Səqələyn hədisi

wikishia saytından
Səqələyn hədisi
Səqələyn hədisi
Səqələyn hədisi
MövzuQuran və Əhli-beytin (ə) məqamı
Nəql olunubİslam Peyğəmbəri (s)
Ravilərİmam Əli (ə) - İmam Həsən (ə) - İmam Sadiq (ə) - Əbuzər - Zeyd ibn Ərqəm - Əbu Səid Xudri - Zeyd ibn Sabit - Cabir ibn Abdullah Ənsari - Hüzeyfə ibn Useyd
Sənədin mötəbərliyiMütəvatir - Səhih
Şiə mənbələriƏl-Kafi - Bəsairud-dərəcat - Kifayətul-əsər - Uyunu Əxbarir-Rza (ə) - Təfsirul-Qumi
Sünni mənbələriSəhih-Müslim - Sunənu Nəsai - Sunənu Tirmizi - Sunənu Darimi - Musnədu Əhməd ibn Hənbəl - Müstədrəku Hakim Nişaburi


Bu məqalə Səqəleyn hədisi barəsidədir. Səqəleyn məfhumu haqda məlumat almaq üçün Səqəleyn məqaləsinə daxil olun.

Səqələyn (ərəbcə: حديث الثقلين) və ya Siqləyn hədisi İslam peyğəmbərinin (s) Quran və Əhli-beytin (ə) hidayətdə rolu və onlara əməl etməyin zəruriliyi haqqında məşhur və mütəvatir hədisidir. Bu hədisə əsasən, Quran və Əhli-beyt (ə) iki qiymətli şey olaraq Kövsər hovuzunun yanında Peyğəmbərə (s) qovuşmaq üçün həmişə bir-birinin yanındadır.

Səqələyn hədisinə şiə ilahiyyatçıları tərəfindən şiə imamlarının (ə) səlahiyyət (qəyyumluğu) və imamətini sübut etmək üçün istinad edilmişdir. Şiə alimləri bu hədisə əsasən deyirlər ki, Quran üçün qeyd olunan hər bir xüsusiyyət və kamillik sifətləri Əhli-beyt (ə) haqqında da doğrudur. Bu hədisin sxolastik izahlarının bəziləri bunlardır: şiə imamlarının imamətinin isbatı və onun Qiyamət gününə qədər davam etməsi, Əhli-beytin (ə) məsumluğu, onlara tabe olmağın vacibliyi, onların elmi ideallığı, öndərliyi və səlahiyyəti (qəyyumluğu) və Əhli-beytlə (ə) Quran arasında ixtilafın olmaması.

Bəzi əhli-sünnə alimlərinin fikrincə, bu hədisdə Əhli-beytə (ə) sevgi, onlara yaxşılıq və ehtiram, onlara hörmət, vacib və müstəhəb hüquqlarını yerinə yetirmək vurğulanır. Bəzi əhli-sünnə alimləri isə hədisin Əhli-beytə (ə) bağlılığa aid olduğunu qəbul ediblər. Amma onlar hesab edirlər ki, bu, onların imamət və xilafətlərini göstərmir.

Şiə və sünni alimlərinin fikrincə, Səqələyn hədisi təkcə bir dəfə deyilməmiş və bir çox hallarda Peyğəmbərdən (s) nəql edilmişdir. Peyğəmbərin (s) bu hədisi dəfələrlə təkrar etməsi onun əhəmiyyət və məqamına dəlil hesab edilmişdir. Səqələyn hədisi bir çox şiə və sünni hədis mənbələrində qeyd edilmişdir. (Buna görə də) şiə və sünnilər onun məzmunu və səhihliyi mövzusunda həmfikirdirlər.

Bu hədis Peyğəmbərin (s) iyirmidən çox səhabəsi tərəfindən müxtəlif sənədlərlə nəql edilmişdir. Seyid Haşim Bəhrani “Qayətül-məram” əsərində “Kafi”, “Kamaluddin”, “Üyuni-əxbari-Rza (ə)” və “Bəsairud-dərəcat” kimi müxtəlif şiə mənbələrindən bu mövzuda 82 hədis və “Səhihi-Müslim”, “Sünəni-Tirmizi”, “Sünəni-Nəsai”, “Sünəni-Darəmi” və “Müsnəd-Əhməd ibn Hənbəl” kimi sünni mənbələrindən isə 39 hədis rəvayət etmişdir.

Bu hədisdə itrət və Əhli-beyt (ə) nümunələrinə gəlincə, şiə alimləri on iki şiə imamının nəzərdə tutulduğunu bildiriblər. Bəzi hədislərdə bu məsələ aydın ifadə olunub. Amma əhli-sünnə alimləri arasında onun nümunələrini təyin etməkdə mübahisə yaranıb. Onların bir qrupu Kəsa əhlini Peyğəmbərin (s) Əhli-beyti (ə) və itrəti hesab etmiş, bəziləri isə sədəqə haram olan Əli ailəsini, Əqil ailəsini, Cəfər ailəsini və Abbas ailəsini Peyğəmbərin (s) Əhli-beyti (ə) hesab etmişlər.

Bu hədislə bağlı bir neçə ayrıca kitab nəşr edilmişdir ki, onların arasında dörd cilddən ibarət “Hədisus-Səqələyn toplusu” da vardır.

Əhəmiyyət

Səqələyn hədisi mütəvatir sayılan[1] və bütün müsəlmanlar tərəfindən qəbul edilən[2] Peyğəmbərin (s) məşhur hədisidir.[3] Bu hədisin Peyğəmbər (s) tərəfindən müxtəlif hallarda təkrarlanması onun əhəmiyyət və məqamının dəlili kimi qiymətləndirilmişdir.[4] Şiə kəlamçıları bu hədisdən Əhli-beytin (ə) vilayətini və imamətini isbat etmək üçün istifadə etmişlər.[5] Fərqli məzhəblər və firqələr arasında Səqələyn hədisi kəlam bəhslərində, imamət və Peyğəmbərin (s) canişinliyi məsələlərində nəzərə alınmış və bütün imamət məsələlərini ehtiva etmək baxımından onu bənzərsiz hesab etmişlər.[6]

“Əbəqatul-ənvar”da qeyd edilir ki, bu hədis, sənədlərinin çoxluğuna, mətninin səhihliyinə və möhkəmliyinə görə uzun müddət alimlərin və hədisşünasların diqqət mərkəzində olmuş, onlardan bir qrupu bu barədə ayrıca kitablar və traktatlar yazmışlar.[7] Bəzi tədqiqatçılara görə bu hədis qəməri birinci əsrdən şiə və sünni hədis məxəzlərində nəql edilmişdir. Bundan sonra tarixi, rical, kəlam, əxlaq, fiqh və üsul mənbələrində mövzuya uyğun olaraq qeyd edilmişdir.[8]

İslam Dünyası Ensiklopediyasındakı “Səqələyn hədisi” məqaləsinin müəllifinin sözlərinə görə, şiə alimləri çox əvvəldən bu hədisi öz hədis toplularında nəql ediblər. Lakin keçmiş kəlam kitablarında imamət və xilafət bəhsində çox az istinad edilib. Buna baxmayaraq, bir qrup şiə alimi kəlam mübahisələrində bu hədisə istinad ediblər. Məsələn, Şeyx Səduq yer üzünün höccətsiz olmamasını isbat edərkən, Şeyx Tusi isə bütün dövrlərdə Əhli-beytdən (ə) bir imamın olmasının vacibliyini önə çəkərkən bu hədisə əsaslanıb. Əllamə Hilli “Nəhcül-həqq” kitabında İmam Əlinin (ə) xilafətinin isbatı üçün, Feyz Kaşani isə Quranın məqamından bəhs edərkən bu hədisdən istifadə edib.[9]

Bildirilib ki, Mirhamid Hüseyn Hindi (vəfatı: hicri-qəməri 1306) “Əbəqatul-ənvar” kitabında Səqələyn hədisinin sənədinə və dəlalətinə geniş yer verib və onu tanıtmaqda yüksək mövqeyə malikdir. Məhz ondan sonra bu hədisə daha çox diqqət ayrılıb. Belə ki, bu hədisə müasir dövrdə Əhli-beytə (ə) bağlılığın vacibliyi və zərurəti üçün istinad edilən ən mühüm hədisdir.[10]

Səqələyn hədisinə Quranın məqamı, Əhli-beyt (ə) hədislərinin mötəbərliyi (dəlil olması), Quranın ilkin zahiri mənasının mötəbərliyi (dəlil olması), Quranın və Əhli-beyt (ə) hədislərinin uyğunluğu və Quranın Əhli-beytin (ə) kəlamından öndə gəlməsi kimi bəhslərdə şiə ilahiyyatçıları tərəfindən istinad edilmişdir.[11]

Bu hədis Əhli-beytin (ə) məqamının və elmi ideallığının vurğulanmasına nəzərən, İslam məzhəbləri arasındakı müzakirələrdə yeni bir yol açılışı kimi qiymətləndirilir. Necə ki, Seyid Əbdülhüseyn Şərəfüddin və Şeyx Səlim Buşri arasındakı müzakirə və söhbət belə bir yanaşma üzərində qurulmuşdur.[12]

Hədisin mətni

Səqələyn hədisi müxtəlif şiə[13] və sünni mənbələrində[14] İslam peyğəmbərindən (s) fərqli ifadələrlə nəql edilmişdir.[15] Bu hədis dörd əsas şiə kitabından biri olan “Kafi” kitabında nəql edilmişdir: “Mən sizin aranızda iki şeyi qoyub gedirəm. Əgər onları dəstavüz etsəniz, əsla yolunuzu azmazsınız: Allahın kitabı və Əhli-beytim olan itrətim. Ey insanlar, qulaq asın! Mən sizə dedim ki, mənə hovuzun yanından qovuşacaqsınız. Odur ki, bu iki qiymətli yadigarla – Allahın kitabı və Əhli-beytimlə – davranışınızı sizdən soruşacağam. Onlardan qabağa keçməyin, yoxsa həlak olarsınız və onlara heç nə öyrətməyin, çünki onlar sizdən daha biliklidirlər”.[16]

Bu hədisin mətni şiə hədis mənbələrindən olan “Bəsairud-dərəcat” kitabına əsasən İmam Baqirdən (ə) belə nəql olunub: “Ey insanlar, həqiqətən mən sizin aranızda iki dəyərli şey qoyub gedirəm. Əgər onlardan yapışsanız, əsla azmazsınız. Onlar Allahın kitabı (Quran) və itrətim – Əhli-beytəmdir. Həqiqətən, onlar hovuzun kənarında mənim yanıma gəlməyincə heç vaxt ayrılmayacaqlar."[17]

Səqələyn hədisi “Səhihi-Müslim”də Zeyd ibn Ərqəmdən belə nəql olunub:[18] “Mən sizin aranızda iki qiymətli şey qoyuram. Birincisi, Allahın kitabıdır. Onda hidayət və nur var. Elə isə Allahın kitabından möhkəm yapışın”. Peyğəmbər (s) Allahın kitabına təşviq etdi və sonra dedi: “(İkincisi) Əhli-beytimdir. Allah üçün mənim Əhli-beytimin haqqını unutmayın”. Yəni Əhli-beyt qarşısındakı ilahi məsuliyyətinizi unutmayın.[19]

