Ğülüvv

wikishia saytından

Ğülüvv (ərəbcə: الغلو) dində mötədillikdən çıxmaq, peyğəmbərlər və imamlar haqqında mübaliğə etməkdir. “Ğülüvv əhlini” bəşər tarixində həmişə, dinlər arasında azğın cərəyan hesab olmuşdur. Ğalilərin bəzi nümunələri aşağıdakı kimi qeyd edilmişdir: Bir peyğəmbər və ya imamın Allah olmasına inanmaq, kiminsə Allahın övladı olduğuna inanmaq, İmam Əlinin (ə) və ya şiə imamlarının peyğəmbərliyinə inanmaq və yaxud vəd edilmiş Mehdidən (ə.c) başqa insanların məhdəviyyətinə inanmaq.

Siyasi məqsəd və təfəkkürlər, əqli gerilik, ifrat sevgi, kor-koranə təəssübkeşlik, müsəlmanlar arasında əqli çaşqınlıq yaratmaq üçün təsiredici amillərin mövcudluğu, müsəlmanlar arasında ğülüvv etiqadını yaradan amillərdən hesab olunur. Şiə imamları (ə) dəlil və sübutlar əsasında ğülüvv təfəkkürünü rədd edərkən, ğülüvv etiqadının səbəb və nəticələrini, eləcə də onların fitnələrini bəyan edərək, şiələrə, onlardan uzaq durmağı tövsiyə etmişlər.

Hədislərdə, “ğülüvv əhli” kafir və müşrik kimi təqdim edilir və onlar Allahın ən pis məxluqları adlandırılır. Şiə alimləri bu cür hədislərə əsaslanaraq, ğülüvv əhli və onların şişirdilmiş əqidələri ilə mübarizə aparırlar. Kəlam, Rical və Dinşünaslıq elmlərində “ğülüvv”, mövzusunda müzakirələr edilmişdir. Fəqihlər, ğülüvv əhli və onların əqidəsinə düçar olan insanlar barəsində fiqhi hökmlərini açıqlamışlar. Onların fətvasına görə, dinin vacib məsələrindən birinin inkarına səbəb olan hər hansı ğülüvv əqidə küfrün hökmündədir; ona inananlar kafirdirlər və kafirlərin hökmləri onlara şamil olur.

Konsepsiya və mövqe

“Gülüvv”-ün terminoloji mənası, dini etiqadlı şəxs, dinin onun üçün təyin etdiyindən kənara çıxması deməkdir.[1] Həmçinin “ğülüvv”-ün tərifində yazırlar, “ğülüvv” həddi aşmaq, peyğəmbərlərə və imamlara qarşı mötədillik və həddi aşmaqdır.[2] “Ğülüvv” sözü “lüğətdə” hərfi mənada, artıqlıq və həddi aşmaq deməkdir.[3]

Qurani-Kərim iki ayədə “Ğülüvv” haqda bəhs etmiş və onu qadağan etmişdir.[4] Şiə və sünni rəvayət mənbələrində, müxtəlif hədislərdə şişirdilmiş iddia və inancları tanıtdıraraq müsəlmanları o təfəkkürdən uzaq olmalarına təkid edilmişdir.[5] Ğülüvv, o məsələlər silsiləsindəndir ki, müsəlman mütəkəllimlər onun mahiyyət və nümunələrini araşdırılmasına diqqət yetirmişlər.[6] “Ğülüvv”-ün bir hissəsi məsum imamların (ə) xislət və fəzilətləri ilə, digər bir hissəsi isə ğülüvv əhlinin imamları ilahilik dərəcəsinə yüksəltdikləri onların fitrətləri ilə bağlı olduğu üçün, kəlam elmi bu xüsusiyyətlərin əhatə dairəsini müəyyən etmək üçün dəlillər əsasında borcludur və bunun xaricində olan etiqadı ğülüvv, ona inananları isə ğülüvv adlandırsın.[7] “Rical” elmi də ğülüvv cərəyanının təsirinə məruz qalan elmlərdəndir və bu elmin alimləri onu müzakirə etmişlər.[8] Məlum olduğu kimi, hədisin sənədlərində ravilərin şəraitini araşdırmaq rical elminin hədəflərindən biri olduğu üçün, rical alimlərin vəzifələrindən biri də hədis raviləri arasında olan ğülüvv əhlini müəyyən etməkdir.[9]

Dinlər və məzhəbşünaslıq elmində də ğülüvv və ya ğülüvv əhlindən olan məzhəblərindən bəhs edilərkən, ğülüvv haqqında və onun meyarlarından bəhs edilmişdir.[10] Həmçinin, fəqihlər də ğülüvv əhli və onun küfrlə əlaqəsini o cümlədən ğülüvv sahibləri ilə bağlı hökmlər haqqında söz açmışlar.[11]

“Ğülüvv”-ün meyarları

Müsəlman alimlər, Quran ayələrinə, rəvayətlərə və tarixi məlumatlara əsasən peyğəmbərlərə və imamlara nisbət ğülüvv-ün meyar və nümunələrini sadalamışlar.[12] Bu meyarlardan bəziləri aşağıdakılardır:

Ülvihiyyətdə ğülüv

Ülvihiyyətdə ğülüvv aşağıdakıları əhatə edir:

  • İnsanın Allah olduğuna inanmaq:[13] “Maidə” surəsinin 17 və 72-ci ayələrinə əsasən, İsa Məsihin ülvihiyyətinə (ilahiliyinə) inanmaq, Quranın küfr elan etdiyi şişirdilmiş (ğülüvv) bir iddiadır.[14]
  • Həmçinin “Səbaiyyə” (Abdullah ibn Səba ardıcılları) məzhəbində, imam Əlinin (ə)[15] və Xitabiyyə məzhəbində imam Sadiqin (ə) ilahiliyinə (Allah olmasına) etiqad,[16] ğülüvv inancının nümunə və meyarları hesab olunaraq küfr sayılır. “İsnaniyyə” təriqəti də bunlardan bir nümunəsi sayılır.[17] Onların əqidəsinə görə, peyğəmbər (s) və imam Əli (ə) hər ikisi tanrıdır. Onlardan, peyğəmbərin (s) məbudluğunun birinci olduğuna inanalar “Meymiyyə”, və imam Əlinin (ə) məbudluğunu birinci hesab edən qrup isə “Eyniyyə” adı ilə tanınırdılar.[18]
  • İnsanın, ilahi ülvihiyyətdə şərik olmasına inanc:[19] “Təfviz” (insanın bütün işlərdə məcburiyyəti) inancı bu cür “ğülüvv” şişirdilmiş inanclardan hesab edilir.[20] “Təfviz” bir mənada, Allahın peyğəmbəri (s) və imam Əlini (ə) yaratdığına, sonra yaradılış, ölüm və həyat, bəndələrin ruzisi kimi işləri onlara həvalə etdiyinə inanmaqdır.[21]
  • Allahın bir insanda nüfuzu və ya onunla birləşməsinə inanc:[22] “Bəyaniyyə” məzhəbi də ğülüvv əhlindən hesab olunur.[23] Bu məzhəbin peyğəmbərlər (ə), imam Əli (ə) və Muhəmməd ibn Hənəfiyyədə, Allahın ruhunun daxil olması və birləşməsinə olan inanc və etiqadı, Keysaniyyə məzhəbinin bir qoludur.[24] Bu təriqətin banisi Bəyan ibn Səman Təmimidir.[25] O, Allahın ruhunun imam Əlinin (ə) vücudunda hülul etməsi, mələkuti qüdrətin zahir olmasına inanırdı və Xeybər qalasının qapısını yerindən qaldırmaq fiziki güc və qüdrətlə deyil, rəhmani və mələkuti bir qüdrət vasitəsi ilə olmuşdur ki, ilahi nur kimi onda zühur etmişdi.[26] Həmçinin o, inanırdı həzrət Adəmdə ilahi bir hissənin nüfuz etdiyi kimi, imam Əlidə (ə) də ilahi bir hissə hülul etmişdir, həzrət Adəmə (ə) mələklərin səcdə etməsinin səbəbi də bu olmuşdur.[27]
  • Bir kəsin Allahın övladı olduğuna inam:[28] Deyilənə görə, üç qrup Allahın övladı olduğuna inanırlar: 1. Quranın “Tövbə” surəsinin 30-cu ayəsinə əsasən, İsanı (ə) Allahın oğlu hesab edən xristianlar;[29] 2. Həmin ayəyə əsasən, Üzeyri Allahın oğlu hesab edən yəhudilər;[30] 3. Nəhl surəsinin 57-ci ayəsi və Saffat surəsinin 149-cu ayəsinə əsasən, mələkləri Allahın qızları hesab edən ərəb müşrikləri.[31]

Nübüvvət və imamətdə ğülüvv

Peyğəmbərlik və imamət haqqında bəzi ğülüvv fikirlər ibarətdir:

  • Şiə imamlarının peyğəmbərliyinə etiqad:[32] Bəzi mənbələrdə məzhəbşünaslıq haqqında belə deyilir: Ğülüvv hesab olan “Ğurabiyyə”, “Zubabiyyə” və “Muxtiə” firqələri, peyğəmbərliyi imam Əlinin (ə) haqqı hesab edir və inanırdılar ki, imam Əli (ə) ilə peyğəmbər (s) arasında böyük oxşarlıq olduğuna görə, Cəbrail vəhy zamanı səhv edib vəhyi peyğəmbərə (s) vermişdir və peyğəmbər (s) də imam Əlini (ə) razı salmaq üçün qızını onunla evləndirdi.[33]
  • Peyğəmbərlikdə bəzi insanların, peyğəmbərlə (s) şərik olmasına etiqad:[34] Misir tarixçisi Məqrizi (1364-1422 .h.q), “Əl-Məvaiz vəl-etibar fi zikr əl-xitəti vəl-asar” adlı kitabında yazır “Şərikiyyə”, “Şaiyə” və “Xülviyyə” məzhəbləri, şiə ğülüvv məzhəblərindən sayılır və imam Əlini (ə) peyğəmbərlik məsələsində, peyğəmbərlə şərik hesab edirdilər.[35] Təbii ki, bəziləri şiəlikdə bu adlarla məzhəblərin mövcudluğuna şübhə ilə yanaşıblar.[36]
  • Peyğəmbər və imamlardan başqa birinin özünü imam və ya peyğəmbər kimi təqdim etməsi:[37] Məsələn, məzhəb tədqiqatçıları, imam Baqirin (ə) vəfatından sonra imam Səccadın (ə) onu imam Baqirdən sonra canişin və imam kimi tanıtdığını iddia edən “Əbu Mənsur İcli” adlı şəxsin adını çəkmişlər.[38] O, sonra imam Əlinin (ə), imam Həsənin (ə), imam Hüseynin (ə), imam Səccadın (ə) və imam Baqirin (ə) rəsul və peyğəmbər olduqlarını iddia edərək özünü və özündən sonra övladlarından altı nəfəri peyğəmbər olaraq tanıtdı.[39]
  • Vəd edilən Mehdidən (ə.c) başqa şəxslərin də Məhdəviyyətinə inanc: Məhdəviyyəti haqda iddia edilən şəxslərdən biri də Məhəmməd ibn Hənəfiyyə olmuşdur.[40] Məzhəb tədqiqatçılarının fikrincə, “Kərbiyyə” (Keysaniyyə təriqətindən sayılan məzhəb) inanırdılar Məhəmməd ibn Hənəfiyyə həmin qeybətdə olan vəd edilmiş Mehdidir və zühur etdiyinədə zülmlə dolmuş dünyanı ədalətlə dolduracaq.[41] Həmçinin, Məhdəviyyəti iddia edilən digər insanlar arasında “Nəfsi zəkiyyə” kimi tanınan Məhəmməd ibn Abdullah ibn Həsən də olmuşdur.[42] Məzhəblər yazarlarının dediklərinə görə, “Muğeyriyyə” məzhəbi (Muğeyrə ibn Səid Bicli-nin ardıcılları) inanırdılar “Nəfsi-zəkiyyə” vəd edilmiş Mehdidir, o öldürüldükdə dedilər o ölməyib diridir və Məkkədə “Ələmiyyə” adlanan dağda zühur edəcəyi vaxta qədər yaşayacaq.[43]

Sifət və fəzilətlərdə ğülüvv

Sifət və fəzilətlərdə ğülüvv dedikdə, insanın çatmadığı bir sifət, əməl və ya fəziləti ona nisəbət vermək nəzərdə tutulur.[44] Din rəhbərlərinə, peyğəmbərlərə və məsum imamlara qarşı bu cür ğülüvv və şişirtmə hallardan bəziləri aşağıdakılardan ibarətdir:

  • “Səhvun-Nəbi”-nın inkarına etiqad:[45] Tədqiqatçıların fikrincə, imamlara nisbət verilən sifət və fəzilətlər, xüsusilə də səhvun-Nəbi təfəkkürünə inanc və ya inkarı haqda olan münaqişələrin əsası, Qum və Bağdad Kəlam məktəbi arasında III-IV əsrlərə qayıdır.[46] Şeyx Səduq ustadı ibn Vəlid Qumidən nəql edir ki, ğülüvvün birinci dərəcəsi “səhvun-Nəbbi” etiqadını inkar etməkdir və səhvun-Nəbi təfəkkürünü qəbul etməyən şəxs ğülüvv əhli sayılan insanların sırasındadır.[47] Bu təfəkkürün qarşısında, Bağdad məktəbinin mütəkəllimi Şeyx Müfidi görmək olar.[48] Şeyx Müfid “səhvun-Nəbi” etiqadını rədd edir və ona inananları dinə nöqsan və İmamların (ə) məqamını aşağı salmaq düşüncəsi ilə ittiham edir.[49] O, ancaq imamlara (ə) “ülvihiyyəti” (Allahlıq məqamını) nisbət verməyi və onların “qədimliyini” əzəldən olmalarına inancı ğülüvv əlaməti hesab edir.[50]
  • Mütləq şəkildə “qeybi elmə” inam:[51] Bəzi şiə mütəkəllimləri, məsum imamların qeyb elminə etiqad bəsləyir və bu qənaətdədirlər ki, onlar İslamın ümumi hökmlərini bilməklə yanaşı, dünyanın bütün xırda hadisələri, olub keçən və olanlar barədə də məlumatları vardır.[52] Şeyx Müfid qeyb elmini imamlara nisbət verilməsini şişirdilmiş fikir və bu əqidə sahiblərini ğülüvv əhli hesab edir odur ki, bu sifətin yalnız Allaha məxsus olduğu qənaətindədir.[53] Təbii ki, bəzi insanlar qeybi elmi müstəqil şəkildə və ilahi təlim olmaması təfəkkürünü, ğülüvv və şişirdilmiş bir iddia kimi qiymətləndirmiş və bu cür qeyb elminin yalnız Allaha məxsus olduğuna, həmçinin peyğəmbərlər və imamların ixtiyarında olan bütün elm və bilikləri isə Allahın izni və təlimi çərçivəsində olmasına inanırlar.[54]
  • Dini rəhbərlərin ölməzliyinə inam:[55] Nobəxti “Firəquş-Şiə”kitabında, imam Musa Kazimin (ə) vəfat etmədiyinə inanan “Bəşiriyyə” məzhəbi adlı ğülüvv iddiaları olan bir məzhəbə işarə edir. Onların fikrincə o, vədə verilmiş Mehidir və qeyb dövründə yaşayır, öz qeyb dövründə, Məhəmməd ibn Bəşiri (bu məzhəbin banisi) öz vəlisi və canişini təyin etmiş və üzüyünü, elmini və insanların din və dünya işlərində ehtiyac duyduğu hər şeyi ona vermişdir.[56] Həmçinin, Nobəxtinin sözlərinə görə, “Kisaniyyə” təriqətindən olan bir qrup, Məhəmməd ibn Hənəfiyyənin diri və ölmədiyinə inanır və Məkkə ilə Mədinə arasında yerləşən “Rizva” adlı dağda yaşayır.[57]

Digər şişirdilmiş iddialar

Peyğəmbərlər (ə) və imamlardan (ə) başqa insanlar haqqındakı digər şişirdilmiş iddialar ibarətdir:

Xəlifələr haqqında ğülüvv

Bəzi əhli-sünnə mənbələrində üç xəlifənin fəzilətləri haqqında bəzi alimlərin fikrincə, şişirdilmiş rəvayətlər və ya iddialar nəql olunmuşdur.[58] Məsələn, “Tarixi Bağdad” kitabında peyğəmbərə nisbət verilir ki, o, merac gecəsi ərşdə “La ilahə illəllah Məhəmməd rəsulullah” cümləsindən əlavə Əbu Bəkir, Ömər ibn Xəttab və Osmanın adlarının yazıldığının da şahidi olur.[59] Nemətullah Salehi Nəcəfabadi bu rəvayətin mənbəyini zəif və məzmununu şişirdilmiş hesab etmişdir.[60]

Ömər İbn Xəttabın elmi haqqında deyilir, əgər bütün dünyanın elmi tərəzinin bir bir gözündə, Ömərin elmi isə digər tərəfində qərar verilsə, onun elmi daha ağır gələcəkdir.[61] Həmçinin xəbər verilir ki, hicr təqvimi ilə 20-ci ildə, yəni Ömər ibn Xəttabın xilafəti dövründə Mədinədə zəlzələ baş verir və Ömər yerə qamçı vurub deyir: “Allahın izni ilə sakit ol”. Bundan sonra yer sakitləşdi və həmin ildən sonra Mədinədə bir daha zəlzələ olmadı.[62] Bu qəbildən olan iddiaların məzmunu, bəzi tədqiqatçılar tərəfindən şişirdilmiş hesab edilmişdir.[63] Digər səhabə və xəlifələr haqqında da bu cür şişirdilmiş iddia və hadisələr söylənmişdir.[64] Əbdülhüseyn Əmini “əl-Qədir” kitabında əhli-sünnə mənbələrinə istinadən bu materialların bəzilərini sadalamış və onları şişirdilmiş və ğülüvv hesab etmişdir.[65]

Qurani-Kərimdən şişirdilmiş təvillər

Deyilənə görə, əsassız və şişirdilmiş təvillərdən biri də “nəsx” məsələsini sübut etmək üçün Quran ayələrindən istifadə edilməsidir.[66] Hicri ili ilə 2-ci və 3-cü əsrə aid tarixçi, Bəlazərinin fikrincə, “Ənsabul-əşrəf” kitabında ğülüvv əhli nəsxin olduğuna inanaraq, “İnfitar” surəsinin 8-ci ayəsinin bir hissəsində işarə edilən: “فِي أَيِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَكَّبَكَ” (səni istədiyi formada yaratdı)[67] ibarətə əsaslanara “nəsxi” isbat etmək üçün istifadə edirlər.[68] Həmçinin Fəxri Razi öz təfsirində bildirir, nəsxə etiqadı olanlar öz fikirlərini sübut etmək üçün, istinad etdikləri ayələrdən biri də Ənam surəsinin 38-ci ayəsidir.[69] O, ayədən bu şəkildə istifadə olunmasını qanunsuz və etibarsız hesab edir.[70]

Bəzən rastlaşırıq, bəzi insanlar üçün şişirdilmiş fəzilətləri ifadə etmək üçün Qurani-Kərimdən yersiz təvillər təqdim edilmişdir.[71] Hicri təqvimi ilə 11-ci əsrdə yaşamış Maliki məzhəb fəqihi, İbrahim ibn Amir Übeydidinin “Umdətut-təhqiq” kitabından Əbdülhüseyn Əmini nəql edir, Bəqərə surəsinin birinci ayəsi olan “Əlif-lam-mim” müqəttəə hərflərinin təfsirində yazır, “Əlif” hərfindən məqsəd Əbu Bəkr, “Lam”hərfindən məqsəd Allah və “Mim” hərfindən məqsəd isə Məhəmməddir (s).[72] Əmini bu iddia və şərhi şişirdilmiş və ğülüvv hesab etmişdir.[73]

Hicri tarixinin 1137-ci ilində vəfat etmiş Hənəfi məzhəbinin təfsirçilərindən sayılan İsmayıl Həqqi Borsəvi “Ruhul-bəyan” adlı təfsirində, bu ayənin “وَيَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمَانِيَةٌ” (həmin gün (ya Peyğəmbər!) sənin Rəbbinin ərşini onların (başı) üstündə səkkiz mələk daşıyacaqdır!)[74] şərhində peyğəmbərdən bu məzmunda bir rəvayət nəql edir ki, onlar bu gün dünyada dörd nəfərdirlər və qiyamət günü onları başqa dörd nəfər vasitəsilə təsdiq edəcəkdir.[75] Sonra o, başqalarından nəql edir, deyirlər o dörd nəfər Əbu Hənifə, Malik ibn Ənəs, Məhəmməd ibn İdris və Əhməd ibn Hənbəldir ki, şəriəti öhdələrinə götürmüş şəxslərdir.[76] Tədqiqatçılar ayənin bu cür təfsir və təvil üsulunu ğülüvv hesab etmişlər.[77]

İmamların fəzilətlərinin Qurandan çıxarılmasına inanc

Tehran Universitetinin müəllimi və tarixşünas, Məhəmməd Cavad Məşkur (vəfatı: 1374 h.ş) “Tarixe Şiə və firqehayi İslami” ünvanlı kitabında yazır; bəzi şiə ğülüvv təriqətlərinin Quranın təhrif olunduğuna inanır və deyirlər; bu gün ixtiyarimızda olan Quran, Osmanın dövründə toplanıb tədvin edilmişdir, odur ki, ondan bir çox ayələr o cümlədən Əli ibn Əbi Talib (ə) və onun övladlarının fəzilətləri haqda olan ayələr təhrif və silinmişdir.[78] O, bu fikrin ğülüvv olduğunu vurğulayır.[79]

Hədis və Quran elmləri tədqiqatçı Məhəmməd Həsən Əhmədi “Ğalian və əndişeye təhrife Quran” məqaləsində, Şiə mənbələrində Quranın təhrif edilməsinə dair rəvayətlər silsiləsində olan raviləri ğülüvv əhli və ya ğülüvv əhli olmadıqları baxımından araşdırmışdır. O, on üç nəfər ravinin siyahısını açıqlayaraq onlarda ğülüvv əlamətlərinin tapıla biləcəyinə inanır.[80] O hesab edir ki, Quranın təhrifi ilə bağlı qeydə alınmış rəvayətlərin böyük bir hissəsi (təxminən üçdə ikisi) ğülüvv əhlinin vasitəsilə nəql edilmişdir.[81]

Kitablar haqqında (ğülüvv) şişirdilmiş iddialar

Buxarinin “Səhih” kitabı sünnilər arasında son həddə şişirdilmiş etibarlı hədis mənbələrindən biri sayılır.[82] Bu kitabın vəsfində onun Quranla bir dərəcədə olduğunu bilirlər və əgər vəba zamanı evdə oxunsa, o evin əhli vəbadan amanda qalar, kim onu bir dövrə əvvəldən sona kimi oxusa, bütün istəkləri həyata keçər.[83] Həmçinin, deyirlər bu kitab hər hansı evdə olsa, rəhmət və bərəkətin nazil olmasına səbəb olar və yer üzündə Qurandan sonra ən düzgün kitabdır.[84] Malik ibn Ənəsin “Müvəttə” kitabı ilə bağlı bu cür şişirdilmiş sözlərlə də qarşılaşmaq mükündür və iddia edirlər yer üzündə Qurandan sonra ondan daha düzgün kitab yodur.[85]

Həmçinin şiələr arasında etibarlı hədis mənbələrindən olan “əl-Kafi” kitabı ilə bağlı, Nəcəfabadi Nemətullah Salehi kimi alimlər tərəfindən onun bütün rəvayətlərinin düzgün və səhih olması iddiası, ğülüvv və şişirdilmiş hesab edilmişdir.[86] Salehi Nəcəfabadi bu qəbil sözləri ki, “Kafi” kitabı imam Zamana (ə.c) təqdim edildi və imam buyurdu: “əl-Kafi kafin li şiətina (Kafi bizim şiələrimiz üçün kifayət edər)”[87] Əllamə Məclisi[88] və Muhəddis Nurinin[89] kəlamlarına əsaslandıraraq onun ğülüvv və şişirdilmiş olduğunu bildirir.[90]

Alimlər haqqında şişirdilmiş iddialar

Bəziləri tərəfindən din alimləri haqqında şişirdilmiş iddialar və kəramətlər də söylənmişdir.[91] Məsələn, deyirlər ki, Həzrət Xızr beş il ərzində hər səhər Əbu Hənifənin yanına gəlir və İslamın hökmlərini ondan öyrənirdi.[92] Həmçinin iddia olunur, peyğəmbər (s) buyurub ki, bütün peyğəmbərlər mənimlə, mən də Əbu Hənifə ilə fəxr edirəm.[93] Hicri ili ilə 14-cü əsrə aid Misirli tarixçi və fəqih Əbu Zəhranın dediyinə görə, Əbu Hənifəyə qarşı qərəzlər o qədər idi ki, bəzi insanlar onu peyğəmbərlərin məqamına yaxın bir mövqe hesab edib, Tövratın onun adını zikr edərək peyğəmbərlik müjdəsini verdiyinə və həmçinin insanların hidayətçisi olduğuna inanırdılar.[94] Bu qəbil sözlər dörd məzhəbin digər fəqihləri və bəzi əhli-sünnə alimləri haqqında da söylənmişdir.[95] Əbdülhüseyn Əmini bu cür sözlərin bəzilərini “əl-Qədir” kitabında[96] toplayıb və onların şişirdilmiş və saxta olduğuna inanır.[97]

Şiələrə ğülüvv nisbətinin verilməsi

Bir sıra alimlər tərəfindən, ğülüvv əqidəsi şiələrə nisbət verilmişdir ki, onlardan bəziləri aşağıdakılardan ibarətdir:[98]

  • Hicri tarixi ilə 4-cü əsrə aid əhli-sünnə alimi Əbu Ömər ibn Məhəmməd ibn Əbd Rəbbih “Əqdul-Fərid” kitabında, şiələri yəhudilərlə müqayisə edərək deyir, şiələr də yəhudilər kimi Cəbraili düşmən hesab edirlər və inanırlar o, imam Əliyə (ə) nazil olan vəhyi səhvən peyğəmbərə nazil edilmişdir.[99] Onun bu iddiasına cavab olaraq, məzhəb tədqiqatçıları bu əqidəni “Zəbabiyyə”, “Ğərabiyyə” və “Müxtiə” adlı məzhəblərə aid olduğunu bildirmişlər.[100] Seyid Möhsün Əmin bu məzhəblərin şiəliyə aid edilməsini əsassız iddia hesab edir və məzhəb elmində toplanmış şiə əsərlərinin heç birində belə məzhəblərin adına rast gəlmədiyini iddia edir.[101] O hesab edir, bu adlarda məzhəblər və onları çirkin cilvələndirmək və həmçinin şiə məzhəbi haqqında pis düşüncə yaratmaq niyyəti ilə uydurulmuşdur.[102]
  • Hicri tarixi ilə 5-ci əsrə aid Hənəfi məzhəb alimlərindən olan Əbu Məhəmməd Osman ibn Abdullah İraqi “əl-Fərqul-Müftəriqə” adlı əsərində, imamiyyə ilə Zeydiyyə məzhəbini eyni hesab etmiş və onların ğülüv əhli olduqlarını açıqlayaraq qeyd edir ki, onlar bəzən imam Əlini Allah, bəzən peyğəmbər, bəzən də peyğəmbərlik məsələsində şərik bilirlər.[103] Həmçinin İbn Teymiyyə şiələri ğülüvv əhli olmaqda ittiham edərək bildirir, şiələrdən bir qrup imam Əlinin ülvihiyyətinə, digər bir dəstəsi isə onun peyğəmbərliyinə inanırlar.[104] Buna cavab olaraq deyilir, ğülüvvəhli sayılan kiçik bir qrupunun belə bir baxışı olmuşdur, təbii ki, şiə hədislərində onlar məzəmmət olunaraq pislənilir və şiə imamları tərəfindən rədd edilir. Ona görə də bu kiçik və rədd edilmiş qrupun əqidəsini bütün şiələrə, xüsusən də imamiyyəyə aid etmək düzgün deyil.[105] Şiə fiqhində, imam Əlinin (ə) Allah olmasına inam və onun peyğəmbər olması ki, Allah və nübüvvətin inkarına səbəb olur, küfr sayılır və ona inananlar isə kafir sayılır.[106]
  • Vəhhabi yazıçısı və tədqiqatçısı Abdullah Əli Qəmisi “əl-Sira bəynəl-İslam və əl-Vəsəniyyə” adlı kitabında qeydr, bir qrup şiə bu fikirdədirlər ki, vacibat və qadağalar (haramlar) dost və ya düşmən sayılmalı olan insanlara işarədir. Bu əqidə nəticəsində onlar haramları halal saymış və vacibatı tərk etmişlər.[107] Məzhəb tədqiqatçıları bu əqidəni ğülüvv firqələrindən olan Mənsuriyyə məzhəbi (Əbu Mənsur Əcəlinin ardıcılları) adlı bir firqəyə nisbət vermişlər.[108] Kəşşinin “Rical” kitabında nəql olunmuş rəvayətə əsasən, Əbu Mənsur ğülüvv düşüncələrinə görə imam Sadiq (ə) tərəfindən üç dəfə lənətlənmişdir.[109]
  • Bir qrup əhli-sünnə alimləri, şiə əqidələrindən olan bəda, rəcət, məsumluq, Peyğəmbərin və məsum imamların qeyb elmini bilmək kimi əqidələri ğülüvv hesab edirlər.[110] Şiə alimləri isə bu fikirlərin ğülüvv olmadığını bildirərək bu etiqad və inancları isbat etmək üçün Qurandan, Sünnədən və ağıldan dəlillər sitat olaraq gətirmişlər.[111]
  • Bəzi insanlar, şiə imamlarına nisbət verilən məsumluq, qeyb elmini bilmək, kainata bir sıra qüdrətə sahib olmaq və bəzi fövqəlbəşəri sifətlərlə vəsf edilməsinin ğülüvv olduğunu bildirirlər və imamların yalnız görkəmli, təqvalı insanlar və şəriət alimləri olduğuna inanırlar.[112] Bu baxış “Üləmayi Əbrar” nəzəriyyəsi kimi tanınır.[113] Bu nəzəriyyənin mənşəyini, Abdullah ibn Əbi Yəfur olduğunu bildirirlər, o, imamlar haqqında “Üləmaul-əbrar və ətqiyau Övsiya”[114] sözlərini işlətmişdir.[115] Həmçinin, deyilənlərə görə bəzi şiə alimləri, xüsusən də hicri tarixinin üçüncü və dördüncü əsrlərdə Qum məktəbinin alimlərinin imamlara fövqəlbəşəri xüsusiyyətlərin nisbət verilməsinin əleyhinə qalxaraq onları sadəcə pərhizkar və təqvalı alimlər bilmişlər.[116] Bu nəzəriyyə ilə bağlı bir sıra tənqidlər edilmişdir; o cümlədən heç bir tarixi sənədin olmamasıdır.[117] Həmçinin bəziləri bildirirlər, imamların (ə) bəzi səhabələrinin ədəbiyyatında “alim” kəlməsi imamların ilham olunmuş elm mənasında, “əbrar” və “ətqiya” isə məsum (günahdan uzaq) mənasına bərabər olduğunu demişlər.[118]

Hədis ravilərinə verilən ğülüvv nisbəti

Ğülüvv və azğın əqidəyə inanc “Rical” elmində və ona əsasən ravinin etibarsızlığı və hədisin sənəd silsiləsinin zəifliyi mühakimə edilən hallardan biridir.[119] İslam elmləri tədqiqatçısı Seyid Hüseyn Müdərrisinin yazdığına görə, şiə alimlərinin “Rical” kitablarında, adətən imamları (ə) Allah hesab edənlər (ki, onları dindən kənar ğülüvv əhli adlandırmışdır) “Fasidul-məzhəm” (fasid məzhəb əhli) “Fasidul-etiqad” (fasid etiqad əhli) kimi, ifadələrlə və həmçinin məzhəb daxili ğülüvv əhli “Mufəvvizə”, "Əhlul-irtifa", "Mürtəfəull-qovl", "Fi hədisihi-irtifa" kimi ünvanlarla müəyyən edilmişlər.[120]

Deyilənlərə görə, bəzən bir raviyə (hədis nəql edən) ğülüvv nisbətinin verilməsi Rical alimləri arasında fikir ayrılığına səbəb olur və bu ravilərin vəziyyəti aydınlaşdırılmadıqda, onların nəql etdikləri rəvayətlər də təklifsiz olaraq qalır; yalnız bu şərtlə ki, o rəvayətləri rədd və ya təsdiq edən üçün baqa qəti dəlil və sübutlar hasil olsun.[121] Bəziləri ğülüvv əqidəsini ravilərə nisbət vermlməsində yaranan ixtilafın mənşəyini Rical alimlərinin ğülüvv məfhumu ilə bağlı fərqli baxışların olması bilirlər.[122]

Misal üçün, Kəşşinin “Rical” kitabında, imam Hadinin (ə) dövründə şiə alimlərindən olan Hüseyn ibn Übeydullah Sədi Mühərrir adlı şəxsin ğülüvv ittihamı ilə Qumdan qovulmasından bəhs edilir.[123] Nəcaşi bildirir, onu ğülüvv etməkdə ittiham ediblər, amma onun düzgün və mötəbər kitabları var.[124] Əbu Əli Hairi və Məməqani kimi alimlər bu ittihamı qəbul etməyirlər və hicrətin 3-cü və 4-cü əsrlərində Qum məktəbi alimləri tərəfindən bir ravinin ğülüv əhli olması və onun Qumdan qovulması ilə bağlı söylənilənlərin mötəbər olmadığına və o ravinin zəif olmasına əsas olmadığını bildirirlər; çünki son dövrlərdə bəzi inanclar dinin zəruri məsələlərindən sayılır (məsələn, Səhvun-nəbi) və bu da bu alimlər tərəfindən ğülüvv hesab olunur.[125] Seyid Əbulqasım Xoyi də ğülüvv üçün müxtəlif dərəcələrin olduğunu bildirərək yazır, bəzən bir şəxs özü ğülüvvün aşağı dərəcəsindədir amma başqa şəxslər ki, ğülüvvün daha yüksək və daha şiddətli dərəcəsindədirlər, onları ğülüvv əhli hesab edir və onları lənətləyir.[126]

Tədqiqatçı və Qum seminariyasının idarə heyətinin üzvü Nemətullah Səfəri Fruşani, Seyid Əbul Qasım Xoyinin “Möcəmu-Ricalil-hədis” kitabında araşdırma aparmış və şiə Rical kitablarında ğülüvv ittihamı olunan 120-yə yaxın ravinin adını gətirmişdir.[127] O, hesab edir ki, ravini sadəcə ğülüvv təfəkkürü ilə ittiham etmək, ravinin ğülüvv əhli olmasını sübut etmək demək deyil.[128]

Ğülüvv cərəyanı ilə şiənin mübarizəsi

Şiə imamları, müxtəlif mövqelərdə ğülüvv cərəyanı və hər növ ğülüvv təfəkkürü ilə mübarizə aparmışlar.[129] “Bərrəsiye çequnegiye təqabole əimme fh cərəyanhaye ğaliyan”(İmamların ğaliyyə cərəyanları ilə necə qarşılaşmasının araşdırılması) adlı məqalədə deyilir, şiə imamlarının ğülüvv cərəyanları ilə rəftar üsulu əvvəlcə izahedici və maarifləndirici olub, onlardan nəql olunan rəvayətlərə əsasən,[130] ğülüvv təfəkkürü ilə mübarizə sadəcə olaraq ğülüvv inancını izah etmək, ğülüvv əqidəsindən amanda qalmaq və öz ardıcıllarını ğülüvv təfəkkürü ilə tanış etmək idi.[131] Sonralar, imam Baqir (ə) və imam Sadiqin (ə) dövründə və hətta ondan sonra, ğülüvv cərəyanı daha möhkəmlənərək ğülüvv təfəkkürlü təriqətlər daha da çoxaldı; imamların bu cərəyanla mübarizə üsulu təkcə izah üsulu və ğülüvv düşüncəsini vəsf etməkdən ibarət deyildi; əksinə ğülüvv əqidəsinə sahib olan insanları tanıdır və onların şiələr tərəfindən tərk edilməsini əmr edirdilər.[132]

Məsələn, “Şüəra” surəsinin 222 və 223-cü ayələrinin təfsirində, İmam Sadiqdən (ə) nəql edilən bir rəvayətdə, zəmanəsində olan yeddi ğülüvv təfəkkürlü şəxsin adını açıqlayır ki, onlara şeytanlar nazil olur.[133] Həmçinin ondan nəql olunan başqa bir rəvayətdə də, “Muğeyrə ibn Səidi (Muğeyriyyə ğülüvv məzhəbinin banisi), imam Baqir (ə) onun səhabələrinin kitablarına saxta rəvayətlər daxil etdiyi üçün açıq-aşkar lənətləmişdir.[134] Kəşinin “Rical” kitabında imam Rzadan (ə) nəql etdiyi bir rəvayətdə, imam Baqir, imam Sadiq, imam Musa Kazim və onun özünə qarşı yalan danışan ğülüvv əhlinin adlarını təqdim etmişdir.[135]

Hədislərdə, bəzən Allahın ən pis məxluqları kimi, ğülüvv əhlindən yad edilir[136] və bəzi hədislərdə, kafir və müşrik kimi təqdim edilir.[137] Bəzi rəvayətlərdə ğülüvv tayfası ilə oturub-durmaq, onların məclislərində olmaq, imandan uzaqlaşmaq sayılır və qadağan edilmişdir.[138]

İmamlardan itaət edərək, şiə alimləri də ğülüvv əhli ilə mübarizə aparmış və onların fikirlərini dəlillərlə təkzib etmişlər.[139] Bu əsnada, tədqiqatçılar, hicri tarixi ilə üçüncü əsrə aid Qum məktəbinin alim və hədisçilərinə işarə edirlər ki, şiələrin əsas və ən mühüm elmi mərkəzi sayılırdı. Deyilənlərə görə, onlar ğülüvv inancı və bu cür kapalı təfəkkürlə mübarizəyə qalxıb və imamlara (ə) fövqəlbəşəri ğülüvv nisbəti verən hər bir kəsi ğülüvv əhli hesab edərək şəhərdən qovurdular.[140] Misal olaraq, Qum məktəbinin qabaqcıl alimlərindən olan Şeyx Səduq ğülüvv əhlini və Müfəvvizəni kafir saymış, onları yəhudi, xristian və bütün bidət əhli kimi qeyri-müsəlmanlardan[141] daha zərərli hesab edərək onları lənətləmişdir.[142]

Səffar Quminin “əl-Rəddu-ələl-Ğuluvv” kitabı və Yunus ibn Əbdürrəhman Qumi, Hüseyn ibn Səid Əhvazinin, Məhəmməd bin Urme Quminin eyni adlı əsərləri kimi əsərlər şiə ravilərindən və imam Rzanın (ə) səhabələrindən və o cümlədən başqaları tərəfindən də bu məktəbdə yazılmışdır.[143]

Şiə fəqihlərinin nəzəri

Fəqihlər, ğülüvv hökmləri haqqında müstəqil şəkildə mübahisələr aparmamışlar və onun hökmlərini, küfr və kafirlərin hökmləri müzakirəsi altında bəyan etmişlər.[144] Ğülüvv, imam Əlinin (ə) və ya imamlardan birinin ülvihiyyətinə (ilahiliyinə) və rəbbliyinə iman gətirmək deməkdir, bir həddə ki, Allahın inkarına gətirib çıxarsın[145] və bu iş şiə fəqihlərinin icmasına görə, küfrdür.[146] Bu əqidəyə sahib olan şəxs kafir və nəcis hökmndədir.[147]

Seyid Məhəmməd Baqir Sədr və Seyyid Əbdül Əli Səbzvari kimi fəqihlər, ğülüvvü “Təfviz” (işlərin Allah tərəfindən peyğəmbər və imamların ixtiyarına verilməsi və işlərin həyata keçməsində ilahi iradənin olmaması mənasında işlədilir) kimi məna etmişlər, tövhid etiqadı ilə zidd olduğuna və Allahın bəndələr cisminə hülul etməsi və onlarla bir olması, Allahlıq və rübubiyyəti Allahdan başqasında bilmək və bir növ Allah cism olaraq təsəvvür edilir, bu üzdən küfrlə nəticələnir.[148] Seyyid Məhəmməd Baqir Sədrin fikrincə, ğülüvv peyğəmbərdən (s) başqasının peyğəmbərliyinə və ya ğülüvv edilən şəxsin peyğəmbərdən (s) üstünlüyünə və ya həmin şəxsin peyğəmbərlə bir məqamda olmasına inanmaqdır; bu şərtlə ki, peyğəmbərin (s) risaləti həmin şəxsə şamil olmasın, nəticədə ikinci şəhadətə zidd olduğu üçün, küfr sayılır.[149]

Şeyx Ənsari və Seyid Möhsün Həkim kimi fəqihlər, ğülüvvü, dinin zəruriyyətinin inkarı olduğu üçün, küfrün meyarı hesab etmişlər.[150]

Buna əsasən, peyğəmbərlərə və imamlara nisbət verilən sifətlərdə həddi aşmaq və ilahi hülula etiqad bəsləmıək, məsələn, onların xaliqliyinə, ruzi vermə və bu kimi sifətlərə inanmaq, dinin zəruriyyətinin inkarına səbəb olarsa, küfr sayılır.[151]

Tarix və mənşəyi

“Ğülüvv”, bəzi tədqiqatçıların fikrincə, bəşəriyyətin uzun tarixində həmişə mövcud olan azğın düşüncə axınıdır.[152] Qeyd edilir, islamdan əvvəlki dinlərdə, Quranda verilən xəbərlərə əsasən təbii varlıqlar, insanlar, peyğəmbərlər və mələklər haqqında edilən ülüvv hallarına rast gəlinir.[153] Bəzi tədqiqatçılar, islamda ğülüvv cərəyanının ilk başlanğıc nöqtəsini və meydana çıxmasını Abdullah ibn Səbanın dövrünə aid olduğunu bildirirlər.[154] Bəziləri isə bu fikirdədirlər ki, tərcümeyi-hal və tarix kitabları ilk üç şiə imamının sağlığında ğülüv cərəyanının az həddə olduğu vurğulayır və inanırlar ki, üçüncü imamın şəhadətindən, “Təvvabin” qiyamı və Əhli-beytə (ə) edilən zülmlər, Zeydiyyə, Keysaniyyə və Xəvaric qiyamları, eləcə də mədəni-ictimai şəraitin yarandığından sonra, ğülüv düşüncəsi, imam Əlinin (ə) “ülvihiyyətinə” ilahiliyinə etiqad və ya İlahi ünsürün onda zühur etməsi etiqadı ilə başlamışdır.[155]

İbni Əbil-Hədid “Nəhcül-bəlağə”nin şərhində, İslamda ğülüvv düşüncəsinin mənşəyini İraq və Kufə torpaqlarında bilir və onu izah edərkən deyir, İraq torpağının təbiəti, Hicaz torpağından fərqli olaraq bu idi ki, müxtəlif məzhəblərin ardıcıllarına sahib idi, o cümlədən “Manəvi”, “Məzdək” və müxtəlif əqidə sahibləri orada yaşayırdılar. Bu da səbəb oldu din və ayinlərdən təsirlənən bu diyar əhalisi, imam Əlidən (ə) kəramət və fəzilətlər gördükdə ona qarşı ğülüvv əqidəsinə üz tutsunlar; halbuki Hicaz əhalisi, peyğəmbərin (s) fəzilət və möcüzələrini görsələr də, ona qarşı ğülüvv inancına qərq olmadılar.[156] İraqlı yazıçı və Bağdad Universitetinin fəlsəfə elmlər üzrə professoru Kamil Mustafa Şibi “əs-Silətu bəynə təsəvvüf və əl-təşəyyo” adlı kitabında, ğülüvv inancının mənşəyi və şiəçilikdə ğülüvvün etiqadının baş qaldırmasını Kufə şəhərindən bilir.[157] O, hesab edir, Kufə camaatı imam Əliyə (ə) qarşı etdikləri nöqsan və haqsızlıqların əvəzini çıxmaq üçün, həzrətə olan məhəbbət və müxalifləri ilə düşmənçiliklərində həddi aşaraq ğülüvv yolunu qarşılarına aldılar.[158]

Təbii ki, Rəsul Cəfəriyan imam Əlinin (ə) dövründə ğülüvv inancının mövcudluğunu inkar etməklə yanaşı, ciddi şəkildə ğülüvv inancı təfəkkürünü birinci əsrin birinci yarısından sonra və daha çox hicriətin 66-cı illərdə, yəni Muxtarın qiyamından sonrakı dövrlərlə bağlı olduğuna inanır.[159] Bəziləri ilk ğülüvv təfəkkürünün, peyğəmbərin (s) sağlığında oğlu İbrahimin ölümündən sonra yarandığını bildirirlər.[160] Tarixçilərin verdikləri xəbərə əsasən, peyğəmbərin oğlu İbrahimin ölümü ilə eyni vaxtda günəş tutulması baş vermiş və insanlar bunun peyğəmbərin oğlunun ölümü ilə əlaqələndirmişlər.[161] Bu əqidə peyğəmbər tərəfindən mənfi qarşılanıb, qadağan edildi.[162]

Şeyx Mofid, nəql olunan rəvayətlərə əsaslanaraq qeyd edir, Peyğəmbərin vəfatından sonr Ömər ibn Xəttab həzrətin vəfatını inkar etdi və dedi peyğəmbər (s) də Musa (ə) peyğəmbər kimi ancaq öz qövmünün arasından qeybə çəkilmiş və qırx gündən sonra geri qayıdacaqdır,[163] peyğəmbərin (s) vəfatından sonra ilk ğülüvv düşüncəsini Ömər ibn Xəttab tərəfindən irəli sürüldüyünə inanır.[164]

Yaranma amilləri

Tədqiqatçılar, tarixi araşdırmalar və rəvayət mənbələrinin tədqiqi yolu ilə, xüsusilə də islam və şiə məzhəbində ğülüvv inancının mənşəyini izah edən amilləri sadalamışlar.[165] Bu amillərdən bəziləri aşağıdakılardır:

  • Siyasi yönümlü məqsədlər: Xüsusilə şiə imamlarına qarşı ğülüvv inancının əsas amillərindən biri də onları təcrid etmək, xalq arasında mövqelərini nüfuzdan salmaq, insanları onlardan uzaqlaşdırmaq kimi siyasi məqsədlər olmuşdur.[166] Hökmdarlar da ğülüvv ideyasının tərəfdarları idilər və bəzi ğülüvv düşncəli şəxsləri xaricdən gətirərək və onların müsəlmanlar sırasında nüfüz etmələrinə şərait yaradaraq, ğülüvv düşüncəsini təbliğ edirdilər.[167]
  • Məntiqsizlik: Bəndəliyin həqiqətini dərk etməkdə cəhalət, peyğəmbərlərin və imamların kəraməti qarşısında heyrətə düşmək, saxtakarlar tərəfindən uydurulmuş hədisləri araşdırıb tanıya bilməmək kimi şeylər ğülüvv inancının əsas amilləri kimi göstərilmişdir.[168] Əhməd ibn Əli Təbərsi “əl-İhticac” kitabında imam Rzadan (ə) hədis nəql etmişdir ki, o ğülüvv yönümlü əqidələrə inanmı cəhalətdən hesab etmişdir.[169]
  • İfrat dərəcədə sevgi bəsləmək: Həddindən artıq sevmək ğülüvv fikir və inanclara yol açan amillərdən biridir.[170] İmam Səccaddan (ə) nəql olunan bir rəvayətdə deyilir, Yəhudilər Üzeyrə və Məsihilərin həzrət Məsihə olan güclü məhəbbətlərinə görə, onları Allahın övladları hesab edirdilər və bu ənənə bizə də sirayət etmiş və bəzi insanların bizə qarşı ğülüvv inancına sövq etmələrinə səbəb olmuşdur.[171]
  • Dünya maraqları: Həsən ibn Musa Nobəxtinin “Firəquş-şiə” kitabında yazdığına görə, imam Sadiqin (ə) dövründə Əbul-Xəttab ləqəbi ilə tanınan Məhəmməd ibn Əbi Zeynəb adlı şəxs, İmam Sadiqin (ə) Allah olduğunu iddia edib onu peyğəmbər olaraq seçib bu cür ğülüvv inanclı pərəstişkarları topladı.[172] Deyilənlərə görə, onlar bu məqsəddə idilər ki, islam mühitində şəriətə istinad edərək, günahların icazəli və vacibatların tərki üçün bir yol tapsınlar ki, onların eyş-nuş əməlləri şəriət baxımından icazəli sayılsın.[173] Bu cür təfəkkürün başqa bir nümunəsi, imam Həsən Əskəridən (ə) nəql olunan rəvayətdə açıqlanır ki, onda öz dövründə yaşamış Məhəmməd ibn Nasir Fəhri və Həsən ibn Məhəmməd Qomini iki ğülüvv hiyləgər şəxslər kimi tanıtdırdığı nəql edilmişdir. Ğülüvv və şişirdilmiş inanclar vasitəsilə insanların malını əllərindən alırdılar.[174]
  • Nüfuz amilləri: Salehi Nəcəfabadinin dediyinə görə, bəzi insanlar öz azğın və ğülüvv fikirlərini hədislər şəklinə salaraq imamlara (ə) nisbət verirdilər və eyni zamanda bir dəstəni agent olaraq, imamların tərəfdarı kimi tanıtmaq üçün imamların səhabələrinin etibarını qazandıqdan sonra ixtiyarlarında olan hədis kitablarından bir nüsxə köçürmək adı ilə kitablarını əmanət olaraq götürürdülər və bu zaman öz saxta inanclarını bu kitabların içinə salıb, kitabları sahiblərinə qaytarırdılar. Nüsxəsi çıxarılmış bu kitablar təksir olunaraq ğülüvv təfəkkürü ilə nəşr olunurdu.[175] Bəziləri də hesab edirlər, yəhudilik və xristianlıq ardıcıllarından olan agentlər ki, özləri də ğülüvv düşüncəsinə düçr olmuşdular, müsəlmanlar arasında azğınlıq yaratmaq üçün islamda ğülüvv inancına zəminə yaradan amillərdən biri hesab olunur.[176]
  • Dastan yaratmaq hissi: Bəzi dini və milli qəhrəmanlar haqqında şişirdilmiş əhvalatların uydurulmasına səbəb olan amillər sırasında dastan qəhramanı və qəhrəman pərəstlik hissi də yer ğülüvv düşüncəsinin yaranmasında rol oynayır.[177]
  • Kor-koranə təəssüblər: Bu cür təəssüb və qərəzlər müxtəlif cəmiyyətlərdə, xüsusən də müsəlmanlar arasında ğülüvv və şişirdilmiş fikirlərin ortaya çıxmasında əsas amillərdən biri olmuşdur.[178]

Biblioqrafiya

Ğülüvv haqqında yazılmış əsərlərdən bəziləri aşağıdakılardır:

  • “Ğülüvv”; “Dəramədi bər əfkar və əqaide ğaliyan dər din” müəllif; Nemətullah Salehi Nəcəfabadi: Bu kitab bir müqəddimə və iki fəsildən ibarətdir. Müəllif birinci fəsildə ğülüvvün tərifini verir və onun İslam dünyasında yaranma səbəblərini açıqlayır və şişirdilmiş fikir və inanclardan nümunələr gətirir.[179] Bu kitabın ikinci fəslində Əhli-beytin (ə) düşmənlərindən ibarət üç qrup, ifrat hədində olan dostlar, yollarını azanlar və eyş-nuş məqsədi ilə ğülüvv düşüncəsinə aludə olan dəstəni üçbucağının üç tərəfi kimi təqdim edilir.[180]
  • “Ğülüvv; Həqiqət və əqsame an”; Seyyid Kamal Heydəri tərəfindən yazılmışdır: Ğülüvv nədir, onun mənşəyi və tarixi haqqında bəhslər, ğülüvv əhlinin, Əhli-beyt (ə) haqqında dedikləri və ğülüvv əhli, Əhli-beytin (ə) baxışında, müəllifin tədqiq etdiyi mövzulardandır ki, müəllif bu kitabda açıqlanmışdır.[181]
  • Ğaliyan; Kavuşi dər cərəyanha və bərayəndha, müəllif: Nemətullah Səfəri Fruşani: Bu kitab dörd fəsildən ibarətdir. Birinci fəsil ğülüvvün tərifi, onun yaranma tarixi və səbəbləri ilə bağlı ümumi bəhslərə məsələlərə həsr edilmişdir. İkinci fəsildə ğülüvv təriqətləri və onların tarixdəki müxtəlif məzhəbləri araşdırılır. Üçüncü fəsildə “Ğülat dər ayineye əqide və əməl” başlığı altında ğülüvv təfəkkürünə xas olan inancların və onların şiə ilə ortaq inanclarının araşdırılmasına işarə olunur, dördüncü fəsildə isə ğülüvv əhlinin şiə tarixindəki təsirlərindən bəhs edilir.[182]

İstinadlar

  1. ↑ İbn Aşur, Ət-Təhriru vət-tənvir, h.q 1420, c.4, s.330
  2. ↑ Şeyx Mufid, Təshihul-etiqadat, h.q 1414, s.109
  3. ↑ Türeyhi, Məcməul-bəhreyn, غلا sözünün şərhində
  4. ↑ Nisa surəsi, ayə 171; Maidə surəsi, ayə 77
  5. ↑ Əhməd ibn Hənbəl, Musnədu Əhməd, h.q 1416, c.2, s.427; Nəhcül-bəlağə, Hikmət, 469, s.558; Təbərsi, Əl-İhticac, h.q 1403, c.2, s.438
  6. ↑ Şeyx Səduq, Əl-Etiqadat, h.q 1414, s.97; Şeyx Mufid, Təshihul-etiqadat, h.q 1414, s.109; İbn Teymiyyə, Minhacus-sünnət, h.q 1406, c.2, s.435
  7. ↑ Səfəri Furuşani, Cərəyanşenasiye Ğuluvv, s.114
  8. ↑ Rezayi, Təəmmoli dər Ğuluvv, s.106
  9. ↑ Rezayi, Təəmmoli dər Ğuluvv, s.106
  10. ↑ Nümunə üçün baxın: Şəhristani, Əl-Miləlu vən-nihəl, h.ş 1364, c.1, s.203 və 220
  11. ↑ Nəcəfi, Cəvahirul-kəlam, h.ş 1362, c.4, s.80 və c.30, s.102
  12. ↑ Əllamə Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.25, s.346; Sədr, Buhusun fi şərhil-ürvətil-vüsqa, h.q 1408, c.3, s.306
  13. ↑ Əllamə Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.25, s.346
  14. ↑ Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1393, c.5, s.149 və c.6, s.69
  15. ↑ Əllamə Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.25, s.286; Zəhəbi, Mizanul-itidal, h.q 1382, c.2, s.426
  16. ↑ Şəhristani, Əl-Miləlu vən-nihəl, h.ş 1364, c.1, s.210
  17. ↑ Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.143
  18. ↑ Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.143
  19. ↑ Əllamə Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.25, s.346
  20. ↑ Şeyx Səduq, Əl-Etiqadat, h.q 1414, s.100-101; Sədr, Buhusun fi şərhil-ürvətil-vüsqa, h.q 1408, c.3, s.306-307
  21. ↑ Şeyx Səduq, Əl-Etiqadat, h.q 1414, s.100-101
  22. ↑ Əllamə Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.25, s.346; Sədr, Buhusun fi şərhil-ürvətil-vüsqa, h.q 1408, c.3, s.306
  23. ↑ Ğəffar, Şubhətul-ğluvv indəş-şiə, h.q 1415, s.129
  24. ↑ Bağdadi, Əl-fərqu beynəl-firəq, m.1977. s.255
  25. ↑ İsfərəyani, Ət-Təbsiru fid-din, s.32
  26. ↑ Təimə, Əl-Ğluvv vəl-fərqul-ğaliyə beynəl-İslamiyəyn, m.2009, s.227; Ğəffar, Şubhətul-ğluvv indəş-şiə, h.q 1415, s.129
  27. ↑ Ğəffar, Şubhətul-ğluvv indəş-şiə, h.q 1415, s.129
  28. ↑ Heydəri, Ğluvv, Həqiqət və əqsame an, h.ş 1391, s.13
  29. ↑ Təbərsi, Məcməul-bəyan, h.q 1415, c.6, s.453
  30. ↑ Təbərsi, Məcməul-bəyan, h.q 1415, c.6, s.453
  31. ↑ Təbərsi, Məcməul-bəyan, h.q 1415, c.6, s.453; Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1393, c.12, s.275
  32. ↑ Əllamə Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.25, s.346
  33. ↑ Təimə, Əl-Ğluvv vəl-fərqul-ğaliyə beynəl-İslamiyəyn, m.2009, s.241; Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.145-148
  34. ↑ Məqrizi, Əl-Məvaiz vəl-itibaru fi zikril-xitəti vəl-asar, h.q 1418, c.4, s.184
  35. ↑ Məqrizi, Əl-Məvaiz vəl-itibaru fi zikril-xitəti vəl-asar, h.q 1418, c.4, s.184
  36. ↑ Əmin, Əyanuş-şiə, c.1, s.23
  37. ↑ Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.101
  38. ↑ Əşəri, Məqalatul-İslamiyyin və ixtilaful-musəliin, h.q 1400, s.9; Şəhristani, Əl-Miləlu vən-nihəl, h.ş 1364, c.1, s.209
  39. ↑ Əşəri Qumi, Əl-Məqalatu vəl-firəq, h.ş 1360, s.46-47; Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.101
  40. ↑ Bəlazuri, Ənsabul-əşraf, h.q 1417, c.2, s.201; Müdərrisi Təbatəbai, Məktəb dər fər ayənde təkamul, h.ş 1398, s.60
  41. ↑ Nobəxti, Firəquş-şiə, s.29; Əşəri, Məqalatul-İslamiyyin və ixtilaful-musəliin, h.q 1400, s.19
  42. ↑ Nobəxti, Firəquş-şiə, s.62
  43. ↑ Nobəxti, Firəquş-şiə, s.62-63; Sübhani, Buhusun fil-miləli vən-nihəl, c.7, s.15
  44. ↑ Sədr, Buhusun fi şərhil-ürvətil-vüsqa, h.q 1408, c.3, s.306
  45. ↑ Şeyx Səduq, Mən la Yəhzuruhul-fəqih, h.q 1413, c.1, s.360
  46. ↑ Səfəri Furuşani, Cərəyanşenasiye Ğuluvv, s.122
  47. ↑ Şeyx Səduq, Mən la Yəhzuruhul-fəqih, h.q 1413, c.1, s.360
  48. ↑ Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.35
  49. ↑ Şeyx Mufid, Təshihul-etiqadat, h.q 1414, s.135
  50. ↑ Şeyx Mufid, Təshihul-etiqadat, h.q 1414, s.136
  51. ↑ Heydəri, Ğluvv, Həqiqət və əqsame an, h.ş 1391, s.37
  52. ↑ Təbatəbai, Risalətun fi elmin-Nəbi vəl-imam bil-ğeyb, s.47; Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.35
  53. ↑ Şeyx Mufid, Əvailul-məqalat, h.q 1414, s.67
  54. ↑ Heydəri, Ğluvv, Həqiqət və əqsame an, h.ş 1391, s.37
  55. ↑ Şeyx Mufid, Təshihul-etiqadat, h.q 1414, s.131-134
  56. ↑ Nobəxti, Firəquş-şiə, s.83
  57. ↑ Nobəxti, Firəquş-şiə, s.29
  58. ↑ Hakim Nişaburi, Əl-Mustədrək, c.3, s.86; Nişaburi, Səhih-Muslim, c.7, s.116; Xətib Bağdadi, Tarixu Bağdadi, h.q 1417, c.10, s.263
  59. ↑ Xətib Bağdadi, Tarixu Bağdadi, h.q 1417, c.10, s.263
  60. ↑ Salihi Nəcəfabadi, Ğuluvv, h.ş 1384, s.42
  61. ↑ Hakim Nişaburi, Əl-Mustədrək, c.3, s.86
  62. ↑ Fəxr Razi, Ət-Təfsirul-Kəbir, h.q 1420, c.21, s.433
  63. ↑ Şəfii Şahrudi, Qozideye came əz əl-Ğədir, h.q 1430, s.733; Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.39-40
  64. ↑ Əmini, Əl-Ğədir, h.q 1416, c.11, s.103-195; İbn Əsir, Əl-Kamil, h.q 1385, c.5, s.503; Nobəxti, Firəquş-şiə, s.52
  65. ↑ Əmini, Əl-Ğədir, h.q 1416, c.11, s.71-101
  66. ↑ Bəlazuri, Ənsabul-əşraf, h.q 1417, c.2, s.201; Fəxri Razi, Ət-Təfsirul-kəbir, h.q 1420, c.12, s.526
  67. ↑ İnfitar surəsi, ayə 8
  68. ↑ Bəlazuri, Ənsabul-əşraf, h.q 1417, c.2, s.201
  69. ↑ Fəxri Razi, Ət-Təfsirul-kəbir, h.q 1420, c.12, s.526
  70. ↑ Fəxri Razi, Ət-Təfsirul-kəbir, h.q 1420, c.12, s.526
  71. ↑ Həqqi Borsəvi, Təfsiru ruhil-bəyan, Darul-fikr, c.10, s.139; Əmini, Əl-Ğədir, h.q 1416, c.8, s.49
  72. ↑ Əmini, Əl-Ğədir, h.q 1416, c.8, s.48-49
  73. ↑ Əmini, Əl-Ğədir, h.q 1416, c.8, s.49
  74. ↑ Əl-Haqqə surəsi, ayə 17
  75. ↑ Həqqi Borsəvi, Təfsiru ruhil-bəyan, Darul-fikr, c.10, s.139
  76. ↑ Həqqi Borsəvi, Təfsiru ruhil-bəyan, Darul-fikr, c.10, s.139
  77. ↑ Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.42
  78. ↑ Məşkur, Tarixe şiə və firqəhaye İslami ta qərne çəharrome hicri, h.ş 1379, s.154
  79. ↑ Məşkur, Tarixe şiə və firqəhaye İslami ta qərne çəharrome hicri, h.ş 1379, s.154
  80. ↑ Əhmədi, Ğaliyan və əndişeye təhrife Quran, s.194-195
  81. ↑ Əhmədi, Ğaliyan və əndişeye təhrife Quran, s.220
  82. ↑ Əsəd Heydər, Əl-İmamus-Sadiq və vəl-məzahibul-ərbəə, h.q 1422, s.80-81
  83. ↑ Qasimi, Qəvaidut-təhdis, m.2006, s.250
  84. ↑ Qasimi, Qəvaidut-təhdis, m.2006, s.241
  85. ↑ Siyuti, Tənvirul-həvalik, s.7-8; Salihi Nəcəfabadi, Ğuluvv, h.ş 1384, s.31
  86. ↑ Salihi Nəcəfabadi, Ğuluvv, h.ş 1384, s.59
  87. ↑ Ğəffari, Dər kitabe Əl-Kafi, h.q 1407, c.1, s.25
  88. ↑ Əllamə Məclisi, Miratul-uqul, h.ş 1389, c.1, s.22
  89. ↑ Nuri, Mustədrəkul-vəsail, h.q 1408, c.3, s.533
  90. ↑ Salihi Nəcəfabadi, Ğuluvv, h.ş 1384, s.59-61
  91. ↑ Əsəd Heydər, Əl-İmamus-Sadiq və vəl-məzahibul-ərbəə, h.q 1422, c.1, s.316; Əmini, Əl-Ğədir, h.q 1416, c.11, s.127 və 137 və 170 və 195
  92. ↑ Seyyid Heydər, Əl-İmamus-Sadiq vəl-məzahibul-ərbəə, h.q 1422, c.1, s.316
  93. ↑ Əmini, Əl-Ğədir, h.q 1416, c.11, s.128
  94. ↑ Əbu Zöhrə, Əbu Hənifə, Həyatuhu və əsruhu - arauhu və fiqhuhu, s.7
  95. ↑ Əmini, Əl-Ğədir, h.q 1416, c.11, s.127 və 137 və 170 və 195
  96. ↑ Əmini, Əl-Ğədir, h.q 1416, c.11, s.127 və 137 və 170 və 195
  97. ↑ Əmini, Əl-Ğədir, h.q 1416, c.11, s.195
  98. ↑ Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.317
  99. ↑ İbn Əbd Rəbbəh, İqdul-fərid, h.q 1407, c.2, s.250
  100. ↑ Məqrizi, Əl-Məvaiz, h.q 1418, c.4, s.184; Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.317
  101. ↑ Əmin, Əyanuş-şiə, c.1, s.23
  102. ↑ Əmin, Əyanuş-şiə, c.1, s.23
  103. ↑ İraqi, əl-Fərqul-Müftəriqə, m.1961, s.30
  104. ↑ İbn Teymiyyə, Minhacus-sünnət, h.q 1406, c.6, s.187
  105. ↑ Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.318
  106. ↑ Təbatəbai Yəzdi, Əl-Ürvətul-vüsqa, h.q 1417, c.6, s.325; Sədr, Buhusun fi şərhil-ürvətil-vüsqa, h.q 1408, c.3, s.306; Səbzəvari, Muhəzzəbul-əhkam, c.1, s.382
  107. ↑ Qəmisi, əs-Sira bəynəl-İslam və əl-Vəsəniyyə, h.q 1402, c.1, müqəddimə "H"
  108. ↑ Nümunə üçün baxın: Əl-Məqalatu vəl-firəq, h.ş 1360, s.47-48
  109. ↑ Şeyx Tusi, İxtiyaru mərifətir-Rical, h.q 1409, c.1, s.304
  110. ↑ Nümunə üçün baxın: Carullah, Əl-Vəşiətu fi nəqdi əqaidiş-şiə, h.q 1403, s.92-93 və 118; Qəmisi, əs-Sira bəynəl-İslam və əl-Vəsəniyyə, h.q 1402, c.1, Müqəddimə "B" və "V"; Şeybi, Əs-Silətu beynət-təsəvvufi vət-təşəyyö, m.1982, c.1, s.121
  111. ↑ Nümunə üçün baxın: Əmin, Nəqzul-vəşiə, h.q 1403, s.375-376 və 406-410
  112. ↑ Nümunə üçün baxın: Müdərrisi Təbatəbai, Məktəb dər fərayənde Təkamol, h.ş 1398, s.73-75 və 227-228
  113. ↑ Kədivər, Qiraəte fəramuşşode, s.576
  114. ↑ Şeyx Tusi, İxtiyaru mərifətir-Rical, h.q 1409, c.1, s.247
  115. ↑ Müdərrisi Təbatəbai, Məktəb dər fərayənde Təkamol, h.ş 1398, s.73-74
  116. ↑ Kədivər, Qiraəte fəramuşşode, s.576-578
  117. ↑ Ənsari, «علمای ابرار؛ دیدگاهی که هیچ مستندی تاریخی ندارد»
  118. ↑ Nümunə üçün baxın: Rezayi, Səfəri Furuşani, Təbyine mənayi istəlah üləmaye əbrar ba təkid vər cərəyanate fikriye Əshabe əimme, s.77
  119. ↑ Nəcaşi, Ricalun-nəcaşi, h.q 1407, s.156; Xoyi, Mucəmu ricalil-hədis, h.q 1409, c.20, s.149-150
  120. ↑ Müdərrisi Təbatəbai, Məktəb dər fərayənde Təkamol, h.ş 1398, s.63-64
  121. ↑ Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.339
  122. ↑ Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.339-340
  123. ↑ Şeyx Tusi, İxtiyaru mərifətir-Rical, h.q 1409, c.1, s.512
  124. ↑ Nəcaşi, Ricalun-nəcaşi, h.q 1407, s.42
  125. ↑ Hairi, Muntəhul-məqal, h.q 1416, c.3, s.49-53; Mamaqani, Tənqihul-məqal, h.q 1431, c.22, s.227
  126. ↑ Xoyi, Mucəmu ricalil-hədis, h.q 1409, c.20, s.150
  127. ↑ Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.345
  128. ↑ Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.345
  129. ↑ Şeyx Tusi, İxtiyaru mərifətir-Rical, h.q 1409, c.1, s.224; Şeyx Səduq, Xisal, h.ş 1362, c.2, s.402
  130. ↑ Nəhcül-bəlağə, Düzəliş: Saleh Sübhi, hikmət 469, s.558; Şeyx Səduq, Uyunu əxbarir-Rza, h.q 1404, c.1, s.116; Əhməd ibn Hənbəl, Musnəd, h.q 1416, c.1, s.215
  131. ↑ Əhmədi Kəçayi, Bərresiye çequnegi təqabule əimme ba cərəyanhaye ğaliyane əz ağaz ta doreye İmam Sadiq (ə), s.103
  132. ↑ Əhmədi Kəçayi, Bərresiye çequnegi təqabule əimme ba cərəyanhaye ğaliyane əz ağaz ta doreye İmam Sadiq (ə), s.103-104
  133. ↑ Şeyx Səduq, Xisal, h.ş 1362, c.2, s.402
  134. ↑ Şeyx Tusi, İxtiyaru mərifətir-Rical, h.q 1409, c.1, s.224
  135. ↑ Şeyx Tusi, İxtiyaru mərifətir-Rical, h.q 1409, c.2, s.302
  136. ↑ Hürr Amili, İsbatul-hüda, h.q 1425, c.3, s.746
  137. ↑ Hürr Amili, İsbatul-hüda, h.q 1425, c.3, s.751
  138. ↑ Əllamə Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.25, s.370; Kəşşi, İxtiyaru mərifətir-rical, h.q 1409, c.1, s.191-192
  139. ↑ Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.361; Müdərrisi Təbatəbai, Məktəb dər fərayənde Təkamol, h.ş 1398, s.83-84
  140. ↑ Müdərrisi Təbatəbai, Məktəb dər fərayənde Təkamol, h.ş 1398, s.83
  141. ↑ Şeyx Səduq, Əl-Etiqadat, h.q 1414, s.97
  142. ↑ Şeyx Səduq, Mən la Yəhzuruhul-fəqih, h.q 1413, c.1, s.190
  143. ↑ Cəbbari, Məktəbe hədise Qum, h.ş 1384, s.393-394
  144. ↑ Rezayi, Təəmmoli dər mənaye ğluvv, s.104
  145. ↑ Kaşiful-ğita, Kəşful-ğita, h.q 1420, c.2, s.55 və c.4, s.199
  146. ↑ Həkim, Mustəmsəkul-urvətil-vüsqa, h.q 1391, c.1, s.386
  147. ↑ Şeyx Səduq, Əl-Etiqadat, h.q 1414, s.97; Nəcəfi, Cəvahirul-kəlam, h.ş 1362, c.4, s.80; Təbatəbai Yəzdi, Əl-Ürvətul-vüsqa, h.q 1417, c.6, s.325
  148. ↑ Sədr, Buhusun fi şərhil-ürvətil-vüsqa, h.q 1408, c.3, s.306; Səbzəvari, Muhəzzəbul-əhkam, c.1, s.382
  149. ↑ Sədr, Buhusun fi şərhil-ürvətil-vüsqa, h.q 1408, c.3, s.306
  150. ↑ Şeyx Ənsari, Kitabut-təharət, h.q 1415, c.5, s.150; Həkim, Mustəmsəku fi şərhil-ürvətil-vüsqa, h.q 1391, c.1, s.386
  151. ↑ Nəcəfi, Cəvahirul-kəlam, h.ş 1362, c.4, s.80; Həkim, Mustəmsəku fi şərhil-ürvətil-vüsqa, h.q 1391, c.1, s.386
  152. ↑ Salihi Nəcəfabadi, Ğluvv, h.ş 1384, s.19
  153. ↑ Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.31-33
  154. ↑ Şiybi, Əs-silətu beynət-təsəvvufi vət-təşəyyö, m.1982, s.133; Rəzəvi, Pejuheşi piyramune ğluvv və cərəyane ğalihəri dər şiə, s.42
  155. ↑ Vələvi, Tarixe kəlam və məqahibe İslami, h.ş 1394, s.72-73; Şiybi, Əs-silətu beynət-təsəvvufi vət-təşəyyö, m.1982, s.20
  156. ↑ İbn Əbil_Hədid, Nəhcül-bəlağənin şərhi, h.ş 1363, c.7, s.50-51
  157. ↑ Şiybi, Əs-silətu beynət-təsəvvufi vət-təşəyyö, m.1982, s.132
  158. ↑ Şiybi, Əs-silətu beynət-təsəvvufi vət-təşəyyö, m.1982, s.132
  159. ↑ Cəfəriyan, Bərresiye çənd rəvayəte tarixi dər babe ğaliyane əsre xilafəte İmam Əli (ə), s.25
  160. ↑ Salihi Nəcəfabadi, Ğluvv, h.ş 1384, s.64
  161. ↑ Bəlazuri, Ənsabul-əşraf, h.q 1417, c.1, s.452; Əllamə Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.79, s.91
  162. ↑ Bəlazuri, Ənsabul-əşraf, h.q 1417, c.1, s.452; Əllamə Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.79, s.91
  163. ↑ Bəlazuri, Ənsabul-əşraf, h.q 1417, c.1, s.566; İbn Səd, Ət-Təbəqatul-kübra, h.q 1410, c.2, s.207
  164. ↑ Şeyx Mufid, Əl-Fusulul-muxtarə, h.q 1413, s.240
  165. ↑ Salihi Nəcəfabadi, Ğluvv, h.ş 1384, s.77-78; Heydəri, Ğluvv, Həqiqət və əqsame an, h.ş 1391, s.21-25
  166. ↑ Salihi Nəcəfabadi, Ğluvv, h.ş 1384, s.77; Heydəri, Ğluvv, Həqiqət və əqsame an, h.ş 1391, s.21
  167. ↑ Əsəd Heydər, Əl-İmamus-Sadiq və vəl-məzahibul-ərbəə, h.q 1422, c.1, s.234
  168. ↑ Heydəri, Ğluvv, Həqiqət və əqsame an, h.ş 1391, s.24
  169. ↑ Təbərsi, Əl-İhticac, h.q 1403, c.2, s.489
  170. ↑ Rəzəvi, Pejuheşi piyramune ğluvv və cərəyane ğalihəri dər şiə, s.47
  171. ↑ Şeyx Tusi, İxtiyaru mərifətir-Rical, h.q 1409, c.1, s.120
  172. ↑ Nobəxti, Firəquş-şiə, s.44
  173. ↑ Salihi Nəcəfabadi, Ğluvv, h.ş 1384, s.102-103
  174. ↑ Əllamə Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.25, s.317; Heydəri, Ğluvv, Həqiqət və əqsame an, h.ş 1391, s.23-24
  175. ↑ Salihi Nəcəfabadi, Ğluvv, h.ş 1384, s.11-12
  176. ↑ Ğulat əz didqahe Şeyx Mufid, Sayte portale came ulume insani
  177. ↑ Hacızadə və başqaları, Rişeha və iləle peydayeşe ğluvv dər əsre Əimme (ə), s.114
  178. ↑ Hacızadə və başqaları, Rişeha və iləle peydayeşe ğluvv dər əsre Əimme (ə), s.118
  179. ↑ Salihi Nəcəfabadi, Ğluvv, h.ş 1384, s.19-68
  180. ↑ Salihi Nəcəfabadi, Ğluvv, h.ş 1384, s.76-77
  181. ↑ Heydəri, Ğluvv, Həqiqət və əqsame an, h.ş 1391, s.5-6
  182. ↑ Səfəri, Ğaliyan, h.ş 1378, s.7-16

Ədəbiyyat

  • İbn Əbil-Hədid, Nəhcül-bəlağənin şərhi, Qum, h.ş 1363
  • İbn Əbd Rəbbəh, Əhməd ibn Məhəmməd, İqdul-fərid, Beyrut, Darul-kutubil-elmiyyə, h.q 1407
  • İbn Zöhrə, Məhəmməd, Əbu Hənifə, Həyatuhu və əsruhu - arauhu və fiqhuhu, Beyrut, Darul-fikril-ərəbi
  • İbn Teymiyyə, Təquddin ibnul-Abbas, Minhacus-sünnət, h.q 1406
  • İbn Aşur, Məhəmməd Tahir, Ət-Təhriru vət-tənvir, Beyrut, h.q 1420
  • Əhmədi Kəçayi, Məcid, Bərresiye çequnegi təqabule əimme ba cərəyanhaye ğaliyane əz ağaz ta doreye İmam Sadiq (ə), h.ş 1392
  • Əhmədi, Məhəmməd Möhsin, Ğaliyan və əndişeye təhrife Quran, h.ş 1389
  • İsfərəyani, Şəhfur ibn Tahir, Ət-Təbsiru fid-din, Qahirə, Əl-Məktəbətul-əzhəriyyəti lit-turas
  • Əşəri Qumi, Səd ibn Abdullah, Əl-Məqalatu vəl-firəq, h.ş 1360
  • Əşəri Qumi, Əbul-Həsən, Əl-Məqalatu vəl-firəq, Almaniya, h.ş 1400
  • Əmin, Seyyid Möhsin, Əyanuş-şiə, Beyrut, Darut-taarufi lil-mətbuat
  • Əmin, Seyyid Möhsin, Nəqzuş-şiə, Beyrut, h.q 1403
  • Əmini, Əbdül-Hüseyn, Əl-Ğədir, Qum, Mərkəzul-ğədir, h.q 1416
  • Ənsari, Həsən, «علمای ابرار؛ دیدگاهی که هیچ مستندی تاریخی ندارد»
  • Bağdadi, Əbdül_Qadir ibn Tahir, Əl-fərqu beynəl-firəq, Misir, m.1977
  • Bəlazuri, Əhməd ibn Yəhya, Ənsabul-əşraf, Beyrut, Darul-fikr, h.q 1417
  • İbn Hənbəl, Əhməd ibn Məhəmməd, Musnədu Əhməd, Beyrut, Ər-Risalə müəssisəsi, h.q 1416
  • Carullah Musa, Əl-Vəşiə fi nəqdi əqaidiş-şiə, Pakistan, 3-cü çap, h.q 1403
  • Cəbbari, Məhəmməd Rza, Məktəbe hədise Qum, Qum, Zair nəşriyyatı, h.ş 1384
  • Cəfəriyan, Rəsul, Bərresiye çənd rəvayəte tarixi dər babe ğaliyane əsre xilafəte İmam Əli (ə), h.ş 1390
  • Hairi, Əbu Əli, Muntəhul-məqal, Qum, Alul-beyt müəssisəsi, h.q 1416
  • Hacızadə və başqaları, Rişeha və iləle peydayeşe ğluvv dər əsre Əimme (ə), h.ş 1392
  • Hakim Nişaburi, Məhəmməd ibn Abdullah, