İbn Kəsir Dəməşqi, İsmail ibn Əmir, Təfsirul-Quranil-əzim, Darul-kutubil-elmiyyə, 1-ci çap, h.q 1419
- Əbul-Futuh Razi, Hüseyn ibn Əli, Rəvzul-cinan, Təhqiq: Məhəmməd Cəfər Yahiqi, Məşhəd, h.q 1408
- Hüseyni Şirazi, Seyyid Məhəmməd, Təbyinul-Quran, Beyrut, Darul-ulum, 2-ci çap, h.q 1423
- Zəməxşəri, Mahmud, Əl-Kaşif, Beyrut, Darul-kitabil-ərəbi, 3-cü çap, h.q 1407
- Şeyx Səduq, İləluş-şərayi, Qum, 1-ci çap, h.ş 1385
- Şeyx Səduq, Mən La Yəhzuruhul-fəqih, Qum, Dəftəre enteşarate İslami, 2-ci çap, h.q 1413
- Şeyx Tusi, Məhəmməd ibn Həsən, Ət-Tibyan fi təfsiril-Quran, Beyrut
- Şeyx Tusi, Məhəmməd ibn Həsən, Təhzibul-əhkam, Tehran, Darul-kutubil-İslamiyyə, h.q 1407
- Taliqani, Seyyid Mahmud, Pərtuye əz Quran, Tehran, 4-cü çap, h.ş 1362
- Təbatəbai, Seyyid Məhəmməd Hüseyn, Əl-Mizan fi təfsiril-Quran, Qum, Dəftəre enteşarate İslami, 5-ci çap, h.q 1417
- Təbərsi, Fəzl ibn Həsən, Məcməul-bəyan, Tehran, Nasir Xosrov, 3-cü çap, h.ş 1372
- Təyyib, Seyyid Əbdül-Hüseyn, Ətyəbul-bəyan fi təfsiril-Quran, İslam nəşriyyatı, 2-ci çap, h.ş 1378
- Qiraəti, Möhsin, Nur təfsiri, Tehran, 11-ci çap, h.ş 1383
- Kaşani, Molla Fəthullah, Zübdətut-təfasir, Qum, 1-ci çap, h.q 1423
- Kuleyni, Məhəmməd ibn Yaqub, Əl-Kafi, Düzəliş: Əli Əkbər Ğəffari, Tehran, Darul-kutubil-İslamiyyə, 4-cü çap, h.q 1407
- Lahuti, Behzad, Əl-Xəlil, Tehran, Bunyade dairətul-məarife İslami, h.ş 1390
- Müdərrisi, Seyyid Məhəmməd Təqi, Min Hudəl-Quran, Tehran, 1-ci çap, h.q 1419
- Muğniyə, Məhəmməd Cavad, Əl-Kaşif təfsiri, Tehran, Darul-kutubil-İslamiyyə, 1-ci çap, h.q 1424
- Məkarim Şirazi, Nasir, Nümunə təfsiri, Tehran, Darul-kutubil-İslamiyyə, 1-ci çap, h.ş 1374
- Nəcəfi Xomeyni, Məhəmməd Cavad, Təfsire asan, Tehran, İslamiyyə nəşriyyatı, 1-ci çap, h.q 1398