Bəzi mənbələrdə isə “Səqələyn” əvəzinə “xəlifətəyn” (iki canişinim, xələfim)[20] və ya “əmrəyn” (iki məsələ)[21] nəql olunub. Bəzi mənbələrdə “itrəti” əvəzinə “sünnəti” qeyd olunub.[22] Şiə təqlid mərcəi və “Təfsiri-Nümunə”nin müəllifi Ayətullah Nasir Məkarim Şirazinin qənaətinə görə “itrəti” əvəzinə “sünnəti” ifadəsi keçən nəqllərə istinad etmək olmaz. Əgər doğru olsa belə bu nəqllər bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etmir. Çünki Peyğəmbər (s) bir yerdə kitab və sünnəti, digər yerdə isə kitab və itrəti tövsiyə etmişdir.[23]

Hədisin etibarı

Şiə alimləri Səqələyn hədisini mütəvatir hesab ediblər.[24] Hicri-qəməri XII əsrdə yaşamış şiə fəqihi və mühəddisi Bəhraniyə (“Hədaiq”in müəllifi) görə, bu hədis şiələr və sünnilər arasında məna baxımından mütəvatirdir.[25] Hicri-qəməri XI əsrin şiə alimlərindən olan Molla Saleh Mazandarani kimi alimlərə görə, şiə və sünnilər bu hədisin məzmunu və səhihliyi mövzusunda həmfikirdirlər.[26] Şiə mərcə-təqlidi Cəfər Sübhani bildirir ki, hədisin səhihliyinə cahil və inadkardan başqa heç kim şübhə etmir.[27]

Bu hədisin Sünnilərin “Səhihi-Buxari”dən sonra ən mühüm hədis kitabı olan “Səhihi-Müslim”də nəql olunması ilə yanaşı,[28] sünni mühəddisi Hakim Nişapuri də “əl-Müstədrək”də onu Zeyd ibn Ərqəmdən nəql etmiş və onun Buxari və Müslimin səhihlik şərtləri əsasında səhihliyini təsdiq etmişdir.[29] Şafii məzhəbinin alimlərindən olan İbn Həcər Heysəmi də bu hədisi səhih hesab etmişdir.[30] Əbdür-Rəuf Mənavi “Feyzül-Qədir” kitabında Heysəmidən nəql edir ki, bu hədisin ravilərinin hamısı etibarlıdır.[31] Şafii alimlərindən Əli ibn Abdullah Səmhudi “Cəvahirul-iqdəyn” kitabında bildirir ki, Əhməd ibn Hənbəl “Müsnəd” kitabında bu hədisi yaxşı və düzgün rəvayət zənciri ilə və Süleyman ibn Əhməd Təbərani “Mücəmül-kəbir” kitabında rəvayətçiləri etibarlı olan sənəd silsiləsi ilə nəql etmişdir.[32]

Hicri-qəməri VI əsrin hənbəli alimlərindən olan İbn Cuzi “əl-İləlül-mütənahiyə” kitabında Səqələyn hədisini xüsusi sənədlə nəql etmiş və bəzilərinin zəifliyinə görə onu zəif hesab etmişdir.[33] Səmhudi və İbn Həcər Heysəmi kimi alimlər İbn Cuzini bu hədisi zəif hesab etməkdə haqlı bilməyiblər. Çünki bu hədis “Səhihi-Müslim”də və başqalarında müxtəlif sənədlərlə nəql edilmişdir.[34]

Ravilər və məxəzlər

Şiə alimləri Əllamə Şərəfüddin[35] və Cəfər Sübhaninin,[36] eləcə də sünni alimləri Səmhudi[37] və İbn Həcər Əsqəlaninin[38] qeyd etdiyinə görə, Səqələyn hədisi Peyğəmbərin (s) iyirmidən çox səhabəsi tərəfindən nəql edilib. Bəziləri onu nəql edən səhabələrin sayının əlli olduğunu bildiriblər.[39] Mirhamid Hüseyn “Əbəqatul-ənvar” əsərində bu hədisi nəql edən otuzdan çox səhabənin və öz kitabında qeyd edən iki yüzdən çox əhli-sünnə aliminin adını qeyd etmişdir.[40] O, əhli-sünnə ravilərini hicri-qəməri 2-ci əsrdən 3-cü əsrə qədər qeyd etmişdir.[41] Qivamuddin Məhəmməd Vişnəviyə görə, bu hədisin nəql yolları altmışdan çoxdur.[42]

Bu hədis şiə mənbələrində çox sayda səhabədən nəql edilib. Məsələn: İmam Əli (ə),[43] İmam Həsən (ə),[44] Cabir ibn Abdullah Ənsari,[45] Hüzeyfə ibn Yəman,[46] Hüzeyfə ibn Üsəyd,[47] Zeyd ibn Ərqəm,[48] Zeyd ibn Sabit,[49] Ömər ibn Xəttab[50] və Əbu Hüreyrə.[51] İmam Baqir (ə),[52] İmam Sadiq (ə)[53] və İmam Rza (ə)[54] da bu hədisi Peyğəmbərdən (s) nəql ediblər.

Əhli-sünnə mənbələrində də İmam Əli (ə),[55] həzrət Zəhra (ə),[56] İmam Həsən (ə),[57] Zeyd ibn Ərqəm,[58] Əbuzər Qiffari,[59] Salman Farsi,[60] Əbu Səid Xudri,[61] Ümmü-Sələmə,[62] Cabir ibn Abdullah Ənsari,[63] Zeyd ibn Sabit,[64] Hüzeyfə ibn Üsəyd,[65] Əbu Hüreyrə,[66] Cubəyr ibn Mutim,[67] Əbu Rafi,[68] Zuməyrə əl-Əsləmi,[69] Ümmü-Hani bint Əbu Talib[70] və Əmr ibn As[71] kimi səhabələrdən nəql olunub. Əllamə Tehraninin sözlərinə görə, Səqələyn hədisi rəvayət məxəzlərində daha çox Zeyd ibn Ərqəmdən nəql olunub. Əhli-sünnə alimləri də bu hədisi daha çox ondan nəql eidblər.[72]

Seyid Haşim Bəhrani “Qayətul-məram” əsərində “Kafi”, “Kəmalud-din”, “Əmali” (Şeyx Səduq), “Əmali” (Şeyx Müfid), “Əmali” (Şeyx Tusi), “Üyuni-əxbari-Rza (ə)” və Bəsairud-dərəcat” kimi[73] şiə mənbələrindən Səqəleyn hədisi ilə eyni məzmunda 82 hədis, əhli-sünnə mənbələrindən isə 39 hədis toplayıb və nəql edib.[74] Səqələyn hədisini nəql edən mötəbər əhli-sünnə mənbələrinin bəziləri bunlardır: “Səhihi-Müslim”,[75] “Sünəni-Tirmizi”,[76] “Sünəni-Nəsai”,[77] Sunənu Darimi[78] “Müsnədi-Əhməd ibn Hənbəl”,[79] “əl-Müstədrəku ələs-səhihəyn”,[80] “əs-Sünənül-kübra”,[81] “Mənaqibi-Xarəzmi”,[82] “əl-Mücəmül-kəbir”,[83] “Kitabus-sunnə”,[84] “Məcməuz-zəvaid və mənbəul-fəvaid”,[85] “Fəraidus-simtəyn”,[86] “Cəvahirul-iqdəyn”,[87] “Camiul-üsul fi əhadisir-rəsul (s)”,[88] “Kənzul-ümmal”,[89] “Hilyətul-əvliya və təbəqatul-əsfiya”,[90] “əl-Mutələfi vəl-muxtələf”,[91] “İsticlabu irtiqail-ğurəf”,[92] “İhyaul-məyyit bifəzaili-Əhli-beyt (ə)”[93] və “Camiul-məsanid vəs-sunən”.[94]

Hədisin deyildiyi məkan və zaman

Şeyx Müfid[95] və Qazi Nurullah Şuştəri[96] kimi şiə alimlərinə görə, Səqələyn hədisi Peyğəmbərdən (s) müxtəlif hallarda nəql edilmişdir.[97] Nasir Məkarim Şirazinin fikrincə, Peyğəmbər (s) bir dəfə deməyib və çox sayda ravi onu müxtəlif ifadələrlə nəql etməyib. Əksinə, rəvayətlər kifayət qədər çox və müxtəlifdir.[98] Qazi Nurullah Şuştərinin “İhqaqul-həq” kitabında verdiyi məlumata görə, Səqələyn hədisi Peyğəmbərdən (s) dörd yerdə nəql edilib: Ərəfə günü dəvə üzərində, Xəyf məscidində, Vida həccində Qədir xütbəsində və dünyadan köçdüyü gün minbər üzərində xütbə oxuyarkən.[99] Seyid Əbdülhüseyn Şərəfüddin bu hədisin beş yerini qeyd edib: Ərəfə günü, Qədir-Xum, Taifdən qayıdarkən, Mədinədə minbərin üzərində və xəstə ikən öz otağında.[100]

Sünni alimlərindən olan İbn Həcər Heysəmi də yazır ki, Səqələyn hədisi ilə bağlı müxtəlif vaxt və məkanlar nəql edilib. Bunlara aşağıdakılar daxildir: Vida həcci, Peyğəmbər (s) xəstə ikən Mədinədə, Qədir-Xumda və Taifdən qayıtdıqdan sonra xütbə söyləyərkən. Onun fikrincə, bu müxtəlif sənədlər, zamanlar və məkanlar arasında heç bir ziddiyyət yoxdur. Çünki ola bilsin ki, Peyğəmbər bu hədisi Quran və itrətin ləyaqət və məqamına diqqət çəkmək üçün müxtəlif yerlərdə demişdir.[101]

Şiə və sünni mənbələrində bu hədisin Peyğəmbərdən (s) nəqli üçün qeyd olunan müxtəlif vaxt və yerlər aşağıdakılardır:

  • Vida həccindən qayıdarkən Qədir-Xumda;[102]
  • Vida həccində Ərəfə günü dəvə üzərində;[103]
  • Vəfat günü camaat üçün oxuduğu son xütbədə;[104]
  • Mina torpağında[105] və ya Xəyf məscidində, Vida həccində Təşriq günlərinin son günü;[106]
  • Cümə günü namazdan sonra xütbədə;[107]
  • Sonuncu camaat namazından sonra xütbədə;[108]
  • Xəstə ikən səhabələr Peyğəmbərin (s) yatağının başına toplaşdıqda;[109]
  • Can verərkən.[110]

İtrət və Əhli-beytin nümunələri

Səqələyn hədislərinin əksər nəqllərində[111] itrətlə birlikdə Əhli-beyt (ə) kəlməsi gəlib.[112] Ancaq bəzi rəvayətlərdə yalnız itrət[113] və bəzilərində isə yalnız Əhli-beyt (ə)[114] qeyd edilib. Bəzi rəvayətlərdə “itrəti” kəlməsinin əvəzinə Əli ibn Əbu Talib (ə) və onun itrəti qeyd edilib.[115] Bəzi nəqllərdə isə Əhli-beyt (s) sözü bir neçə dəfə təkrarlanıb.[116]

İtrət kəlməsinin Əhli-beytsiz qeyd edildiyi bəzi rəvayətlərdə itrətın nümunələri soruşulur və cavabında itrət Peyğəmbərin (s) Əhli-beyti olaraq təqdim olunur.[117] Səqələyn hədisini nəql edən bəzi şiə rəvayətlərində Əhli-beyti (ə) izah edərkən on iki şiə imamı açıq ifadə olunub.[118] Başqa bir rəvayətdə Peyğəmbərdən (s) soruşulur ki, sizin Əhli-beytiniz kimlərdir? Həzrət Peyğəmbər (s) cavab verir: “Əli (ə), iki nəvəm və Hüseynin (ə) övladlarından doqquz mömin və məsum imamdır. Bilin ki, onlar mənim Əhli-beytim və itrətimdir, mənim ətimdən və qanımdandırlar.[119] İmam Əli (ə) də bir hədisdə Səqələyn hədisindəki itrət nümunələrinə cavab olaraq, bildirir ki, məqsədim Həsən (ə), Hüseyn (ə) və İmam Hüseynin (ə) nəslindən olan doqquz imamdır ki, sonuncusu Mehdidir (ə).[120]

Şeyx Səduq[121] və Şeyx Müfid[122] kimi şiə alimləri Səqələyn hədisində itrət və Əhli-beyt dedikdə on iki şiə imamının nəzərdə tutulduğunu bildiriblər.[123] Ayətullah Bürucerdi “Camiu əhadisiş-şiə” kitabının müqəddiməsində qeyd edir: “Şiə alimləri həmfikirdirlər ki, itrət və Əhli-beytin mənası bütün dini bilikləri və dini sirləri öz sözündə və əməlində cəmləşdirənlər, günah və xətadan məsum olanlardır. Onlar şiə imamlarıdır”.[124]

Sünni mənbələrində itrət nümunələri

Əbdürrəuf Mənavi “Feyzül-Qədir” kitabında Əhli-beyti itrətın bəyanı və izahı hesab edib və onlarda məqsədin Kəsa əhli olduğunu bildirib.[125] İbn Əbul-Hədid Mötəzili də “Nəhcül-bəlağə”nin təfsirində yazır: “Peyğəmbər (s) öz Əhli-beytini Səqələyn hədisində bəyan etmişdir və başqa yerdə isə Kəsa əhlini öz Əhli-beyti kimi tanıtmış və buyurmuşdur: “Allahım, bunlar mənim Əhli-beytimdir”.[126] Hakim Həskani Bərra ibn Azib Ənsaridən nəql edib ki, Peyğəmbər (s) öz itrəti olaraq Əlinin (ə), Fatimənin (ə), Həsənin (ə) və Hüseynin (ə) adını çəkmişdir.[127] Səmhudi də Əhli-beytin (ə) arasından Əli ibn Əbu Talibin (ə) onların imamı və alimi və tabe olmağa və ardınca getməyə ən layiqli şəxs olduğunu söyləyib.[128] Bəzi mənbələrdə əhli-sünnə mənbələrində Zeyd ibn Ərqəmdən rəvayət edilmişdir ki, Peyğəmbər Əhli-beyti (ə) sədəqə haram olan kəslərdir. Onlar Əli ailəsi, Əqil ailəsi, Cəfər ailəsi və Abbas ailəsidir.[129]

Lüğət kitablarında itrət nəsil və yaxın qohum,[130] övlad və nəsil[131] və ya xüsusi qohumlar[132] mənalarında verilmişdir.

Səqələyn adının verilmə səbəbi

“Səqələyn” hədisi “Səqələyn” kəlməsinin işlədilməsinə görə bu adla tanınır[133] “Səqələyn” və ya “Siqləyn” olaraq iki şəkildə oxunur. Birincisi qiymətli və dəyərli bir şey, ikincisi isə ağır olan bir şey mənasını verir.[134] Quran və Əhli-beytin (ə) Səqələyn adlandırılmasının səbəbi ilə bağlı müxtəlif fikirlər söylənmişdir. “Camiu əhadisiş-şiə” kitabının müqəddiməsində doqquz cəhət qeyd olunur.[135] Onlardan bəziləri aşağıdakılardır:

  • Hicri-qəməri 3-cü əsrin görkəmli ədibi və dilçi alimi Əbül-Abbas Sələbi Səqələyn adının verilməsi ilə bağlı suala cavab olaraq bildirir ki, Qurana və Əhli-beytə (ə) tabe olmaq çətin və ağır olduğu üçün onlara Səqələyn (iki ağır şey) deyirlər.[136] Çünki onlar yaxşı işlər görməyi, ixlası, ədaləti və yaxşılığı əmr edir, zinadan və pis əməllərdən, nəfsin və şeytanın vəsvəsələrinə uymaqdan çəkindirirlər.[137]
  • Bəzilərinin fikrincə, Quran və itrətin Səqələyn adlandırılmasında məqsəd Quran və Əhli-beytin (ə) haqlarına əməl etmək və onların hörmətini saxlamaq çətin və ağırdır.[138]
  • Bir qrup əhli-sünnə aliminin qənaətinə görə, Quranın və Əhli-beytin (ə) dəyər və ləyaqətini anmaq üçün o ikisinə Səqələyn deyiblər.[139] Çünki hər bir qiymətli və dəyərli şeydən ağırdır.[140]
  • Səmhudi kimi bəzi alimlərin fikrincə, Quran və Əhli-beyt (ə) dini elmlər, sirlər və şəriət hökmləri mədənləri olduğu üçün Peyğəmbər (s) hər ikisini siql adlandırıb. Bu səbəbdən də Əhli-beytə (ə) tabe olmağa və ondan dərs almağa təşviq edib.[141]

Böyük siql və kiçik siql

Əsas məqalə: Siqli Əsğər və Siqli Əkbər

Səqələyn hədisinin bəzi rəvayətlərində Quran böyük siql, Əhli-beyt (ə) isə kiçik siql adlanıb.[142]

Onların böyük və kiçik siql adlandırılması ilə bağlı müxtəlif fikirlər irəli sürülüb. İbn Meysəm Bəhrani deyib ki, Quran, itaət edilməli olan əsas kitab olduğu üçün ona böyük siql deyirlər.[143] Mirzə Həbibullah Xoyiyə görə, Əhli -beytə (ə) də Quran kimi tabe olmaq lazımdır. O, belə hesab edir ki, ola bilsin, Quran Peyğəmbərin (s) risalətinin möcüzəsi və dinin əsası olduğu üçün böyük siql və itrətdən daha böyük hesab edilir. Həmçinin, ola bilsin, Quran bütün insanlar, o cümlədən Peyğəmbər (s) və imamlar (ə) üçün dəlil, Əhli-beyt (ə) isə yalnız ümmət üçün bir dəlil olduğuna görə Quran ən böyük adlanıb.[144] Quran təfsirçisi Abdullah Cavadi Amuliyə görə, Əhli-beyt (ə) zahiri aləm baxımından və din təlimlərini öyrətmək və anlatmaq sahəsində kiçik siqldir. Amma mənəvi mövqelər və batini aləm baxımından Qurandan geri qalmırlar.[145] İmam Xomeyni öz ilahi-siyasi vəsiyyətnaməsində Əhli-beyti (ə) “Böyük siql” adı ilə qeyd etmişdir. Hansı ki, böyük siql – mütləq böyüklüyü çıxmaq şərtilə hər şeydən daha böyükdür.[146]

Şiə alimlərinin imamətlə bağlı şiə inanclarını sübut etmək üçün istinad etməsi

Ümumiyyətlə, Səqələyn hədisinə əsasən Quran üçün qeyd olunan hər bir kamillik xüsusiyyətinin və sifətinin Əhli-beyt (ə) haqqında da sabit və keçərli olduğu söylənmişdir. Bu xüsusiyyətlərin bəziləri aydın olmaq, furqan olmaq, nur olmaq, Allahın ipi və düz yoldur.[147] Şiə alimləri şiələrin bəzi əqidələrini sübut etmək üçün Səqələyn hədisinə istinad ediblər. Həmin inanclardan bəziləri bunlardır:

Şiə imamlarının imaməti

Səqələyn hədisini şiə imamlarının imamətinin dəlillərindən biri hesab ediblər.[148] Səqələyn hədisinin İmam Əlinin (ə) və digər imamların imamətinə dəlalət etməsinə aşağıdakı dəlilləri göstəriblər:

  • Səqələyn hədisində Quranla Əhli-beytin (ə) bir-birindən ayrılmazlığının aydın ifadə olunması onu göstərir ki, Əhli-beyt (ə) Quranı bilir, sözdə və əməldə ona qarşı çıxmır. Bu mətləb Əhli-beytin (ə) fəzilət və üstünlüyünə dəlildir. Daha üstün və ən yaxşı insanlar imamətə daha layiqdirlər.
  • Səqələyn hədisində Əhli-beyt (ə) Quranın bənzəri və bərabəri kimi göstərilib. Ona görə də Quran kimi onlara da tabe olmaq və yapışmaq vacibdir. Peyğəmbər (s) və məsum imamdan başqa heç kəsə qeyd-şərtsiz tabe olmaq vacib deyil.
  • Bəzi nəqllərdə Səqələyn əvəzinə “xəlifətəyn” (iki xəlifə) sözü qeyd olunur. Aydındır ki, insanın xilafəti onun imaməti ilə və ümmətin ehtiyacı olan hər şeyi etməklədir.
  • Hədisdə deyilir ki, Səqələynə tabe olan hər kəs əsla yolunu azmaz. Peyğəmbər (s) öz ümmətinin daimi olaraq azğınlığa düşməməsini Səqələynə tabe olmaqla əsaslandırıb.[149]

Bəziləri deyiblər ki, əgər şiələrin İmam Əlinin (ə) xəlifəliyinə və canişinliyinə Səqələyn hədisindən başqa bir dəlili olmasaydı, bu hədis şiələrə müxaliflərə qarşı kifayət edərdi.[150]

İmamətin davamı

Məhəmməd Həsən Müzəffərə görə, hədisin bəzi bəndləri Qiyamətə qədər həmişə Peyğəmbərin (s) itrətindən bir şəxsin olması lazım olduğuna işarə edir. Həmin bəndlər bunlardır:

  • “Səqələyndən yapışmaqla heç vaxt yolunuzu azmazsınız” ifadəsi: Heç vaxt yoldan çıxmamaq insanın yapışdığı şeyin həmişə mövcud olmasına əsaslanır.
  • “Quran və itrətin ayrılmazlığı” ifadəsinə əsasən, əgər bir zaman itrətdən kimsə olmasa, Quranla itrət arasında ayrılıq yaranmış olacaq. Buna görə də həmişə itrətdən bir şəxs olmalıdır.[151]

Nasir Məkarim Şirazinin dediyinə görə, “Bu ikisi Kövsər hovuzunun yanında yanıma gələnə qədər həmişə bir yerdədirlər” ifadəsi açıq şəkildə göstərir ki, tarix boyu Əhli-beytdən (ə) məsum bir rəhbər olmalıdır. Quran həmişə hidayət nuru olduğu kimi, onlar da həmişə hidayət nurudur.[152]

Əhli-beytə (ə) tabe olmağın zəruriliyi

Şiə alimləri deyirlər ki, Səqələyn hədisində Əhli-beyt (ə) Quranın yanında yer alıb və ayrılmaz hesab edilib. Deməli, müsəlmanlara Qurana tabe olmaq vacib olduğu kimi, Əhli-beytə (ə) itaət etmək də vacibdir. Həmçinin, Peyğəmbər (s) onlara tabe olmaq üçün heç bir şərt bildirmədiyi üçün mütləq şəkildə, əməldə və sözdə onlara tabe olmaq vacibdir.[153]

Əhli-beytin (ə) məsumluğu

Şiə alimlərinin fikrincə, Səqələyn hədisi Quran və Əhli-beytin (ə) bir-birindən ayrılmaması ilə bağlı aydın vurğunu nəzərə alsaq, Əhli-beytin (ə) məsumluğuna dəlalət edir. Çünki hər hansı bir günah və ya xəta törətmək Əhli-beytin (ə) Qurandan ayrılmasına səbəb olar.[154] Həmçinin, Peyğəmbər (s) bu hədisdə qeyd etmişdir ki, kim Quran və Əhli-beytə (ə) bağlı olarsa, yolunu azmaz. Əgər Əhli-beyt (ə) məsum olmasa, onlara qeyd-şərtsiz tabe olmaq zəlalətə səbəb olar.[155] Hicri-qəməri IV-V əsrlərdə yaşamış şiə fəqihi və kəlam alimi Əbül-Səlah Hələbiyə görə, Əhli-beytə (ə) itaətin mütləq vacibliyi onların məsumluğuna dəlildir.[156] Səqələyn hədisindən Əhli-beytin (ə) məsumluğu bir dəlil şəklində belə izah olunur:

  • Əgər bir nəfər daim Quranın yanındadırsa, günah və xətalardan amandadır. Çünki Quran hər cür xəta və yanlışdan qorunur.
  • Səqələyn hədisinə əsasən, Əhli-beyt (ə) həmişə Quranın yanındadır və Qiyamətə qədər bir-birindən ayrılmayacaqlar.
  • Deməli, Əhli-beyt (ə) də Quran kimi məsumdur.[157]

Seyid Əli Hüseyni Milaninin verdiyi məlumata görə, İbn Həcər Heysəmi kimi bəzi əhli-sünnə alimləri də Səqələyn hədisinin Əhli-beytin (ə) paklığına və məsumluğuna dəlalətini qəbul ediblər.[158]

Əhli-beytin (ə) elmi ideallığı

Şiə alimləri Səqələyn hədisini Əhli-beytin (ə) elmi ideallığının ifadəsi kimi qiymətləndiriblər.[159] Çünki Peyğəmbərin (s) Kitaba və Əhli-beytə (ə) itaət etməyə çağırışı göstərir ki, elmi mötəbərlik yalnız Əhli-beytə (ə) xasdır və müsəlmanlar dini hadisə və problemlərdə onlara istinad etməlidirlər.[160] Buna görə də Quran kimi Əhli-beytin (ə) də bəyanı və rəyləri müsəlmanlar üçün dəlildir.[161]

Həmçinin, bu hədisin Quran və Əhli-beytin (ə) hər birinin müstəqil və mötəbər dəlil olduğuna dəlalət etdiyi söylənmişdir. Deməli, əgər onlardan hər hansı birindən əmr gəlsə, hansı sahədə, məsələn, inanc, fiqh, əxlaq və s. olmasından asılı olmayaraq dəlil və sənəddir.[162]

Səqələyn hədisinin bəzi nəqllərində hədisin sonunda deyilir: “Onları qabaqlamayın, yoxsa həlak olarsınız və onlara öyrətməyin, onlar sizdən daha yaxşı bilirlər”.[163] “Camiu əhadisiş-şiə” kitabının müqəddiməsində bu nəqlə istinad edərək, Əhli-beytin (ə) elmi və mötəbərliyi haqqında yeddi məqam önə çəkilib:

  1. Azğınlığa düşməkdən amanda olmaq üçün Peyğəmbərin (s) itrətindən öyrənmək lazımdır;
  2. Allah rəsulunun (s) onlardan öyrənmək əmrinə əsasən Peyğəmbər (s) itrətinin ilahi hökmləri əhatəli bilməsi;
  3. Əhli-beytdən (ə) olmayanların bütün şəriət hökmlərindən xəbərsiz olması və Əhli-beytdən (ə) soruşmadıqda yoldan sapma ehtimalının olması;
  4. Əhli-beytdən (ə) olmayanların Quranı əhatəli bilməməsi və ilahi hökmlərin çıxarılmasının Peyğəmbərin (s) Əhli-beytinə (ə) xas olması;
  5. İtrətdən başqasının ilahi əmrləri öyrətmək üçün səlahiyyətinin olmaması;
  6. Peyğəmbərin (s) itrəti daha bilikli olduğu üçün onların sözlərini rədd etmək haramdır;
  7. Peyğəmbərin (s) itrətinin bütün dini və qeyri-dini elmlərdə məlumatlı olması.[164]

Şiə ilahiyyatçısı Seyid Kamal Heydəri Səqələyn hədisi əsasında imamların elminin hüdudsuzluğunu izah etmişdir.[165]

Əhli-beytin (ə) üstünlüyü

Bəzilərinə görə, Səqələyn hədisindən Əhli-beytin (ə) başqalarından üstünlüyü aşkar şəkildə əldə edilir. Çünki Peyğəmbər (s) yalnız onları Quranın yanında qərarlaşdırıb. Buna görə də Qurani-kərim müsəlmanlardan üstün olduğu kimi, Əhli-beyt (ə) də başqalarından üstündür.[166]

Vilayət və rəhbərlik

Cəfər Sübhaninin fikrincə, Səqələyn hədisində Peyğəmbərin (s) kitaba və Əhli-beytə (ə) bağlı olmağa çağırışı siyasi rəhbərliyin yalnız Əhli-beytə (ə) aid olduğuna dəlalət edir.[167] Səqələyn hədisinin bəzi nəqllərində Quran və Əhli-beyt (ə) Səqələyn əvəzinə “Xəlifətəyn” (iki canişin) adlanıb.[168] Bu rəvayətə görə, Əhli-beyt (ə) Peyğəmbərin (s) xəlifələri və canişinləridir və onların canişinliyi hərtərəfli olub, siyasi işlərə və imamətə də aid olur.[169] Həmçinin, Əhli-beytə (ə) itaətin qeyd-şərtsiz vacib olması onların siyasi rəhbərliyinin dəlillərindən hesab edilmişdir. Çünki itaətin vacib olması müsəlmanların həyatına aid olan bütün əmrləri və yasaqları, o cümlədən dini, iqtisadi, siyasi və mədəni məsələləri ehtiva edir. Ona görə də cəmiyyət və hakimiyyətlə bağlı siyasi məsələlərdə də onlara itaət etmək vacibdir.[170]

Quran və Əhli-beyt (ə) arasında heç bir ixtilaf yoxdur

Səqələyn hədisinin digər sxolastik təfsirlərindən biri budur ki, “Hovuzda mənə qovuşana qədər ayrılmazlar” ifadəsinə əsaslanaraq Quranla Əhli-beyt (ə) arasında heç bir ixtilaf yoxdur.[171] Məhəmməd Vaizzadə Xorasaniyə görə, Quranla Əhli-beyt (ə) arasında uzlaşma və uyğunluğun dəlili budur ki, imamın elmi Peyğəmbərin (s) elminə əsaslanır və nəticədə ilahi vəhyə gedib çıxır. Bu səbəblə ikisi arasında heç bir ixtilaf yoxdur və onlar həmişə razılıq və uyğunluq içərisindədirlər.[172]

Hədisin Quranın təhrif olunmazlığına dəlaləti

Bəzilərinə görə, Səqələyn hədisi Quranın dəyişmə və təhrifdən amanda olmasına dəlalət edir. Çünki Peyğəmbər (s) orada bildirmişdir ki, Quran və Əhli-beyt (ə) Qiyamətə qədər qalacaq və kim onlardan yapışsa, zəlalətə düşməyəcək, yolunu azmayacaq. Əgər Quran dəyişmədən qorunmasaydı, ondan yapışmaq və ona tabe olmaq zəlalətə səbəb olardı.[173]

Əhli-sünnənin baxışı

Sünni alimləri də Səqələyn hədisini şərh etmişlər. Onlardan bəziləri aşağıdakılardır:

İbn Həcər Heysəmiyə və 9-cu əsrin şafii təfsirçisi və mühəddisi Şəmsəddin Səxaviyə görə, Səqələyn hədislərində Əhli-beytin (ə) sevgisinə, onlara yaxşılıq edilməsinə və ehtiram göstərilməsinə, onların yüksək tutulmasına, vacib və müstəhəb haqlarının ödənilməsinə təkid və təşviq olunub. Çünki Əhli-beyt (ə) iftixar və soy olaraq yer üzünün ən şərafətli soyudur.[174]

Əli ibn Abdullah Səmhudi deyir: “Bu hədisdən belə başa düşülür ki, Qiyamətə qədər itrətə itaət olunmağa layiq bir şəxs olacaq ki, bu hədisdə qeyd olunan təşviq ona dəlalət edir. Necə ki, Quran da belədir. Buna görə də onlar (yəni itrət) yer əhlinin zəmanətidir. Onlar məhv olsa, yer əhli məhv olar.[175]

Hicri-qəməri 10-11-ci əsrlərdə yaşamış şafii alimlərindən olan Əbdür-Rauf Mənaviyə görə, Səqələyn hədisində Peyğəmbərin (s) ümmətinə Quran və Əhli-beytlə (ə) yaxşı davranmağı və dində onlardan yapışmağı vəsiyyət etdiyi bildirilir. Onun fikrincə, bu hədis ona dəlalət edir ki, Qiyamətə qədər istənilən vaxt Əhli-beytdən (ə) ona itaət etmək və bağlanmaq səlahiyyəti və ixtiyarı olan bir şəxs olmalıdır.[176]

Hicri-qəməri 8-ci əsrdə yaşamış əşəri ilahiyyatçısı Səduddin Taftazani hesab edir ki, Səqələyn hədisi Əhli-beytin (ə) başqalarından üstünlüyünə işarə edir və onların üstünlüyünün meyarı elm, təqva və soydan gələn şərafətdir. Bu məsələ onların Quranın yanında yerləşdirilməsindən və onlara itaətin vacib olmasından əldə edilir. Çünki Qurandan yapışmaq Quran və itrətin elminə və hidayətinə əməl etməkdən başqa bir şey deyildir.[177]

Hicri-qəməri 9-10-cu əsrlərdə əhli-sünnə alimlərindən olan Fəzl ibn Ruzbəhan da belə hesab edir ki, Səqələyn hədisləri sözdə və əməldə Əhli-beytə (ə) itaət etməyə, onlara hörmət və ehtiram göstərməyin vacibliyinə dəlalət edir. Amma onların imamət və xilafətini açıqlamır.[178]

Biblioqrafiya

Şiə alimləri Səqələyn hədisi haqqında ayrıca kitablar yazıblar. Bu kitablardan bəziləri bunlardır:

  • “Hədisus-Səqələyn”, Qivamuddin Muhəmməd Vişnəvi Qumi tərəfindən yazılmışdır. Bu kitabda hədisin müxtəlif sənədləri araşdırılmış və müxtəlif nəqllər arasında söz fərqinə xüsusi diqqət yetirilmişdir.[179]
  • “Hədisus-Səqələyn”, Nəcməddin Əskəri. Bu kitab ərəbcə və bir cilddə yazılmışdır və hicri-qəməri 1365-ci ildə tamamlanmışdır.
  • “Hədisus-Səqələyn”, Seyid Əli Milani. Bu kitab Əli Əhməd Əl-Səlusun Səqələyn hədisi ilə bağlı qaldırdığı şübhələrə cavab olaraq ərəbcə yazılmışdır.[180]
  • “Hədisus-Səqələyn və məqamati-Əhli-Beyt (ə)”. Bu kitab Əhli-zikr mədrəsəsinin bir qrup bəhreynli tələbəsi tərəfindən tərtib və təlif olunmuşdur. Kitab bəhreynli şiə alimi Əhməd Əl-Mahuzinin Səqələyn hədisi haqqında müxtəlif çıxışlarından götürülmüşdür.[181]
  • “Hədisus-Səqələyn, sənədən və dəlalətən”. Seyid Kamal Heydərinin nitqlərinin toplusudur. Əsəd Hüseyn Əli Şimri tərəfindən tərtib edilmişdir. Kitab üç fəsildən – Hədisin sənədinin öyrənilməsi, Hədisin dəlalətinin öyrənilməsi və Hədislə bağlı iradlara cavab – ibarətdir. Bu kitab Əl-Huda nəşriyyatı tərəfindən nəşr edilmişdir.[182]
  • “Məvsuətu-hədisus-Səqələyn”. Bu dörd cildlik kitab “əl-Əqaidiyyə” Araşdırmalar Mərkəzi tərəfindən tərtib edilmişdir. İlk iki cilddə imamiyyə şiələrinin hicri-qəməri 1-ci əsrdən, 3-cü və 4-cü cildlərdə hicri-qəməri 10-cu əsrə qədər zeydi və ismaili şiələrin Səqələyn hədisi haqqında əsərləri araşdırılır.

İstinadlar

  1. ↑ Nümunə üçün baxın: Bəhrani, Mənarul-hüda, h.q 1405, s.670; Müzəffər, Dəlailus-sidq, h.q 1422, c.6, s.240; Mir Hamid Hüseyn, Əbəqatul-ənvar, h.ş 1366, c.18, s.7
  2. ↑ Nümunə üçün baxın: Mazandarani, Şərhul-Kafi, h.q 1382, c.6, s.124, c.10, s.118; Mir Hamid Hüseyn, Əbəqatul-ənvar, h.ş 1366, c.18, s.7; Xərrazi, Bidayətul-məarif, h.q 1417, c.2, s.19
  3. ↑ Nəfisi, "Səqəleyn, hədis", s.103
  4. ↑ Vaizzadə Xorasani, Müqəddimə dər hədise Səqəleyn, s.17, 18
  5. ↑ Nəfisi, "Səqəleyn, hədis", s.102
  6. ↑ Nəfisi, "Səqəleyn, hədis", s.102
  7. ↑ Mir Hamid Hüseyn, Əbəqatul-ənvar, h.ş 1366, c.23, s.1245
  8. ↑ Hacı Mənuçöhri, "Səqəleyn, hədis", s.73, 74
  9. ↑ Nəfisi, "Səqəleyn, hədis", s.102 və 103
  10. ↑ Nəfisi, "Səqəleyn, hədis", s.103
  11. ↑ Nəfisi, "Səqəleyn, hədis", s.105
  12. ↑ Nəfisi, "Səqəleyn, hədis", s.103
  13. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c.1, s.294, c.2, s.415; Səffar, Bəsairud-dərəcat, h.q 1404, s.413; Xəzzaz Razi, Kifayətul-əsər, h.q 1401, s.87, 137, 163, 265; Qumi, Təfsirul-Qumi, h.q 1404, c.1, s.172, 173, c.2, s.345, 447; Səduq, Uyunu Əxbarir-Rza, h.q 1378, c.1, s.229, c.2, s.30, 31, 62
  14. ↑ Müslim Nişaburi, Səhih-Müslim, Daru ehyait-turasil-ərəbi, c.4, s.1873; Nəsai, Əs-Sunənul-kübra, h.q 1421, c.7, s.310 və 437; Tirmizi, Sunənut-Tirmizi, h.q 1395, c.5, s.662-663; İbn Hənbəl, Musnədul-İmam Əhməd ibn Hənbəl, h.q 1421, c.17, s.169, 170, 211, 308, 309, c.18, s.114; Hakim Nişaburi, Əl-Müstədrək Ələs-səhiheyn, h.q 1411, c.3, s.118, 160
  15. ↑ Səqəleyn hədisinin sənədləri və müxtəlif ibarətləri ilə tanışlıq üçün baxın: Bəhrani, Ğayətul-məram, h.q 1422, c.2, s.304-367; Şüştəri, İhqaqul-həqq, h.q 1409, c.9, s.309-375; c.18, s.261-289; Mir Hamid Hüseyn, Əbəqatul-ənvar, h.ş 1366, c.18, 19-cu cildlərinin hamısı
  16. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c.1, s.294
  17. ↑ Səffar, Bəsairud-dərəcat, h.q 1404, s.413, hədis 3
  18. ↑ Müslim Nişaburi, Səhih-Müslim, Daru ehyait-turasil-ərəbi, c.4, s.1873, hədis 36
  19. ↑ Məkarim Şirazi, Peyame Quran, h.ş 1386, c.9, s.63
  20. ↑ Səduq, Kəmaluddin, h.q 1395, c.1, s.240; İbn Hənbəl, Musnədul-İmam Əhməd ibn Hənbəl, h.q 1421, c.35, s.456, 512; Heysəmi, Məcməuz-zəvaid, Darul-kitabil-ərəbi, c.9, s.163; Müttəqi Hindi, Kənzul-ummal, h.q 1401, c.1, s.186; Şüştəri, İhqaqul-həqq, h.q 1409, c.9, s.375, c.18, s.279-281
  21. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c.1, s.294
  22. ↑ Səduq, Kəmaluddin, h.q 1395, c.1, s.235; Müttəqi Hindi, Kənzul-ummal, h.q 1401, c.1, s.173, 187
  23. ↑ Məkarim Şirazi, Peyame Quran, h.ş 1386, c.9, s.76-77
  24. ↑ Nümunə üçün baxın: İbn Ətiyyə, Əbhəyuy Mədad, h.q 1423, c.1, s.130; Bəhrani, Mənarul-hüda, h.q 1405, s.670; Müzəffər, Dəlailus-sidq, h.q 1422, c.6, s.240; Mir Hamid Hüseyn, Əbəqatul-ənvar, h.ş 1366, c.18, s.7; Sübhani, Əl-İlahiyyat, h.q 1412, c.4, s.106; Şərufiddin, Əl-Müraciat, h.q 1426, s.70
  25. ↑ Bəhrani, Əl-Hədaiqun-nazirə, c.9, s.360
  26. ↑ Mazandarani, Şərhul-Kafi, h.q 1382, c.6, s.124; c.10, s.118; Mir Hamid Hüseyn, Əbəqatul-ənvar, h.ş 1366, c.18, s.7; Xəzzaz Razi, Kifayətul-əsər, h.q 1401, c.2, s.19
  27. ↑ Sübhani, Əl-İlahiyyat, h.q 1412, c.4, s.105; Sübhani, Simaye əqaide şiə, h.ş 1386, s.232
  28. ↑ Müslim Nişaburi, Səhih-Müslim, c.4, s.1873, hədis 36
  29. ↑ Hakim Nişaburi, Əl-Müstədrək Ələs-səhiheyn, h.q 1411, c.3, s.160
  30. ↑ Heysəmi, Əs-Səvaiqul-muhriqə, c.2, s.439 və 653
  31. ↑ Mənavi, Feyzul-qədir, h.q 1391, c.3, s.15
  32. ↑ Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.82
  33. ↑ İbn Cəvzi, əl-İləlül-mütənahiyə, h.q 1401, s.268
  34. ↑ Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.73; Heysəmi, Əs-Səvaiqul-muhriqə, c.2, s.652
  35. ↑ Şərufiddin, Əl-Müraciat, h.q 1426, s.70
  36. ↑ Sübhani, Əl-İlahiyyat, h.q 1412, c.4, s.105; Sübhani, Simaye əqaide şiə, h.ş 1386, s.232
  37. ↑ Mənavi, Feyzul-qədir, h.q 1391, c.3, s.14
  38. ↑ Heysəmi, Əs-Səvaiqul-muhriqə, h.q 1417, c.2, s.440 və 653
  39. ↑ Bir qrup din tələbələri: Hədisus-səqəleyn və məqamate Əhli-beyt (ə), Məktəbətus-səqəleyn, s.5
  40. ↑ Mir Hamid Hüseyn, Əbəqatul-ənvar, h.ş 1366, c.18, s.2
  41. ↑ Mir Hamid Hüseyn, Əbəqatul-ənvar, h.ş 1366, c.18, s.9-15
  42. ↑ Vişnəvi, Hədisus-səqəleyn, h.q 1428, s.41
  43. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c.2, s.415; Səduq, Kəmaluddin, h.q 1395, c.1, s.236, 237, 239
  44. ↑ Xəzzaz Razi, Kifayətul-əsər, h.q 1401, s.163
  45. ↑ Səffar, Bəsairud-dərəcat, h.q 1404, s.414
  46. ↑ Xəzzaz Razi, Kifayətul-əsər, h.q 1401, s.136-137
  47. ↑ Xəzzaz Razi, Kifayətul-əsər, h.q 1401, s.128
  48. ↑ Səduq, Kəmaluddin, h.q 1395, c.1, s.234, 237
  49. ↑ Səduq, Əl-Əmali, h.q 1376, s.415; Səduq, Kəmaluddin, h.q 1395, c.1, s.236
  50. ↑ Xəzzaz Razi, Kifayətul-əsər, h.q 1401, s.91-92
  51. ↑ Xəzzaz Razi, Kifayətul-əsər, h.q 1401, s.87
  52. ↑ Səffar, Bəsairud-dərəcat, h.q 1404, s.413
  53. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c.1, s.294; Əyyaşi, Təfsirul-Əyyaşi, h.q 1380, c.1, s.5
  54. ↑ Səduq, Uyunu Əxbarir-Rza (ə), h.q 1378, c.1, s.229
  55. ↑ Müttəqi Hindi, Kənzul-ummal, h.q 1401, c.1, s.379, hədis 1650; Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.81, 85, 86; Həməvi, Fəraidus-simteyn, c.2, s.147; Heysəmi, Məcməuz-zəvaid, Darul-kitabil-ərəbi, c.9, s.163; Siyuti, İhyaul-meyyiti bifəzaili Əhli-Beyt (ə), h.q 1421, c.23, hədis 23
  56. ↑ Qunduzi, Yənabiul-məvəddə, h.q 1422, c.1, s.124
  57. ↑ Qunduzi, Yənabiul-məvəddə, h.q 1422, c.1, s.73 və 74
  58. ↑ Nümunə üçün baxın: Müslim Nişaburi, Səhih-Müslim, s.1873; Tirmizi, Sunənut-Tirmizi, h.q 1395, c.5, s.478, 479; Nəsai, Əs-Sunənul-kübra, h.q 1421, c.7, s.310, 437; ِDarimi, Sunənud-Darimi, h.q 1421, c.4, s.2090; İbn Hənbəl, Musnədul-İmam Əhməd ibn Hənbəl, h.q 1421, c.32, s.10, 11; Hakim Nişaburi, Əl-Müstədrək Ələs-səhiheyn, h.q 1411, c.3, s.118, 160; Beyhəqi, Əs-Sunənul-kübra, h.q 1424, c.2, s.212, hədis 2857
  59. ↑ Baxın: Tirmizi, Sunənut-Tirmizi, h.q 1395, c.5, s.478; Darəqutni, Əl-Mutəlifu vəl-müxtəlif, h.q 1406, c.2, s.1046; Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.86; Səxavi, İsticlabu irtiqail-ğurəf, Beyrut, c.1, s.359
  60. ↑ Qunduzi, Yənabiul-məvəddə, h.q 1422, c.1, s. 114
  61. ↑ İbn Hənbəl, Musnədul-İmam Əhməd ibn Hənbəl, h.q 1421, c.32, s.17, s.211, 309, c.18, s.114; İbn Əbi Asim, Kitabus-sünnət, h.q 1413, s.629, 630; Heysəmi, Məcməuz-zəvaid, Darul-kitabil-ərəbi, c.9, s.163; Həməvi, Fəraidus-simteyn, c.2, s.146
  62. ↑ Səxavi, İsticlabu irtiqail-ğurəf, Beyrut, c.1, s.363; Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.88; Qunduzi, Yənabiul-məvəddə, h.q 1422, c.1, s. 123, 124
  63. ↑ Tirmizi, Sunənut-Tirmizi, h.q 1395, c.5, s.478; İbn Əsir, Cameul-üsul fi əhadisir-Rəsul (s), h.q 1420, c.1, s.277, hədis 65; Müttəqi Hindi, Kənzul-ummal, h.q 1401, c.1, s.172, hədis 870; Təbərani, Əl-Mucəmul-kəbir, h.q 1405, c.3, s.66; Təbərani, Əl-Mucəmul-əvsət, h.q 1415, c.5, s.89
  64. ↑ İbn Hənbəl, Musnədul-İmam Əhməd ibn Hənbəl, h.q 1421, c.35, s.456; İbn Əbi Asim, Kitabus-sünnət, h.q 1413, s.629; Təbərani, Əl-Mucəmul-kəbir, h.q 1405, c.5, s.154; Müttəqi Hindi, Kənzul-ummal, h.q 1401, c.1, s.172, hədis 872, s.186, hədis 945 və 946; Siyuti, İhyaul-meyyiti bifəzaili Əhli-Beyt (ə), h.q 1421, s.9, 10, hədis 7, s.42, hədis 56; İbn Kəsir, Cameul-məsanid, h.q 1419, c.3, s.156
  65. ↑ Tirmizi, Sunənut-Tirmizi, h.q 1395, c.5, s.478; Əbu Nəim İsfahani, Hilyətul-əvliya, h.q 1407, c.1, s.355; Təbərani, Əl-Mucəmul-kəbir, h.q 1405, c.3, s.67; 180; Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.78, 79, 83
  66. ↑ Heysəmi, Məcməuz-zəvaid, Darul-kitabil-ərəbi, c.9, s.163; Səxavi, İsticlabu irtiqail-ğurəf, Beyrut, c.1, s.362; Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.87
  67. ↑ Qunduzi, Yənabiul-məvəddə, h.q 1422, c.1, s. 102
  68. ↑ Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.87; Səxavi, İsticlabu irtiqail-ğurəf, Beyrut, c.1, s.360-361
  69. ↑ Səxavi, İsticlabu irtiqail-ğurəf, Beyrut, c.1, s.351, 352
  70. ↑ Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.88; Səxavi, İsticlabu irtiqail-ğurəf, Beyrut, c.1, s.363-364; Qunduzi, Yənabiul-məvəddə, h.q 1422, c.1, s. 123; Şüştəri, İhqaqul-həqq, h.q 1409, c.9, s.309-367
  71. ↑ Şüştəri, İhqaqul-həqq, h.q 1409, c.5, s.51
  72. ↑ Hüseyni Tehrani, İmamşenasi, h.q 1426, c.13, s.266
  73. ↑ Bəhrani, Ğayətul-məram, h.q 1422, c.2, s.320-367
  74. ↑ Bəhrani, Ğayətul-məram, h.q 1422, c.2, s.304-320
  75. ↑ Müslim Nişaburi, Səhih-Müslim, Daru ehyait-turasil-ərəbi, c.4, s.1873
  76. ↑ Tirmizi, Sunənut-Tirmizi, h.q 1395, c.5, s.478-479
  77. ↑ Nəsai, Əs-Sunənul-kübra, h.q 1421, c.7, s.310, 437
  78. ↑ Darimi, Sunənud-Darimi, h.q 1421, c.4, s.2090
  79. ↑ İbn Hənbəl, Musnədul-İmam Əhməd ibn Hənbəl, h.q 1421, c.17, s.211, 309, c.18, s.114, c.32 s.10, 11, c.35, s.456
  80. ↑ Hakim Nişaburi, Əl-Müstədrək Ələs-səhiheyn, h.q 1411, c.3, s.118, 160
  81. ↑ Beyhəqi, Əs-Sunənul-kübra, h.q 1424, c.2, s.212, hədis 2857
  82. ↑ Xarəzmi, Əl-Mənaqib, h.q 1411, s.155, hədis 182
  83. ↑ Təbərani, Əl-Mucəmul-kəbir, h.q 1405, c.3, s.66, 67, 180, c.5, s.154, 166, 169, 170, 182, 186
  84. ↑ İbn Əbi Asim, Kitabus-sünnət, h.q 1413, s.629, 630
  85. ↑ Heysəmi, Məcməuz-zəvaid, Darul-kitabil-ərəbi, c.9, s.163
  86. ↑ Həməvi, Fəraidus-simtəyn, c.2, s.146
  87. ↑ Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.78, 79, 83, 86-88
  88. ↑ İbn Əsir, Camiul-üsul fi əhadisir-rəsul (s), h.q 1420, c.1, s.277, hədis 65
  89. ↑ Müttəqi Hindi, Kənzul-ummal, h.q 1401, c.1, s.172, hədis 870, s.186, hədis 945, 946
  90. ↑ Əbu Nəim İsfahani, Hilyətul-əvliya və təbəqatul-əsfiya, h.q 1407, c.1, s.355
  91. ↑ Darəqutni, əl-Mutələfi vəl-muxtələf, h.q 1406, c.2, s.1046
  92. ↑ Səxavi, İsticlabu irtiqail-ğurəf, Beyrut, c.1, s.351, 352, 359, 362, 363
  93. ↑ Siyuti, İhyaul-meyyiti bifəzaili Əhli-Beyt (ə), h.q 1421, s.9, 10, 23, 42
  94. ↑ İbn Kəsir, Cameul-məsanid, h.q 1419, c.3, s.98, 156
  95. ↑ Şeyx Mufid, Əl-İrşad, h.q 1413, c.1, s.179-180
  96. ↑ Şüştəri, İhqaqul-həqq, h.q 1409, c.9, s.309
  97. ↑ Sübhani, Simaye əqaide şiə, h.ş 1386, s.232; Məkarim Şirazi, Peyame Quran, h.ş 1386, c.9, s.62, 77; Şərufiddin, Əl-Müraciat, h.q 1426, s.70
  98. ↑ Məkarim Şirazi, Peyame Quran, h.ş 1386, c.9, s.62
  99. ↑ Şüştəri, İhqaqul-həqq, h.q 1409, c.9, s.309
  100. ↑ Şərufiddin, Əl-Müraciat, h.q 1426, s.70
  101. ↑ Heysəmi, Əs-Səvaiqul-muhriqə, h.q 1417, c.2, s.440
  102. ↑ Baxın: Səduq, Kəmaluddin, h.q 1395, c.1, s.234, hədis 45, s.238, hədis 55; İbn Əbi Asim, Kitabus-sünnət, h.q 1413, s.630; Hakim Nişaburi, Əl-Müstədrək Ələs-səhiheyn, h.q 1411, c.3, s.118; İbn Əsir, Camiul-üsul fi əhadisir-rəsul (s), h.q 1420, c.1, s.277, Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.86
  103. ↑ Tirmizi, Sunənut-Tirmizi, h.q 1395, c.5, s.478; İbn Əsir, Camiul-üsul fi əhadisir-rəsul (s), h.q 1420, c.1, s.277; Təbərani, Əl-Mucəmul-kəbir, h.q 1405, c.5, s.89; Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.77; Heysəmi, Əs-Səvaiqul-muhriqə, h.q 1417, c.2, s.653, 654
  104. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c.2, s.415; Əyyaşi, Təfsirul-Əyyaşi, h.q 1380, c.1, s.5, hədis 9
  105. ↑ Səffar, Bəsairud-dərəcat, h.q 1404, s.413; Qumi, Təfsirul-Qumi, h.q 1404, c.1, s.172, c.2, s.447
  106. ↑ Qumi, Təfsirul-Qumi, h.q 1404, c.1, s. 3, 173
  107. ↑ Əyyaşi, Təfsirul-Əyyaşi, h.q 1380, c.1, s.4, hədis 3
  108. ↑ Deyləmi, İrşadul-qulub, h.q 1412, c.2, s.340
  109. ↑ Heysəmi, Əs-Səvaiqul-muhriqə, h.q 1417, c.2, s.440; Şərufiddin, Əl-Müraciat, h.q 1426, s.70
  110. ↑ İbn Həyyun, Dəaimul-İslam, h.q 1385, c.1, s.27, 28
  111. ↑ Vişnəvi, Hədisus-səqəleyn, h.q 1428, s.41
  112. ↑ Nümunə üçün baxın: Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c.1, s.294; Səffar, Bəsairud-dərəcat, h.q 1404, s.413; Səduq, Kəmaluddin, h.q 1395, c.1, s.234-240; Tirmizi, Sunənut-Tirmizi, h.q 1419, c.5, s.478, 479; Hakim Nişaburi, Əl-Müstədrək Ələs-səhiheyn, h.q 1411, c.3, s.118
  113. ↑ Baxın: Səduq, Uyunu Əxbarir-Rza (ə), h.q 1378, c.2, s.62, hədis 259; İbn Kəsir, Cameul-məsanid, h.q 1419, c.3, s.98; Həməvi, Fəraidus-simteyn, c.2, s.144
  114. ↑ Baxın: Müslim Nişaburi, Səhih-Müslim, c.4, s.1873; Hakim Nişaburi, Əl-Müstədrək Ələs-səhiheyn, h.q 1411, c.3, s.160; Həməvi, Fəraidus-simteyn, c.2, s.250, 268
  115. ↑ Səduq, Əl-Xisal, h.ş 1362, c.1, s.66
  116. ↑ Baxın: Müslim Nişaburi, Səhih-Müslim, c.4, s.1873; İbn Hənbəl, Musnədul-İmam Əhməd ibn Hənbəl, h.q 1421, c.32, s.11; Darimi, Sunənud-Darimi, h.q 1421, c.4, s.2090 və 2091; Həməvi, Fəraidus-simteyn, c.2, s.250, 268
  117. ↑ Səduq, Kəmaluddin, h.q 1395, c.1, s.237; Həməvi, Fəraidus-simteyn, c.2, s.145
  118. ↑ Səduq, Uyunu Əxbarir-Rza (ə), h.q 1378, c.1, s.57; Səduq, Kəmaluddin, h.q 1395, c.1, s.279, hədis 25; Xəzzaz Razi, Kifayətul-əsər, h.q 1401, s.89, 91, 92, 129, 171
  119. ↑ Xəzzaz Razi, Kifayətul-əsər, h.q 1401, s.171, 172; Səduq, Kəmaluddin, h.q 1395, c.1, s.279; Səduq, Məaniul-əxbar, h.q 1403, s.91
  120. ↑ Səduq, Uyunu Əxbarir-Rza (ə), h.q 1378, c.1, s.57; Səduq, Kəmaluddin, h.q 1395, c.1, s.240, 241
  121. ↑ Səduq, Məaniul-əxbar, h.q 1403, s.93
  122. ↑ Mufid, Əl-Məsailul-Carudiyyə, h.q 1413, s.42
  123. ↑ Məlayiri, Cameu əhadisiş-şiə, h.ş 1373, c.1, s.44; Şərufiddin, Əl-Müraciat, h.q 1426, s.79
  124. ↑ Məlayiri, Cameu əhadisiş-şiə, h.ş 1373, c.1, s.44
  125. ↑ Mənavi, Feyzul-qədir, h.q 1391, c.3, s.14
  126. ↑ İbn Əbil-Hədid, Nəhcül-bəlağənin şərhi, h.q 1404, c.6, s.375, 376
  127. ↑ Hakim Həskani, Şəvahidut-tənzil, h.q 1411, c.2, s.26, 27
  128. ↑ Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.97
  129. ↑ Baxın: İbn Hənbəl, Musnədul-İmam Əhməd ibn Hənbəl, h.q 1421, c.12, s.11; Təbərani, Əl-Mucəmul-kəbir, h.q 1405, c.5, s.182, 184; Heysəmi, Əs-Səvaiqul-muhriqə, h.q 1417, c.2, s.653, 654
  130. ↑ Cuhəri, Əs-Sihah, h.q 1407, c.2, s.735
  131. ↑ İbn Mənzur, Lisanul-ərəb, h.q 1414, c.4, s.538
  132. ↑ İbn Əsir, Ən-Nihayə, h.ş 1367, c.3, s.177
  133. ↑ Nəfisi, "Səqəleyn, hədis", s.100
  134. ↑ Məkarim Şirazi, Peyame Quran, h.ş 1386, c.9, s.62
  135. ↑ Məlayiri, Cameu əhadisiş-şiə, h.ş 1373, c.1, s.36-41
  136. ↑ Səduq, Məaniul-əxbar, h.q 1403, s.90; Səduq, Kəmaluddin, h.q 1395, c.1, s.236; Həməvi, Fəraidus-simteyn, c.2, s.145
  137. ↑ Əhmədi Miyanəci, Fi Rəhabi hədisis-səqəleyn və əhadisi İsna Əşər, h.ş 1391, s.89
  138. ↑ Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.92; Heysəmi, Əs-Səvaiqul-muhriqə, h.q 1417, c.2, s.653
  139. ↑ Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.92; Heysəmi, Əs-Səvaiqul-muhriqə, h.q 1417, c.2, s.653; Səxavi, İsticlabu irtiqail-ğurəf, Beyrut, c.1, s.364
  140. ↑ Səxavi, İsticlabu irtiqail-ğurəf, Beyrut, c.1, s.364
  141. ↑ Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.92; Məlayiri, Cameu əhadisiş-şiə, h.ş 1373, c.1, s.36-37; Əhmədi Miyanəci, Fi Rəhabi hədisis-səqəleyn və əhadisi İsna Əşər, h.ş 1391, s.87-88
  142. ↑ Nümunə üçün baxın: Qumi, Təfsirul-Qumi, h.q 1404, c.1, s.172, c.1, s.3; Səffar, Bəsairud-dərəcat, h.q 1404, s.414; Əyyaşi, Təfsirul-Əyyaşi, h.q 1380, c.1, s.4, 5
  143. ↑ Bəhrani, Nəhcül-bəlağənin şərhi, h.q 1404, c.2, s.303
  144. ↑ Xoyi, Minhacul-bəraə, h.q 1400, c.6, s.215, 216
  145. ↑ Cavadi Amuli, Təsnim təfsiri, h.ş 1385, c.1, s.76
  146. ↑ Xomeyni, Səhifeye İmam, h.ş 1389, c.21, s.393
  147. ↑ Baxın: Bir qrup din tələbəsi, Hədisus-səqəleyn və məqamate Əhli-beyt (ə), s.160-186
  148. ↑ Nümunə üçün baxın: Mufid, Əl-Məsailul-Carudiyyə, h.q 1413, s.42; İbn Ətiyyə, Əbhəyuy Mədad, h.q 1423, c.1, s.131; Müzəffər, Dəlailus-sidq, h.q 1422, c.6, s.241-244
  149. ↑ İbn Ətiyyə, Əbhəyuy Mədad, h.q 1423, c.1, s.131; Müzəffər, Dəlailus-sidq, h.q 1422, c.6, s.241-244
  150. ↑ İbn Ətiyyə, Əbhəyuy Mədad, h.q 1423, c.1, s.132
  151. ↑ Müzəffər, Dəlailus-sidq, h.q 1422, c.6, s.246
  152. ↑ Məkarim Şirazi, Peyame Quran, h.ş 1386, c.9, s.75
  153. ↑ Baxın: Hələbi, Əl-Kafi fil-fiqh, h.q 1403, s.97; Məkarim Şirazi, Peyame Quran, h.ş 1386, c.9, s.75
  154. ↑ Baxın: Mufid, Əl-Məsailul-Carudiyyə, h.q 1413, s.42; İbn Ətiyyə, Əbhəyuy Mədad, h.q 1423, c.1, s.131; Bəhrani, Mənarul-hüda, h.q 1405, s.671; Məkarim Şirazi, Peyame Quran, h.ş 1386, c.9, s.75; Sübhani, Əl-İlahiyyat, h.q 1412, c.4, s.105, 106
  155. ↑ Baxın: İbn Ətiyyə, Əbhəyuy Mədad, h.q 1423, c.1, s.131; Bəhrani, Mənarul-hüda, h.q 1405, s.671; Məkarim Şirazi, Peyame Quran, h.ş 1386, c.9, s.75; Sübhani, Əl-İlahiyyat, h.q 1412, c.4, s.106
  156. ↑ Hələbi, Əl-Kafi fil-fiqh, h.q 1403, s.97
  157. ↑ Faryab, İsməte İmam dər tarixe təfəkkore İmamiyyə, s.303
  158. ↑ Baxın: Hüseyni Milani, Nəfəhatul-əzhar, h.q 1414, c.2, s.268-269
  159. ↑ Nümunə üçün baxın: Sübhani, Simaye əqaide şiə, h.ş 1386, s.231, 232; Xəzzaz Razi, Kifayətul-əsər, h.q 1401, s.19, 20
  160. ↑ Sübhani, Simaye əqaide şiə, h.ş 1386, s.231-232
  161. ↑ Xəzzaz Razi, Kifayətul-əsər, h.q 1401, s.20
  162. ↑ Vaizzadə Xorasani, "Müqəddimə"dər hədisus-səqəleyn, s.20, 21
  163. ↑ Nümunə üçün baxın: Kuleyni, Əl-Kafi, h.q 1407, c.1, s.294; Xəzzaz Razi, Kifayətul-əsər, h.q 1401, s.163; Təbərani, Əl-Mucəmul-kəbir, h.q 1405, c.5, s.167, Qunduzi, Yənabiul-məvəddə, h.q 1422, c.1, s.73-74
  164. ↑ Məlayiri, Cameu əhadisiş-şiə, h.ş 1373, c.1, s.82
  165. ↑ Əl-Heydəri, Elmul-İmam, h.q 1429, s.110-157
  166. ↑ Rəbbani Qolpayqani, Əhli-Beyt, s.556
  167. ↑ Sübhani, Simaye əqaide şiə, h.ş 1386, s.231, 232
  168. ↑ Səduq, Kəmaluddin, h.q 1395, c.1, s.240; İbn Hənbəl, Musnədul-İmam Əhməd ibn Hənbəl, h.q 1421, c.35, s.456, 512; Heysəmi, Məcməuz-zəvaid, Darul-kitabil-ərəbi, c.9, s.163; Şüştəri, İhqaqul-həqq, h.q 1409, c.9, s.375, c.18, s.279-281
  169. ↑ Rəbbani Qolpayqani, Əhli-Beyt, s.562
  170. ↑ Rəbbani Qolpayqani, Əhli-Beyt, s.561
  171. ↑ Vaizzadə Xorasani, "Müqəddimə"dər hədisus-səqəleyn, s.22
  172. ↑ Vaizzadə Xorasani, "Müqəddimə"dər hədisus-səqəleyn, s.22
  173. ↑ Xəzzaz Razi, Kifayətul-əsər, h.q 1401, s.294
  174. ↑ Heysəmi, Əs-Səvaiqul-muhriqə, h.q 1417, c.2, s.653; Səxavi, İsticlabu irtiqail-ğurəf, Beyrut, c.1, s.367
  175. ↑ Səmhudi, Cəvahirul-iqdeyn, h.q 1405, c.2, 1-ci bölmə, s.94
  176. ↑ Mənavi, Feyzul-qədir, h.q 1391, c.3, s.15
  177. ↑ Taftazani, Şərhul-məqasid, h.q 1409, c.5, s.302, 303
  178. ↑ Müzəffər, Dəlailus-sidq, h.q 1422, c.6, s.238-239
  179. ↑ Sədaqət Səmər Hüseyni, https://ebookshia.com/books/pdf
  180. ↑ https://lohedana.ir/books/reader/7626/1/1/1
  181. ↑ Bir qrup din tələbəsi, Hədisus-səqəleyn və məqamate Əhli-beyt (ə), s.3
  182. ↑ https://alhaydari.ir/product, İmam Cavad (ə) müəssisəsi

Ədəbiyyat

  • İbn Əbil-Hədid, Nəhcül-bəlağənin şərhi, Təhqiq: Əbül-fəzl İbrahim, Qum, 1-ci çap, h.q 1404
  • İbn Əbi Asim, Əhməd ibn Əmir, Kitabus-sünnət, Beyrut, Əl-Məktəbətul-İslami, 3-cü çap, h.q 1413
  • İbn Əsir, Mübarək ibn Məhəmməd, Cameul-üsul fi əhadisir-Rəsul (s), Beyrut, Darul-fikr, h.q 1420
  • İbn Əsir, Mübarək ibn Məhəmməd, Ən-Nihayə, Qum, İsmailiyyan, 4-cü çap, h.ş 1367
  • Heysəmi, Əhməd ibn Məhəmməd, Məcməuz-zəvaid, Darul-kitabil-ərəbi
  • Heysəmi, Əhməd ibn Məhəmməd, Əs-Səvaiqul-muhriqə, Beyrut, 1-ci çap, h.q 1417
  • İbn Hənbəl, Əhməd ibn Məhəmməd, Musnədul-İmam Əhməd ibn Hənbəl, Beyrut, Ər-Risalə müəssisəsi, 1-ci çap, h.q 1421
  • İbn Həyyun, Numan ibn Məhəmməd, Dəaimul-İslam, Təhqiq: Asif Feyzi, Alul-beyt (ə) müəssisəsi, 2-ci çap, h.q 1385
  • İbn Ətiyyə, Məqatil, Əbhəyuy Mədad, 1-ci çap, h.q 1423
  • İbn Kəsir, İsmail ibn Ömər, Cameul-məsanid, Təhqiq: Əbdül-Məlik ibn Abdullah, Beyrut, h.q 1419
  • İbn Mənzur, Məhəmməd ibn Mukərrəm, Lisanul-ərəb, Təhqiq: Cəmaləddin Mir Damadi, Beyrut, Darul-fikr, 3-cü çap, h.q 1414
  • Əbu Nəim İsfahani, Əhməd ibn Abdullah, Hilyətul-əvliya, Beyrut, Darul-kitabil-ərəbi, 5-ci çap, h.q 1407
  • Əhmədi Miyanəci, Əli, Fi Rəhabi hədisis-səqəleyn və əhadisi İsna Əşər, Qum, Darul-hədis, h.ş 1391
  • Bəhrani, Əli, Mənarul-hüda, Beyrut, Darul-müntəzir, h.q 1405
  • Bəhrani, Nəhcül-bəlağənin şərhi, Tehran, Dəftəre nəşrul-kitab, h.q 1404
  • Bəhrani, Seyyid Haşim ibn Süleyman, Ğayətul-məram, Muəssisətut-tarixil-ərəbi, 1-ci çap, h.q 1422
  • Beyhəqi, Əhməd ibn Hüseyn, Əs-Sunənul-kübra, Təhqiq: Məhəmməd Əbdül-Qadir Əta, Beyrut, Darul-kutubil-elmiyyə, 3-cü çap, h.q 1424
  • Tirmizi, Məhəmməd ibn İsa, Sunənut-Tirmizi, Təhqiq: Əhməd Məhəmməd Şakir, Qahirə, Darul-hədis, h.q 1395
  • Taftazani, Səduddin, Şərhul-məqasid, Təhqiq: Əbdür-Rəhman Ümeyrə, Qum, 1-ci çap, h.q 1409
  • Bir qrup din tələbəsi, Hədisus-səqəleyn və məqamate Əhli-beyt (ə), Mahuz, Məktəbətus-səqəleyn,
  • Cavadi Amuli, Abdullah, Təsnim təfsiri, Qum, İsra nəşri, h.ş 1385
  • Cuhəri, Əbu Nəsr İsmail ibn Həmmad, Əs-Sihah, Beyrut, Darul-elm, 4-cü çap, h.q 1407
  • Hakim Nişaburi, Məhəmməd ibn Abdullah, Əl-Müstədrək Ələs-səhiheyn, Təhqiq: Mustafa Əbdül-Qadir Əta, Beyrut, Darul-kutubil-elmiyyə, 1-ci çap, h.q 1411
  • Hüseyni Tehrani, Seyyid Məhəmməd Hüseyn, İmamşenasi, Məşhəd, Əllamə Təbatəbai, 3-cü çap, h.q 1426
  • Hüseyni Milani, Seyyid Əli, Nəfəhatul-əzhar, Qum, Mehr nəşriyyatı, 1-ci çap, h.q 1414
  • Hələbi, Əbus-Səlah, Əl-Kafi fil-fiqh, Təhqiq: Rza Ustadi, İsfahan, 1-ci çap, h.q 1403
  • Həməvi, İbrahim ibn Məhəmməd, Fəraidus-simteyn, Təhqiq: Məhəmməd Baqir Mahmudi, Beyrut, Mahmudi müəssisəsi, h.q 1400
  • Əl-Heydəri, Seyyid Kamal, Elmul-İmam, Qum, h.q 1429
  • Xəzzaz Razi, Seyyid Möhsin, Kifayətul-əsər, Qum, İslami nəşr müəssisəsi, 4-cü çap, h.q 1417
  • Xomeyni, Seyyid Ruhullah, Səhifeye İmam, Tehran, 5-ci çap, h.ş 1389
  • Xarəzmi, Müvəffət ibn Əhməd, Əl-Mənaqib, Təhqiq: Malik Mahmudi, Qum, İslami nəşr müəssisəsi, h.q 1411
  • Xoyi, Mirza Həbibullah, Minhacul-bəraə, Təhqiq: Seyyid İbrahim Miyanəci, Tehran, Məktəbətul-İslamiyyə, 4-cü çap, h.q 1400
  • Darəqutni, Əli ibn Ömər, Əl-Mutəlifu vəl-müxtəlif, Beyrut, Darul-məğribil-İslami, h.q 1406
  • Deyləmi, Həsən ibn Məhəmməd, İrşadul-qulub, Qum, 1-ci çap, h.q 1412
  • Sübhani, Cəfər, Əl-İlahiyyat, Qum, 3-cü çap, h.q 1412
  • Sübhani, Cəfər, Simaye əqaide şiə, Tərcümə: Cavad Mühəddisi, Tehran, Məşər nəşri, 1-ci çap, h.ş 1386
  • Səxavi, Şəmsuddin Məhəmməd ibn Əbdür-Rəhman, İsticlabu irtiqail-ğurəf, Beyrut, Darul-bəşairil-İslamiyyə
  • Səmhudi, Əli ibn Abdullah, Cəvahirul-iqdeyn, Bağdad, h.q 1405
  • Siyuti, Cəlaləddin, İhyaul-meyyiti bifəzaili Əhli-Beyt (ə), Tehran, Məcmə cəhaniye Əhli-beyt (ə), 1-ci çap, h.q 1421
  • Şərufiddin, Seyyid Əbdül-Hüseyn, Əl-Müraciat, Qum, Məcmə cəhaniye Əhli-beyt (ə), 2-ci çap, h.q 1426
  • Şüştəri, Qazi Nurullah, İhqaqul-həqq, Qum, 1-ci çap, h.q 1409
  • Səduq, Məhəmməd ibn Əli, Uyunu Əxbarir-Rza (ə), Tehran, Cahan nəşri, 1-ci çap, h.q 1378
  • Səduq, Məhəmməd ibn Əli, Əl-Əmali, Tehran, Ketabçi, 6-cı çap, h.q 1376
  • Səduq, Məhəmməd ibn Əli, Kəmaluddin, Təhqiq: Əli Əkbər Ğəffari, Tehran, İslamiyyə, 2-ci çap, h.q 1395
  • Səffar Qumi, Məhəmməd ibn Həsən, Bəsairud-dərəcat, Qum, 2-ci çap, h.q 1404
  • Təbərani, Süleyman ibn Əhməd, Əl-Mucəmul-kəbir, Təhqiq: Həmdi Əbdül-Məcid Sələfi, Qahirə, Məktəbətu İbn Teymiyyə, 2-ci çap, h.q 1405
  • Təbərani, Süleyman ibn Əhməd, Əl-Mucəmul-əvsət, Təhqiq: Tariq ibn Əvəzullah, Qahirə, Darul-hərəmeyn, h.q 1415
  • Əyyaşi, Məhəmməd ibn Məsud, Təfsirul-Əyyaşi, h.q 1380
  • Qumi, Əli ibn İbrahim, Təfsirul-Qumi, Təhqiq: Musəvi Cəzairi, Təyyib, Qum, Darul-kitab, 3-cü çap, h.q 1404
  • Qunduzi, Süleyman ibn İbrahim, Yənabiul-məvəddə, Qum, Darul-üsvə, h.q 1422
  • Kuleyni, Məhəmməd ibn Yaqub, Əl-Kafi, Tehran, Darul-kutubil-İslamiyyə, 4-cü çap, h.q 1407
  • Mazandarani, Məhəmməd Saleh, Şərhul-Kafi, Təhqiq: Əbul-Həsən Şerani, Əl-Məktəbətul-İslamiyyə, 1-ci çap, h.q 1382
  • Müttəqi Hindi, Kənzul-ummal, Təhqiq6 Bəkri Həyyyani, Beyrut, Ər-Risalə müəssisəsi, 5-ci çap, h.q 1401
  • Məclisi, Məhəmməd Baqir, Biharul-ənvar, Beyrut, 2-ci çap, h.q 1403
  • Müslim Nişaburi, Səhih-Müslim, Təhqiq: Mahmud Fuad Əbdül-Baqi, Beyrut, Daru ehyait-turasil-ərəbi
  • Müzəffər, Məhəmməd Həsən, Dəlailus-sidq, Qum, Alul-beyt (ə) müəssisəsi, 1-ci çap, h.q 1422
  • Məlayiri, İsmail, Cameu əhadisiş-şiə, Seyyid Hüseyn Təbatəbai Burucerdinin nəzarəti altında, Qum, Müəllif nəşri, h.ş 1373
  • Mufid, Məhəmməd ibn Məhəmməd, Əl-Məsailul-Carudiyyə, Qum, 1-ci çap, h.q 1413
  • Şeyx Mufid, Məhəmməd ibn Məhəmməd, Əl-İrşad, Qum, Şeyx Mufid konqresi, 1-ci çap, h.q 1413
  • Məkarim Şirazi, Nasir, Peyame Quran, Tehran, Darul-kutubil-İslamiyyə, 9-cu çap, h.ş 1386
  • Mənavi, Məhəmməd ibn Əbdür-Rauf, Feyzul-qədir, Beyrut, Darul-mərifət, 2-ci çap, h.q 1391
  • Mir Hamid Hüseyn, Əbəqatul-ənvar, İsfahan, 2-ci çap, h.ş 1366
  • Nəsai, Əhməd ibn Şüeyb, Əs-Sunənul-kübra, Beyrut, 1-ci çap, Ər-Risalə müəssisəsi, h.q 1421
  • Nəfisi, Şadi, "Səqəleyn, hədis", Tehran, 1-ci çap, h.ş 1384
  • Vaizzadə Xorasani, Məhəmməd, "Müqəddimə"dər hədisus-səqəleyn, Tehran, h.q 1428
  • Vişnəvi, Qivamuddin Məhəmməd, Hədisus-səqəleyn, Tehran, h.q 1428
  • Heysəmi, Əli ibn Əbi Bəkr, Əs-Səvaiqul-muhriqə, h.q 1417
  • Heysəmi, Əli ibn Əbi Bəkr, Məcməuz-zəvaid, Darul-kitabil-ərəbi, Qahirə, Məktəbətul-qüdsi, h.q 1414

Xarici keçidlər

Mənbə — "https://az.wikishia.net/w/index.php?title=Səqələyn_hədisi&oldid=16074"