Şiə

wikishia saytından
(Şiəlik səhifəsindən yönləndirilmişdir)
Bu məqalə şiə barəsindədir. Şiənin on iki İmamı haqda məlumat almaq üçün İmamiyyə məqaləsinə daxil ola bilərsiniz.

Şiəlik (ərəbcə: التشيع) İslamın iki əsas məzhəbindən biridir. Bu məzhəbə əsasən, İslam Peyğəmbəri (s) Həzrət Əlini (ə) öz canişini seçmişdir. İmamət şiə məzhəbinin əsaslarından biridir və onların sünnilərdən fərqi budur. Bu prinsipə əsasən, imam Allah tərəfindən təyin edilir və Peyğəmbər (s) vasitəsilə insanlara təqdim olunur.

Zeydiyyədən başqa bütün şiələr imamın günahsız olduğunu düşünür və sonuncu imam, vəd olunmuş Mehdinin (ə) qeybdə olduğuna və bir gün dünyada ədaləti bərqərar etmək üçün qiyam edəcəyinə inanırlar.

Şiələrin bəzi fərqli teoloji etiqadları bunlardır: yaxşı və pis anlayışlarının rasionallığı (ağılla dərk edilməsi), Allahı nöqsanlı sifətlərdən uzaq bilmək, orta hal nəzəriyyəsi, "bütün səhabələr ədalətlidir" fikrinin yalnış olması, təqiyyə, təvəssül və şəfaət.

Sünni məzhəbində olduğu kimi, şiə məzhəbində şəriət hökmlərinin mənbələri bunlardır: Quran, Sünnə, ağıl və icma. Amma şiələr Peyğəmbərin (s) sünnəsindən əlavə, imamların sünnəsini, yəni onların sözünü və əməlini də dəlil hesab edirlər.

Hazırda şiəlikdə üç firqə var: İmamiyyə, İsmailiyyə və Zeydiyyə. İmamiyyə firqəsi şiə əhalisinin əksəriyyətini təşkil edir. Onlar on iki imamın imamətinə inanırlar; onların sonuncusu vəd edilmiş Mehdidir (ə.s).

İsmaililər İmamiyyə şiələrin altıncı imamlarına qədər, yəni, İmam Sadiqə (ə) qədər qəbul edir və ondan sonra İmam Sadiqin (ə) oğlu İsmayıl və İsmayılın oğlu Məhəmmədi imam hesab edirlər və onun vəd edilmiş Mehdi olduğuna inanırlar. Zeydiyyə, imamların sayını məhdudlaşdırmır və Həzrət Fatimənin (s) alim, zahid, cəsur və səxavətli və qiyam edən övladlarından hər birinin imam olduğuna inanırlar.

Dünyada indiyədək qurulmuş əsas şiə dövlətləri bunlardır: Ali-İdris, Təbəristanda Ələvilər dövləti, Ali-Buyə, Yəməndə Zeydilər dövləti, Fatimilər, İsmailiyyə, Səbzivarda Sərbədarlar dövləti, Səfəvilər və İran İslam Respublikası.

"Pew" tədqiqat İnstitutunun Din və Həyat dərnəyinin hesabatına görə, dünyada müsəlmanların 10-13 faizi şiələrdir. Şiələrin təxminən 154-200 milyon nəfər olduğu təxmin edilir. Şiələrin əksəriyyəti İran, Pakistan, Hindistan və İraqda yaşayır.

Şiənin tərifi

Şiə İmam Əlinin (ə) ardıcıllarına və İslam Peyğəmbərinin (s) açıq şəkildə İmam Əlini (ə) öz canişini təyin etdiyinə inananları nəzərdə tutur.[1] Şeyx Mufid hesab edir ki, “Şiə” “شیعه” sözü “əlif-və lam” ilə “الشیعه” işlədildikdə yalnız, Peyğəmbərdən (s) sonra Həzrət Əlinin (ə) imamətinə iman gətirən ardıcıllarına aiddir.[2] Digər tərəfdən sünnilər Peyğəmbərin (s) haqqında, canişin təyin etmədiyini və müsəlmanların Əbu Bəkrə beyət etməkdə yekdil rəyə gəldiyi üçün o, Peyğəmbərin (s) canişini olduğunu deyirlər.[3]

Şiə tarixçisi Rəsul Cəfəriyə görə, İslamın doğulmasından bir neçə əsr sonraya qədər Əhli-beyt (ə) aşiqlərinə və İmam Əlini (ə) Osmandan (üçüncü xəlifə) öndə görənlərə də şiə deyilirdi.[4] Birinci dəstə etiqadi şiə idi, mühübbati şiə (Əhli-beyt aşiqləri) adlanır.[5]

Şiə, lüğəti mənada davamçı, dost və qrup deməkdir.[6]

Yaradılış tarixi

Şiəliyin yaranma tarixi ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur. İslam peyğəmbərinin (s) sağlığında, Səqifə hadisəsindən sonra, Osmanın öldürülməsindən sonra və "Həkəmiyyət" hadisəsindən sonra şiəliyin yarandığı tarix kimi qeyd edilmişdir.[7] Bəzi şiə alimləri İslam Peyğəmbərinin sağlığında bəzi səhabələrin Həzrət Əlinin (ə) ətrafında olduğuna və eyni zamanda şiənin də mövcud olduğuna inanırlar [8] [Qeyd 3]. Onlar hədislərə [9] və tarix kitablarına [10] istinad edirlər ki, bunlara əsasən Peyğəmbərin dövründə Əlinin (ə) şiələrinə müjdə verilir və ya bəziləri Əlinin (ə) şiələri kimi qeyd edilirdi.[11] Bu qrup, Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra Səqifə Şurasının Əbu Bəkrin xəlifə seçilməsi qərarına etiraz edərək, Əbu Bəkrə xəlifə olaraq beyət etməkdən imtina etdilər.[12] Nəşi Əkbərin “İmamət məsələləri” kitabında qeyd etdiyinə görə, Həzrət Əlinin (ə) dövründən etiqadi şiə mövcud olmuşdur.[13] Peyğəmbərin (s) özünün Əmirəl-möminin (ə) tərəfdarları üçün şiə ifadəsini rəsmi şəkildə işlətməsi də şiənin mənşəyinin İslamın əvvəlinə gedib çıxdığının başqa bir sübutudur. Əmirəlmöminin (ə) Nəhrəvandan qayıtdıqdan sonra özündən əvvəlki hökmdarlarla bağlı bəzi sualların ardınca yazdığı məktubda öz tərəfdarlarını şiə adlandırmış və bununla bağlı Quran ayəsinə istinad etmişdir. O, deyir:

Mərhəmətli Allahın adı ilə. Allahın bəndəsi Əli Əmirəl-möminindən, şiələrinə ki, möminlərdən və müsəlmanlardandır. Həqiqətən, Allah buyurur: “Və o, İbrahimin şiəsindəndir” (“Saffat” surəsi, ayə 83). "Və şübhəsiz ki, İbrahim Nuhun ardıcıllarındandır". “Şiə” Allahın kitabında böyük qeyd etdiyi bir addır və siz də Muhəmmədin (s) şiəsisiniz, necə ki, Muhəmməd İbrahimin şiəsidir və bu ad konkret şəxs üçün nəzərdə tutulmayıb və onun istifadəsi bidət deyil [14]

İmamət nəzəriyyəsi

Şiələrin imamətə baxışı şiə məzhəblərinin ümumi xüsusiyyəti hesab olunur.[15] İmamət şiə teoloji müzakirələrində çox mühüm və əsas mövqeyə malikdir.[16] Şiələrin nəzərincə, İmam (ə) Peyğəmbərdən (s) sonra dini hökmlərin təfsirində ən yüksək səlahiyyətli şəxsdir.[17] Şiələrin rəvayətlərində imamın məqamı belədir ki, kimsə imamını tanımadan ölərsə, kafirdir.[18] Bu məzmun mötəbər sünni mənbələrində də sitat gətirilmişdir, məsələn: Səadəddin Təftazaninin Şərhul-məqasid, Əhməd bin Davudun "Müsnəd", Əhməd bin Hənbəlin "Müsnəd", Səhih Müslim kitabı və...[19]

Peyğəmbər (s) buyurur: مَنْ ماتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إمامَ زَمانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّة “Hər kim ölərsə və öz zəmanəsinin imamını tanımasa, cahiliyyət ölümü (küfr ölümü) ilə ölmüşdür. “Təftazani, “Şərhul-məqasid”, 5-ci cild, səh.239”.


Şiələr inanırlar ki, imamət dini əsaslardan biri və ilahi vəzifədir. Yəni, peyğəmbərlər imam seçimini camaatın ixtiyarına buraxa bilməzlər və öz canişini təyin etmək onlara vacibdir.[20] Buna görə də şiə teoloqları (Zeydiyyə istisna olmaqla)[21] imamın (ə) (Peyğəmbər və ya əvvəlki İmam tərəfindən) “seçilməsinin” vacibliyini vurğulayırlar [22] və onlar “Nas”ı (məqsədini açıq-aydın göstərən nitq və ya hərəkəti)[23] İmamı tanımaq üçün yeganə yol hesab edirlər.[24]

Onların arqumenti budur ki, imam məsum olmalıdır və insanların məsumluğunu ancaq Allah bilir,[25] çünki məsumluq batini keyfiyyətdir və insanların zahiri görkəmindən məsumluğu dərk etmək mümkün deyil.[26] Buna görə də Allah imamı təyin etməlidir və Peyğəmbər (s) vasitəsilə onu insanlara tanıtdırmalıdır.[27]

Şiə teoloji kitablarında imamın cəmiyyətdə olmasının zəruriliyi haqqında çoxlu rəvayət (nəqli) və rasional (əqli) dəlillər vardır.[28] اولوالامر (əmr sahibləri) ayəsi və مات مَن (hər kim ölərsə) hədisi imamın varlığının zəruriliyi [29] üçün şiələrin gətirdiyi nəqli dəlillərdəndir. Lütf qaydasına arxalanmaq isə onların rasional dəlillərindəndir. Bunun səbəbini izah edərkən yazıblar: Bir tərəfdən imamın hüzuru insanların Allaha daha çox itaət etməsinə və günaha daha az getməsinə səbəb olur, digər tərəfdən lütf qaydasına əsasən, belə bir şeyə səbəb olan hər bir işi görmək Allaha vacibdir; Buna görə də imamın təyin edilməsi Allaha vacibdir.[30]

İmamın məsumluğu

Əsas məqalə: İmamların məsumluğu

Şiələr imamların məsumluğuna inanır və bunu imamətin şərti hesab edirlər.[31] Onlar bu məzmunda rəvayət və əqli dəlillərlə [32] sitat gətirirlər ki, onlardan ulul-əmr ayəsi [33] İbrahimin müsibət ayəsi [34] , Səqələyn hədisi də bunlardandır.[35]

Şiələr arasında Zeydiyyə bütün imamların məsumluğuna inanmır. Onların əqidəsinə görə, yalnız "Kisa" səhabələri, yəni, Peyğəmbər (s), Əli (ə), Fatimə (s), Həsən (ə) və Hüseyn (ə) məsumdur [36]. Qalan imamlar (ə) isə başqa insanlar kimi məsum deyillər.[37]

Peyğəmbərin (s) varisliyi məsələsi

Şiələr inanırlar ki, İslam Peyğəmbəri (s) İmam Əlini (ə) xalqa öz canişini kimi tanıtmış, imaməti özünün və övladlarının xüsusi haqqı hesab etmişdir.[38] Təbii ki, bunların arasında zeydilər də Əbubəkr ibn Əbi Quhafə və Ömərin imamətini qəbul etdilər, amma onlar da İmam Əlini (ə) bu ikisindən daha layiqli hesab edir və deyirlər ki, müsəlmanlar Ömər və Əbu Bəkri imam seçməkdə səhv ediblər, lakin İmam Əli (ə) buna razı olduğu üçün biz də onların imamətini qəbul edirik.[39]

Şiə teoloqları İmam Əlinin (ə) Peyğəmbərdən (s) sonra bilavasitə varisliyini sübut etmək üçün ayə və rəvayətlərə istinad edirlər ki, bunlar arasında "Vilayət" ayəsi, "Qədir" hədisi və "Mənzilət" hədisi var.[40]

Şiə firqələri

Ən mühüm şiə firqələri imamiyyə, zeydilik, ismailiyyə, ğuluv edənlər, kisaniyyə və müəyyən dərəcədə vaqifiyyədir.[41] Bu firqələrdən bəzilərinin müxtəlif qolları var; Zeydiyyə firqəsi on şaxəyə bölünür [42] və Kisaniyyə dörd şaxəyə bölünür.[43] Bu bir çox firqələrin şiə firqələri adlandırılmasına səbəb olmuşdur.[44] Təbii ki, bir çox şiə firqələri aradan qalxıb və bu gün yalnız üç firqə, İmamiyyə, Zeydiyyə və İsmailiyyənin ardıcılları var.[45]

Kisaniyyə firqəsi Məhəmməd Hənəfiyyənin ardıcılları idi. Onlar İmam Əli (ə), İmam Həsən (ə) və İmam Hüseyndən (ə) sonra İmam Əlinin (ə) digər oğlu Məhəmməd ibn Hənəfiyyəni imam saymışlar və inanmışlar ki, Məhəmməd Hənəfiyyə ölməyib, o vəd edilmiş Mehdidir və Rəzəvi dağında yaşayır.[46]

Vaqifiyyə firqəsinin ardıcılları isə İmam Kazımı (ə) sonuncu imam hesab edirdilər.[47] Ğuluv edənlər də şiə imamlarının məqamını şişirdən bir dəstə idilər. Onlar imamların ilahiliyinə inanmış, onları məxluq hesab etməmiş, Allaha bənzədirmişlər.[48]

On iki imamçılar

Əsas məqalə: İmamiyyə

On iki imamçı şiəsi və ya "isnaəşəri şiə" firqəsi ən böyük firqədir.[49] İmamiyyə şiələrinə görə, İslam Peyğəmbərindən (s) sonra on iki imam vardır və onlardan birincisi İmam Əli (ə), sonuncusu isə hələ sağ olan İmam Mehdidir.[50] Qeybdədir və bir gün yer üzündə ədaləti bərqərar etmək üçün zühur edəcək.[51]

Bəda və rəcət on iki imam şiələrin xüsusi etiqadlarındandır.[52] Rəcət inancına görə, İmam Mehdinin (ə) zühurundan sonra ölülərdən bəziləri diriləcək. Bu ölülər arasında həm saleh insanlar və şiələr, həm də Əhli-beyt düşmənləri olacaq və onlar öz əməllərinin cəzasını dünyada görəcəklər.[53] Bəda da o deməkdir ki, Allah bəzən Peyğəmbərə və ya İmama nazil etdiyi məsələni məqsədəuyğun hesab edərək dəyişdirir və başqa bir şeylə əvəz edir.[54]

Ən mühüm İmamiyyə teoloqları bunlardır: Şeyx Mufid (336 və ya 338-413 h.q.), Şeyx Tusi (385-460 h.q.), Xacə Nəsirəddin Tusi (597-672 h.q.) və Əllamə Hilli (648-726 h.q.)[55]. Ən görkəmli İmamiyyə fəqihləri bunlardır: Şeyx Tusi, Muhəqqiq Hilli, Əllamə Hilli, Şəhid Əvvəl, Şəhid Sani, Kaşiful-ğita, Mirzayi Qumi və Şeyx Murtəza Ənsari.[56]

İranda ölkə əhalisinin təxminən 90%-ni təşkil edən şiələrin əksəriyyəti on iki imamçılardır.[57]

Zeydilər

Zeydiyyə firqəsi İmam Səccadın (ə) oğlu Zeydə aiddir .[58] Bu firqəyə görə yalnız İmam Əlinin (ə), İmam Həsənin (ə) və İmam Hüseynin (ə) imaməti Peyğəmbər tərəfindən təyin edilmişdir.[59] Bu üç imamdan başqa kim Həzrət Zəhranın (s.ə) nəslindən alim, zahid, səxavətli və şücaətli olsa, imamdır.[60]

Zeydiyyənin Əbu Bəkr və Ömərin imaməti ilə bağlı iki mövqeyi var: onların bəziləri bu ikisinin imamətinə inanır, bəziləri isə bunu qəbul etmir.[61] Bu gün Yəmən Zeydilərinin rəyi birinci qrupun rəyinə yaxındır.[62]

Carudiyyə, Salehiyyə və Süleymaniyyə Zeydiyyənin üç əsas firqəsi idi.[63] “Əl-Miləl və ən-Nihəl” kitabının müəllifi Şəhristanın fikrincə, Zeydilərin əksəriyyəti kəlamda mötəzilə, fiqhdə isə dörd sünni fiqhi məzhəbdən biri olan Hənəfi məzhəbindən təsirləniblər.[64]

"Şiə Atlas" kitabına görə, Zeydilər Yəmənin 20 milyon əhalisinin 35-40 faizini təşkil edir.[65]

İsmailiyyə

İsmailiyyə şiə firqələrindən biridir və bu firqənin ardıcılları İmam Sadiqdən (ə) sonra, onun böyük oğlu İsmayılı imam hesab edir və İmam Kazımın (ə) imamətini və İmamiyyənin digər imamlarını qəbul etmirlər.[66]İsmaililər inanırdılar ki, imamətin yeddi dövrü var və hər dövr yeni şəriət gətirən “Natiq”lə başlayır və ondan sonrakı hər dövrdə yeddi imam imamətə rəhbərlik edir.[67]

İmamətin ilk altı dövrünün danışanları ilk peyğəmbərlərdir ki, bunlara Adəm, Nuh, İbrahim, Musa, İsa və Həzrət Məhəmməd (s) daxildir.[68] İsmayılın oğlu Məhəmməd Məktum İslam peyğəmbəri ilə başlayan altıncı imamət dövrünün yeddinci imamıdır.

O, qiyam etdiyi zaman yeddinci imamət dövrünün natiqi olacaq vəd edilmiş Mehdidir.[69] Deyilənə görə, bu təlimlərdən bəziləri Fatimilər hakimiyyəti dövründə dəyişikliyə məruz qalmışdır.[70]

İsmailiyyənin ən mühüm xüsusiyyəti ezoterizm hesab edilir. Çünki onlar ayələri, hədisləri, elmi və İslami hökmləri təfsir edib zahirinə zidd bir məna götürürlər. Onların fikrincə, Quran ayələri və hədislərin zahiri və batini cəhətləri vardır. İmam onların batinini bilir və imamın fəlsəfəsi dinin batinini öyrətmək və batini elmi ifadə etməkdir. [71]

Hakim Noman İsmailiyyənin[72] ən böyük hüquqşünası hesab olunur [73] və onun “Dəaimul-İslam” kitabı bu firqə fiqhinin əsas mənbəyidir . Əbu Hatəm Razi, Nasir Xosrov və “İxvan əs-Səfa” adlı bir qrup da görkəmli ismaili mütəfəkkirləri hesab edilmişdir.[74] Əbu Hatəm Razinin yazdığı “İxvan əs-Səfa” və “Ələm ən-Nəbvəh”in məktubları onların ən mühüm fəlsəfi kitablarındandır.Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1384, s. 154 və 161


İsmaililər bu gün Misir Fatimilərinin iki qolunun, yəni Nəzariyyə və Müstələviyyənin sağ qalanları olan Ağaxaniyyə və Bohra olmaqla iki qrupa bölünürlər.[75] Birinci qrup bir milyona yaxın hesab edilir və əsasən Hindistan, Pakistan, Əfqanıstan və İran kimi Asiya ölkələrində yaşayırlar.[76] İkinci qrupun sayının təxminən beş yüz min nəfər olduğu təxmin edilir ki, onların da 80%-dən çoxu Hindistanda yaşayır.[77]

Məhdəviyyət

Məhdəviyyət bütün İslam məzhəbləri arasında ortaq bir mövzu hesab olunur,[78] lakin bu fikir şiə məzhəbində xüsusi yer tutur və bir çox rəvayətlərdə, kitablarda və məqalələrdə qeyd edilmişdir.[79]

Şiə firqələri Mehdinin varlığında həmfikir olsalar da, onun təfərrüatları və misalları baxımından fərqlidirlər. On iki imam şiə, Mehdini 12-ci imam, İmam Həsən Əskərinin (ə) oğlu və vəd edilmiş olduğuna və qeybdə olduğuna inanır.[80] İsmaililər İmam Sadiqin (ə) oğlu İsmayılın oğlu Muhəmməd Məktumu vəd edilmiş Mehdi hesab edirlər.[81] Zeydiyyə, qiyamı imamın şərti hesab etdikləri üçün intizara və imamın qeybinə inanmırlar.[82] Onlar hər imamı Mehdi və xilaskar hesab edirlər.[83]

Digər mühüm teoloji görüşlər

Şiələr tövhid, nübuvvət və dirilmə kimi dinin əsaslarını digər müsəlmanlarla paylaşarkən, onları bütün sünnilərdən və ya bəzilərindən fərqləndirən əqidələri də vardır. İmamət və məhdəviyyət məsələlərindən başqa, o əqidələrə aşağıdakılar daxildir: əqli yaxşılıq və çirkinlik, Allahın sifətlərini ucaldan, əmrlər arasında əmr, səhabələrin ədalətsizliyi, təqiyyə, təvəssül və şəfaət.

Mötəzilə kimi şiə alimləri də fəzilət və çirkinliyin ağılla qazanıldığını hesab edirlər.[84] Yaxşılıq və çirkinlik o mənada rasionaldır ki, əməllər, Allahın onları yaxşı və ya pis hesab etməsindən asılı olmayaraq, əqli cəhətdən yaxşı və pisə bölünür.[85] Bu söz yaxşılığı və pisliyi şəriət hesab edən Əşairələrin nəzərinə ziddir [86] və bu real deyil. Deməli, Allahın əmr etdiyi hər şey xeyir, qadağan etdiyi isə pisdir.[87]

"Tənziyyə Sifət" (Allahın sifətlərini ucaldan) nəzəriyyəsi “Tətil” və “Təşbih" adlanan iki baxışın əksinədir. Birincisi deyir ki, Allaha heç bir sifət aid edilməməlidir, digəri isə Allahı öz sifətlərində başqa məxluqlarla müqayisə edir.[88] Şiə məzhəbinə görə, məxluqlar üçün istifadə edilən bəzi müsbət sifətləri Allaha aid etmək olar, lakin o, bu sifətlərə malik olduğuna görə məxluq sayılmamalıdır.[89] Məsələn, demək lazımdır ki, insanda elm, qüdrət və həyat olduğu kimi, Allah da bu sifətlərə malikdir, lakin Allahın elmi, qüdrəti və həyatı insanın elmi, qüdrəti və həyatı ilə eyni deyildir.[90]

"Əmrlər arasında əmr" nəzəriyyəsinə görə, insan mötəzilənin düşündüyü kimi tam azad bir varlıq deyil və Əhli-hədislərin dediyi kimi tamamilə məcbur deyildir [91]. Daha doğrusu, insan öz əməllərini yerinə yetirməkdə ixtiyar sahibidir, lakin onun iradə və qüdrəti müstəqil deyil və Allahın iradəsindən asılıdır.[92] Şiələr arasında Zeydilər mötəzilə kimi düşünürlər.[93]

Şiə mütəfəkkirləri sünnilərdən fərqli olaraq [94] Peyğəmbər səhabələrinin hamısının adil olduğuna inanmırlar [95] və onlar deyirlər ki, Peyğəmbərlə sırf ünsiyyət ədalətə dəlil deyildir.[96]

Zeydilər istisna olmaqla [97] şiələr təqiyyəni caiz hesab edirlər. Yəni, onlar hesab edirlər ki, fikir söyləmək müxaliflər tərəfindən zərərə səbəb ola bilərsə, biz öz fikrimizi açıqlayıb ona zidd nəsə deyə bilmərik.[98] Təvəssül digər İslam məzhəblərində ümumi məfhum olsa da, şiələr arasında daha mühüm yer tutur. Şiələr bəzi sünnilərdən, o cümlədən, vəhhabilərdən fərqli olaraq [99] hesab edirlər ki, insanın dualarının qəbul olunması və Allaha yaxınlaşmaq üçün Allah övliyalarının şəfaət etməsi lazımdır.[100] Təvəssülün şəfaətlə güclü əlaqəsi var.[101] Şeyx Müfidin fikrincə, şəfaətin mənası budur ki, Peyğəmbər və imamlar Qiyamət günü günahkarlara şəfaət edə bilsinlər və Allah onların şəfaəti ilə bir çox günahkarları xilas etsin.[102]

Fiqh

Quran və Peyğəmbərin (s) sünnəsini bütün şiələr şəriət hökmlərinin iki əsas mənbəyi hesab edirlər [103], lakin bu ikisindən və digər fiqh mənbələrindən necə istifadə etmək məsələsində ixtilaf edirlər.

Şiələrin çoxu, yəni imamiyyə və zeydiyyə sünnilər kimi Quran və Peyğəmbərin sünnəsi ilə yanaşı, ağıl və icmanı da dəlil hesab edirlər [104], lakin ismailiyyədə belə bir şey yoxdur. Yəni İsmailiyyə firqəsinə görə, heç bir müctəhidə təqlid etmək olmaz və şəriət hökmləri birbaşa Qurandan, Peyğəmbərin sünnəsindən və imamların təlimlərindən alınmalıdır.[105]

Sünnə ilə bağlı Zeydiyyə yalnız Peyğəmbərin rəftarını və danışmasını dəlil hesab edir və “Sihahi-Sittə” kimi sünni hədis mənbələrinə istinad edir.[106] İmamiyyə və İsmailiyyə isə öz imamlarının nəql etdiyi hədisləri fiqh mənbəyi hesab edirlər.[107]

Həmçinin, sünnilər kimi, Zeydiyyə də "Qiyas" və "İstihsa"nı dəlil hesab edir,[108], lakin bunlar İmami və İsmaili şiələri arasında etibarlı deyildir.[109] Əlbəttə, Zeydilər imamiyyə ilə sünnilər arasında olan ixtilafın bəzi hökmlərində şiələrin fətvalarını seçmişlər; Məsələn, əhli-sünnənin əksinə olaraq, “Həyyə əla Xeyril-əməl” ifadəsini azanın bir hissəsi hesab edir, “əs-salət-i-xeyrin-min ən-nəvm” (Namaz yuxudan yaxşıdır) ifadəsini azanda haram hesab edirlər.[110]

İmamiyyə ilə sünnilər arasında mübahisəli məsələlərdən biri olan müvəqqəti nikah məsələsində İsmailiyyə və Zeydiyyə sünnilərlə [111] həmfikirdirlər, yəni, müvəqqəti nikahı caiz hesab edən İmamiyyənin əksinə olaraq onun haramlığına səs verirlər.[112]

Əhali və coğrafi bölgü

2014-cü ildə dərc olunmuş statistik məlumatlara görə, İran, Azərbaycan, Bəhreyn, İraq və Livan şiələri öz ölkələrinin əhalisinin əlli faizindən çoxunu təşkil edir.[113]

“Pew Religion and Public Life Association” dünyada şiələrin sayının 154-200 milyon nəfər olduğunu və müsəlmanların 10-13 faizinə bərabər olduğunu açıqlamışdır.[114] Təbii ki, bəziləri bu statistikanı qeyri-real hesab edərək şiələrin üç yüz milyondan çox, yəni dünya müsəlmanlarının 19%-ni təşkil etdiyini bildirmişlər.[115]

"Pew Religion and Public Life Association" hesabatına görə, şiələrin 68-80 faizi dörd ölkədə yaşayır: İran, İraq, Pakistan və Hindistan. İranda 66-70 milyon şiə var ki, bu da dünyadakı bütün şiələrin 37-40%-nə bərabərdir. Pakistan, Hindistan və İraqın hər birində 16 milyondan çox şiə yaşayır.[116]

İran, Azərbaycan, Bəhreyn və İraqda əhalinin əksəriyyəti şiələrdir.[117] Şiələr həmçinin Yaxın Şərqdə, Şimali Afrikada, Asiya-Sakit okean regionunda, Amerika və Kanadada [118] və Çində [119] yaşayırlar.

Hökumətlər

2014-cü ildə açıqlanan statistik məlumatlara görə, İran, Azərbaycan, Bəhreyn, İraq və Livanda şiələr öz ölkələrinin əhalisinin 50%-dən çoxunu təşkil edir.

Ali-İdris, Təbəristan Ələviləri, Ali-Buyeh, Yəmən Zeydiləri, Fatimilər, Ələmut İsmailiyyə, Səbzevar Sərbdaran, Səfəvi və İran İslam Respublikası İslam dünyasında mövcud olan şiə hökumətləridir.

Mərakeşdəki Ali-İdris hökuməti və Əlcəzairin bir hissəsi [120] şiələrin qurduqları ilk hökumət hesab edilmişdir.[121] Bu hökumət h.q.172-ci ildə İmam Həsən Müctəbanın (ə) nəvəsi İdris tərəfindən qurulmuş və təxminən iki əsr davam etmişdir.[122] Digər bir Ələvi hökumətini zeydilər [123] qurub. Zeydilər də h.q. 284-cü ildən h.q.1382-ci ilə qədər Yəməndə hökmranlıq ediblər.[124] Fatimilər və Ələmut İsmailiyyə hökumətləri ismaili firqəsindən idi.[125]

Ali-Buyeh ilə bağlı fikir ayrılığı var. Bəziləri zeydi olduqlarına, bəziləri imamiyyə olduqlarına, bəzilərinə görə isə əvvəlcə zeydi, sonralar imamiyyə şiələri olduqlarına inanırlar.[126]

Olcaytu ləqəbi ilə tanınan Sultan Məhəmməd Xudabəndə (hökmdarlığı h.q. 716-728) də bir müddət on iki imamçı şiə məzhəbini öz hökumətinin rəsmi dini elan etdi. Lakin sünni dininə əsaslanan hökumət təşkilatının təzyiqi ilə yenidən sünni məzhəbini rəsmi məzhəb elan etdi.[127]

Səbzevardakı Sərbdaran hökuməti də şiə hökuməti hesab olunur.[128] Əlbəttə, Rəsul Cəfəriyana görə, Sərbdaran başçılarının və hökmdarlarının məzhəbi dəqiq məlum deyil. Amma aydındır ki, onların məzhəbi liderləri şiə təmayüllü sufilər idi.[129] Sərbdaranın sonuncu hökmdarı Xacə Əli Muayyed [130] İmamiyyəni hökumətinin rəsmi məzhəbi elan etdi.[131]

Hicri qəməri 907-ci ildə Şah İsmayıl tərəfindən qurulan Səfəvi hökumətində on iki imam şiə məzhəbi rəsmiləşdi.[132] Bu hökumət İranda İmamiyyə məzhəbini yayaraq İranı tam şiə ölkəsinə çevirdi.[133]

İran İslam Respublikasında da on iki imam şiə məzhəbinin prinsipləri əsas götürülür.[134]

Əlavə mütaliə üçün

Əllamə Təbatəbai tərəfindən yazılmış İslamda şiə kitabı: Bu kitab şiə dinini tanıtmaq məqsədi ilə fars dilində yazılmışdır - xüsusilə qeyri-müsəlman auditoriya üçün. Bu əsərdə şiənin dərk edilməsi üçün lazım olan material sadə və yığcam bir dillə bəyan edilmişdir. İslamda şiə kitabı müxtəlif dillərə tərcümə edilmişdir.

Qalereya

İstinadlar

  1. ↑ Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c. 1, s. 131.
  2. ↑ Şeyx Müfid, Əvailul-məqalat, h.q 1413, s. 35.
  3. ↑ Şərhul-məvaqif, h.q 1325, c. 8, s. 354.
  4. ↑ Cəfəriyan, Tarixe təşəyyü dər İran əz ağaz ta tulue dövləte Səfəvi, h.ş 1390, s. 22 və 27
  5. ↑ Cəfəriyan, Tarixe təşəyyü dər İran əz ağaz ta tulue dövləte Səfəvi, h.ş 1390, s. 28
  6. ↑ Fərahidi, Tarixe təşəyyü dər İran əz ağaz ta tulue dövləte Səfəvi, h.ş 1390, s. 28
  7. ↑ Mühərrəmi, Tarixe təşəyyü, h.ş 1382, s. 43-44 ; Quruhe tarixe pəjuheşqahe hövzə və daneşqah, Tarixe təşəyyü, h.ş 1389, s. 20-22 ; Fəyyaz, Peydayiş və qostəreşe təşəyyü, h.ş 1382, s. 49-53.
  8. ↑ Təbətəbayi, Şiə dər islam, h.ş 1388, c.1, s. 29 ; Sabiri, Tarixe firəqe islam, h.ş 1388, s. 18-20
  9. ↑ Siyuti, Əddurrul-mənsur, h.q 1404, c. 6, s. 379
  10. ↑ İbn Əsakir, Tarixu mədinəti Dəməşq, Darul-fikr littibaəti vən-nəşr vəttozi, c. 42, s. 332
  11. ↑ Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1388, s. 20
  12. ↑ Təbətəbayi, Şiə dər İslam, h.ş 1388, s. 32-33
  13. ↑ Naşi Əkbər, Məsailul-imamət, miladi 1971, s. 22-23
  14. ↑ Seyyid ibn Tavus, Kəşful muhəccə lisəmərətil-muhəccə, h.q 1370, s. 174 ; Musəvi, Təmamu Nəhcül-bəlağə, h.q 1418, s. 868
  15. ↑ Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c.1, s. 131
  16. ↑ Ənsari, İmamət(İmamət nəzdi imamiyye), s. 137 ; Sultani, Tarix və əqaide Zeydiyyə, h.ş 1390, s. 256-257.
  17. ↑ Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 213
  18. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c. 2, s. 21
  19. ↑ https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=23&lid=0&catid=23995&mid=249480؛ https://www.valiasr-aj.com/persian/mobile_shownews.php?idnews=7533
  20. ↑ Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c.1, s. 131
  21. ↑ Əmirxani, Nəzəriyyeyi nəss əz didqah mütəkəllimane imami, s. 13
  22. ↑ Əmirxani, Nəzəriyyeyi nəss əz didqah mütəkəllimane imami, s. 29 ; Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 105 ; Şeyx Müfid, Əvailul-məqalat, h.q 1413, s. 40-41
  23. ↑ Əmirxani, Nəzəriyyeyi nəss əz didqah mütəkəllimane imami, s. 13
  24. ↑ Əmirxani, Nəzəriyyeyi nəss əz didqah mütəkəllimane imami, s. 11; Şeyx Müfid, Əvailul-məqalat, 1413, s. 38; Rəbbani Golpayqani, dəramədi bər elme kəlam, h.ş 1387, s. 181
  25. ↑ Şeyx Tusi, Əl-İqtisad, h.q 1406/ miladi 1986, s. 312; Rəbbani Golpayqani, dəramədi bər elme kəlam, h.ş 1387, s. 181
  26. ↑ Şeyx Tusi, Əl-İqtisad, h.q 1406/ miladi 1986, s. 312
  27. ↑ Şeyx Tusi, Əl-İqtisad, h.q 1406/ miladi 1986, s. 312; Rəbbani Golpayqani, dəramədi bər elme kəlam, h.ş 1387, s. 181
  28. ↑ Şeyx Müfid, Əl-İfsah, h.q 1412, s. 28-29 ; Sultani, Tarix və əqaide Zeydiyyə, h.ş 1390, s. 260-263
  29. ↑ Şeyx Müfid, Əl-İfsah, h.q 1412, s. 28
  30. ↑ Əllamə Hilli, Kəşful-murad, h.q 1417, s. 491
  31. ↑ Əllamə Hilli, Kəşful-murad, h.q 1417, s. 492 ; Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 105
  32. ↑ Əllamə Hilli, Kəşful-murad, h.q 1417, s. 492-494 ; Sübhani, Əl-ilahiyyat, h.ş 1384/ h.q 1426, s. 26-45
  33. ↑ Əllamə Hilli, Kəşful-murad, h.q 1417, s. 493 ; Sübhani, Əl-ilahiyyat, h.ş 1384/ h.q 1426, s. 125-130
  34. ↑ Sübhani, Əl-ilahiyyat, h.ş 1384/ h.q 1426, s. 117-125
  35. ↑ Sübhani, Əzva əla əqaidiş-şiətil-imamiyyə, h.q 1421, s. 389-394
  36. ↑ Sultani, Tarix və əqaide Zeydiyyə, h.ş 1390, s. 278
  37. ↑ Sultani, Tarix və əqaide Zeydiyyə, h.ş 1390, s. 279
  38. ↑ Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c.1, s. 131 ; Əllamə Hilli, Kəşful-murad, h.q 1417, s. 497
  39. ↑ Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c. 1, s. 141-143
  40. ↑ Əllamə Hilli, Kəşful-murad, h.q 1417, s. 498-501 ; Şeyx Müfid, Əl-İfsah, h.q 1412, s. 32, 33 ,134
  41. ↑ Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1388, c. 2, s. 32
  42. ↑ Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1388, c. 2, s. 95-104
  43. ↑ Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c. 1, s. 132-136
  44. ↑ Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c. 1, s. 131-dən 171 kimi
  45. ↑ Təbətəbayi, Şiə dər islam, h.ş 1383, s. 66
  46. ↑ Təbətəbayi, Şiə dər islam, h.ş 1383, s. 64
  47. ↑ Təbətəbayi, Şiə dər islam, h.ş 1383, s. 65
  48. ↑ Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c. 1, s. 154
  49. ↑ Cəbrail, Seyre ture kəlame şiə, h.ş 1396, s.46 ; Təbətəbayi, Şiə dər islam, h.ş 1383, s. 66
  50. ↑ Əllamə Təbətəbayi, Şiə dər islam, h.ş 1383, s. 197-199
  51. ↑ Əllamə Təbətəbayi, Şiə dər islam, h.ş 1383, s. 230-231
  52. ↑ Rəbbani Golpayqani, dəramədi be Şiə şenasi, h.ş 1392, s. 273 ; Təbətəbayi, Əl-mizan, h.q 1417, c. 2, s. 106
  53. ↑ Rəbbani Golpayqani, dəramədi be Şiə şenasi, h.ş 1392, s. 273
  54. ↑ Təbətəbayi, Əl-mizan, h.q 1393, c. 11, s. 183 ; Şeyx Müfid, Təshihul-etiqad, h.q 1413, s. 56
  55. ↑ Kaşifi, Kəlame şiə, h.ş 1387, s. 52
  56. ↑ Məkarim Şirazi, Dairətul-məarife fiqhe muqarin, h.q 1427, c. 1, s. 260-264
  57. ↑ Təqizadə Davəri, Qozarişi əz amare cəmiyyəte şiəyane keşvərhaye cəhan, h.ş 1390, s. 29
  58. ↑ Hayns, Təşəyyü, h.ş 1389, s. 357
  59. ↑ Sultani, Tarix və əqaide Zeydiyyə, h.ş 1390, s. 287-288 ; Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1388, c. 2, s. 86
  60. ↑ Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c. 1, s. 137-138
  61. ↑ Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1388, c. 2, s. 95
  62. ↑ Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1388, c. 2, s. 95
  63. ↑ Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1388, c. 2, s. 102
  64. ↑ Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c.1, s. 143
  65. ↑ Rəsul Cəfəriyan, Ətləse şiə, h.ş 1387, s. 466
  66. ↑ Şəhristani, Əlmiləl vənnihəl, h.ş 1375, c. 1, s. 170-171
  67. ↑ Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 165
  68. ↑ Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 165 ; Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1384, c. 2, s. 151
  69. ↑ Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1384, c. 2, s. 151-151 ; Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 165
  70. ↑ Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 162
  71. ↑ Berenckar, Aşinayi ba firəq və məzahibe islami, h.ş 1389, s. 95
  72. ↑ Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 212
  73. ↑ Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 212
  74. ↑ Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1384, s. 153
  75. ↑ Məşkur, Fərhənge firəqe islam, h.ş 1372, s. 53
  76. ↑ Dəftəri, İsamiliyyə, s. 701
  77. ↑ Dəftəri, Bəhre, s. 813
  78. ↑ Sədr, Bəhse həvlil-məhdi, h.q 1417/ miladi 1996, s. 15 ; Həkimi, Xorşide məğrib, h.ş 1386, s. 90
  79. ↑ Həkimi, Xorşide məğrib, h.ş 1386, s. 91
  80. ↑ Təbətəbayi, Şiə dər islam, h.ş 1383, s. 230-231
  81. ↑ Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1384, c. 2, s. 152
  82. ↑ Sultani, Tarix və əqaide Zeydiyyə, h.ş 1390, s. 291
  83. ↑ Sultani, Tarix və əqaide Zeydiyyə, h.ş 1390, s. 294
  84. ↑ Rəbbani Golpayqani, dəramədi bər elme kəlam, h.ş 1387, s. 296 ; Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1388, c. 2, s. 88
  85. ↑ Müzəffər, Üsulul-fiqh, h.q 1430, c. 2, s. 271
  86. ↑ Müzəffər, Üsulul-fiqh, h.q 1430, c. 2, s. 271
  87. ↑ Müzəffər, Üsulul-fiqh, h.q 1430, c. 2, s. 271
  88. ↑ Rəbbani Golpayqani, dəramədi bər elme kəlam, h.ş 1387, s. 172-173
  89. ↑ Rəbbani Golpayqani, dəramədi bər elme kəlam, h.ş 1387, s. 172 ; Təbətəbayi, Şiə dər islam, h.ş 1383, s. 125-126
  90. ↑ Təbətəbayi, Şiə dər islam, h.ş 1383, s. 125-126
  91. ↑ Rəbbani Golpayqani, dəramədi bər elme kəlam, h.ş 1387, s. 277
  92. ↑ Rəbbani Golpayqani, dəramədi bər elme kəlam, h.ş 1387, s. 173
  93. ↑ Sultani, Tarix və əqaide Zeydiyyə, h.ş 1390, s. 216
  94. ↑ İbn Əsir, Usdul-ğayə, h.q 1409, c. 1, s. 10 ; İbn Əbdulbirr, Əl-istiab, h.q 1412/ miladi 1992, c.1, s. 2
  95. ↑ Şəhid Sani, Ərriayətu fi elmid-dirayə, h.q 1408, s. 343; Əyanuş-şiə, h.q 1419/ miladi 1998, c. 1, s. 161 ; Rəbbani Golpayqani, dəramədi bər elme kəlam, h.ş 1387, s. 209-210
  96. ↑ Şəhid Sani, Ərriayətu fi elmid-dirayə, h.q 1408, s. 343 ; Əmin, Əyanuş-şiə, h.q 1419/ miladi 1998, c. 1, s. 161
  97. ↑ Sabiri, Tarixe firəqe islami, h.ş 1388, c.2, s. 87
  98. ↑ Sübhani, Təqiyyə, s. 891-892 ;Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 87
  99. ↑ Sübhani, Təvəssül, s. 541
  100. ↑ Sübhani, Təvəssül, s. 540
  101. ↑ Paketçi, Təvəssül, s. 362
  102. ↑ Şeyx Müfid, Əvailul-məqalat, h.q 1413, s. 47
  103. ↑ Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 212 ; Müzəffər, Üsulul-fiqh, h.q 1430, c. 1, s. 45-46 ; Rəhməti və Haşimi, Zeydiyyə (Fiqhe Zeydiyyə), s. 98
  104. ↑ Müzəffər, Üsulul-fiqh, h.q 1430, c.1 ,s. 15 ; Rəhməti və Haşimi, Zeydiyyə (Fiqhe Zeydiyyə), s. 98 və 99
  105. ↑ Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 214
  106. ↑ Rəhməti və Haşimi, Zeydiyyə (Fiqhe Zeydiyyə), s. 98 və 99
  107. ↑ Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 212 ; Müzəffər, Üsulul-fiqh, h.q 1430, s. 51
  108. ↑ Rəhməti və Haşimi, Zeydiyyə (Fiqhe Zeydiyyə), s. 98 və 99
  109. ↑ Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 213-214
  110. ↑ Rəhməti və Haşimi, Zeydiyyə (Fiqhe Zeydiyyə), s. 98
  111. ↑ Dəftəri, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, h.ş 1393, s. 412 ; Rəhməti və Haşimi, Zeydiyyə (Fiqhe Zeydiyyə), s. 98
  112. ↑ Rəhməti və Haşimi, Zeydiyyə (Fiqhe Zeydiyyə), s. 98
  113. ↑ ↑ FT_14.06.17_ShiaSunni
  114. ↑ Əncüməne din və zendegiye ümumi piv, Nəqşe cəmiyyəte müsəlmanan cəhan, h.ş 1393, s. 19
  115. ↑ Əncüməne din və zendegiye ümumi piv, Nəqşe cəmiyyəte müsəlmanan cəhan, h.ş 1393, s. 11
  116. ↑ Əncüməne din və zendegiye ümumi piv, Nəqşe cəmiyyəte müsəlmanan cəhan, h.ş 1393, s. 19
  117. ↑ Əncüməne din və zendegiye ümumi piv, Nəqşe cəmiyyəte müsəlmanan cəhan, h.ş 1393, s. 20
  118. ↑ Əncüməne din və zendegiye ümumi piv, Nəqşe cəmiyyəte müsəlmanan cəhan, h.ş 1393, s. 19-20
  119. ↑ ↑ 中国的穆斯林都是来自哪些教派、 中国海洋大学
  120. ↑ Səccadi, Ali-İdris, s. 561
  121. ↑ Səccadi, Ali-İdris, s. 5614
  122. ↑ Səccadi, Ali-İdris, s. 561-562
  123. ↑ Çilonigər və Şahmuradi, Dövləthaye şiə dər tarix, h.ş 1395, s. 51
  124. ↑ Rəsul Cəfəriyan, Ətləse şiə, h.ş 1378, s. 462
  125. ↑ Çilonigər və Şahmuradi, Dövləthaye şiə dər tarix, h.ş 1395, s. 155-157
  126. ↑ Çilonigər və Şahmuradi, Dövləthaye şiə dər tarix, h.ş 1395, s. 125-130
  127. ↑ Cəfəriyan, Tarixe təşəyyü dər İran əz ağaz ta tulue dövləte Səfəvi, h.ş 1390, s. 694
  128. ↑ Cəfəriyan, Tarixe təşəyyü dər İran əz ağaz ta tulue dövləte Səfəvi, h.ş 1390, s. 776
  129. ↑ Cəfəriyan, Tarixe təşəyyü dər İran əz ağaz ta tulue dövləte Səfəvi, h.ş 1390, s. 694 777-780
  130. ↑ Cəfəriyan, Tarixe təşəyyü dər İran əz ağaz ta tulue dövləte Səfəvi, h.ş 1390, s. 778
  131. ↑ Cəfəriyan, Tarixe təşəyyü dər İran əz ağaz ta tulue dövləte Səfəvi, h.ş 1390, s. 781
  132. ↑ Hayns, Təşəyyü, h.ş 1389, s. 156-157
  133. ↑ Çilonigər və Şahmuradi, Dövləthaye şiə dər tarix, h.ş 1395, s. 276-277
  134. ↑ Qasimi və Kərimi, Cümhuriye İslamiye İran, s. 765-766

Ədəbiyyat

  • İbn Əsir, Əli ibn Muhəmməd, Usdul-ğayə fi mərifətis-səhabə, Darul-fikr, Beyrut çapı, h.q 1409/ miladi 1989.
  • İbn Əbdulbirr, Yusif ibn Əbdullah, Əl-istiab fi mərifətil-əshab, Təhqiq: Əli Muhəmməd Əlbəcavi, Beyrut çapı, Darul-cil, h.q 1412/ miladi 1992.
  • Əmirxani, Əli, Nəzəriyyeyi nəss əz didqah mütəkəllimane imami, İmamət pəjuhi, № 10, h.ş 1392.
  • Əmin, Seyyid Möhsün, Əyanuş-şiə, Təhqiqe Həsən Əmin, Beyrut çapı, Darut-təarif, h.q 1419/ miladi 1998.
  • Əncüməne din və zendegiye ümumi piv, Nəqşe cəmiyyəte müsəlmanan cəhan, Tərcümə:Mahmud Təqizadə Davəri, Qum, İntişarate şiə şenasi, Birinci çap, h.ş 1393.
  • Ənsari, Həsən, İmamət (İmamət nəzdi imamiyye), Dairətul-məarife bozorge islami, c. 10, Tehran, Birinci çap, h.ş 1380.
  • İci, Mir Seyyidşərif, Şərhul-məvaqif, Düzəliş:Bədruddin Nesani, Qum, Şərif Rəzi, Birinci çap, h.q 1325.
  • Berenckar, Rza, Aşinayi ba firəq və məzahibe islami, Qum, Kitabe Taha, Dördüncü çap, h.ş 1389.
  • Paketçi, Əhməd, Təvəssül, Dairətul-məarife bozerge islami, c.16, Tehran, Birinci çap, h.ş 1387.
  • Təqizadə Davəri, Mahmud, Qozarişi əz amare cəmiyyəte şiəyane keşvərhaye cəhan bər əsase mənabe interneti və məktubi, Qum, İntişarate şiə şenasi, Birinci çap, h.ş 1390.
  • Cəbraili, Muhəmməd Səfər, Seyre ture kəlame şiə, İkinci dəftər: Əz əsre ğeybət ta Xace Nəsir Tusi, Tehran, İntişarate pəjuheşqahe fərhəng və əndişeye islami, Beşinci çap, h.ş 1396.
  • Cəfəriyan, Rəsul, Ətləse şiə, Tehran, Sazmane coğrafiyayiye niruhaye müsəlləh, Beşinci çap, h.ş 1391.
  • Cəfəriyan, Rəsul, Tarixe təşəyyü dər İran əz ağaz ta tulue dövləte Səfəvi, Tehran, Elm nəşriyatı, Dördüncü çap, h.ş 1390.
  • Çilonigər, Muhəmməd Əli və Seyyid Məsud Şahmuradi, Dövləthaye şiə dər tarix, Qum, Pəjuheşqahe ulum və fərhənghaye islami, Birinci çap, h.ş 1395.
  • Həkimi, Muhəmmədrza, Xorşide məğrib, Qum, Dəlile ma, iyirmi səkkizinci çap, h.ş 1386.
  • Dəftəri, Fərhad, İsamiliyyə, Dairətul-məarife bozorge islami, c. 8, Tehran, Mərkəze Dairətul-məarife bozorge islami, Beşinci çap, h.ş 1377.
  • Dəftəri, Fərhad, Bəhre, Daneşnameye cahane islam, c. 4, Tehran, Bünyade dairətul-məarife islami, Birinci çap, h.ş 1377
  • Dəftəri, Fərhad, Tarix və sünnəthaye İsamiliyyə, Tərcümə: Firidun Bədrəhayi, Tehran, Furuzane ruz, Birinci çap, h.ş 1393.
  • Rəbbani, Golpayqani, Əli, Dəramədi bər elme kəlam, Qum, Darul-fikr, Birinci çap, h.ş 1387.
  • Rəbbani, Golpayqani, Əli, Dəramədi be Şiə şenasi, Qum, Mərkəze beynəlmiləli, Tərcümə və nəşr: Əlmustafa, Dördüncü çap, h.ş 1392.
  • Rəhməti, Muhəmməd Kazim və Seyyidrza Haşimi, Zeydiyyə, Daneşnameye cahane islam, c. 22, Tehran, Bünyade dairətul-məarife islami, Birinci çap, h.ş 1396.
  • Sübhani, Cəfər, Təqiyyə, Daneşnameye cahane islam, c. 7, Tehran, Bünyade dairətul-məarife islami, Birinci çap, h.ş 1382.
  • Sübhani, Cəfər, Təvəssül, Daneşnameye cahane islam, c. 8, Tehran, Bünyade dairətul-məarife islami, Birinci çap, h.ş 1383.
  • Sübhani, Cəfər, Əzvaun əla əqaidiş-şiətil-imamiyyə və tarixihim, Tehran, Məşər, h.q 1421.
  • Sübhani, Cəfər, Əl-ilahiyyat əla hudəl-kitab vəssünə vəl-əql, Həsən Məkki Amuli, Qum, Müəssiseye İmam Sadiq, Altıncı çap, h.ş 1386/ h.q 1426.
  • Səccadi, Sadiq, Ali-İdris, Dairətul-məarife bozorge islami, c. 1, Tehran, Mərkəze Dairətul-məarife bozorge islami, Birinci çap, h.ş 1374.
  • Sultani, Mustafa, Tarix və əqaide Zeydiyyə, Qum, Ədyan nəşriyyatı, Birinci çap, h.ş 1390.
  • Siyuti, Əbdürrəhman ibn Əbibəkr, Əddurrul-mənsur fittəfsiri bil-məsur, Qum, Məktəbətu Ayətullah Üzma Mərəşi Nəcəfi, h.q 1404.
  • Şəhristani, Muhəmməd ibn Əbdülkərim, Əlmiləl vənnihəl, Təhqiq: Muhəmməd ibn Fəthullah Bədran, Qum, Əşşərifur-rəzi, h.ş 1375.
  • Şəhid Sani, Zeynuddin ibn Əli, Ərriayə, Fi elmid-dirayə, Təhqiq: Əbdülhüseyn Muhəmmədəli Bəqqal, Qum, Məktəbətu Ayətullah Üzma Mərəşi Nəcəfi, h.q 1408.
  • Şeyx Tusi, Muhəmməd ibn Həsən, Əl-İqtisad fima yətəəlləqu biletiqad, Beyrut çapı, Darul-əzva, İkinci çap, h.q 1406/miladi 1986.
  • Sabiri, Hüseyn, Tarixe firəqe islami, Tehran, Simət, Beşinci çap, h.ş 1384.
  • Sədr, Seyyid Muhəmməd Baqir, Bəhsu həvlil-məhdi, Təhqiq: Əbdulcəbbar Şərare, Qum, Mərkəze Qədir liddirasatil-İslamiyyə, h.q 1417/miladi 1996.
  • Təbətəbayi, Seyyid Muhəmməd Hüseyn, Əl-mizan fi təfsiril Quran, Qum, İntişarate İslami, Beşinci çap, h.q 1417.
  • Təbətəbayi, Seyyid Muhəmməd Hüseyn, Şiə dər islam, Qum, Dəftəre İntişarate İslami, On altıncı çap, h.ş 1383.
  • Əllamə Hilli, Kəşful-murad fi şərhi Təcridil-etiqad,Təhqiq: Həsən Həsənzadə Amili, Qum, Müəssisətun-nəşril-islami, Yeddinci çap, h.q 1417.
  • Fərahidi, Xəlil ibn Əhməd, Əleyn, Düzəliş: Məhdi Məxzumi və İbrahim Samirayi, Qum, Hicrət nəşr, h.q 1410.
  • Fəyyaz, Əbdullah, Peydayiş və qostəreşe təşəyyü, Tərcümə: Seyyid Cavad Xatəmi, Səbzvari, İntişarate ibn Yəmin, Birinci çap, h.ş 1382.
  • Qasimi Türki, Muhəmmədəli və Cavad Kərimi, Cümhuriye İslamiye İran, Daneşnameye cahane islam, c. 10, Tehran, Bünyade dairətul-məarife islami, Birinci çap, h.ş 1385.
  • Kaşifi, Muhəmmədrza, Kəlame şiə mahiyyət, Müxtəsat və mənabe, Tehran, Sazmane İntişarate pəjuheşqahe fərhəng və əndişeye islami, Üçüncü çap, h.ş 1387.
  • Muhərrəmi, Ğulamhəsən, Tarixe təşəyyü əz ağaz ta payane ğeybəte suğra, Qum, Müəssiseye amuzeşi və pəjuheşie İmam Xomeyni, İkinci çap, h.ş 1382.
  • Məşkur, Muhəmməd Cavad, Fərhənge firəqe islami, Məşhəd, Bünyade pəjuheşhaye islamiye Astane Qüdse Rəzəvi, İkinci çap, h.ş 1372.
  • Müzəffər, Muhəmmədrza, Üsulul-fiqh, Qum, Dəftəre İntişarate İslami, Beşinci çap, h.q 1430.
  • Müfid, Muhəmməd ibn Muhəmməd, Əl-İfsah, Fi İmaməti Əmirəlmöminin (ə), Qum, Müəssiseye besət, Birinci çap, h.q 1412.
  • Müfid, Muhəmməd ibn Muhəmməd, Əvailul-məqalat fil-məzahib vəl-muxtarat, Qum, Əl-mutəmərul-aləmi lişşeyxil-Müfid, h.q 1413.
  • Müfid, Muhəmməd ibn Muhəmməd, Düzəliş: Etiqadatul-imamiyyə, Təhqiq: Hüseyn Dərgahi, Qum, Əl-mutəmərul-aləmi lişşeyxil-Müfid, h.ş 1371.
  • Məkarim Şirazi, Nasir, Dairətul-məarife fiqhe muqarin, Qum, Mədrəseye İmam Əli ibni Əbitalib (ə), Birinci çap, h.q 1427.
  • Halim, Hayns, Təşəyyü, Tərcümə: Muhəmmədtəqi Əkbəri, Qum, Ədyan nəşriyyatı, İkinci çap, h.ş 1389.
  • İbn Əsakir, Əli ibn Həsən, Tarixu mədinəti Dəməşq, Təhqiq: Əli Şiri, Darul-fikr littibaəti vən-nəşri vəttozi, Əttəbəətul-ula, Bita.
  • Naşi Əkbər, Məsailul-imamət, Məqtətəfatu minəl-kitabil-əvsət fil-məqalat, Təhqiq: Yusif Fanas, Beyrut, miladi 1971.
  • Musəvi, Seyyid Sadiq, Təmamu Nəhcül-bəlağə, Tehran, Müəssiseye İmam Sahibuz-Zaman(əf), h.q 1418.
  • FT_14.06.17_ShiaSunni, pewresearch.org
Mənbə — "https://az.wikishia.net/w/index.php?title=Şiə&oldid=14255"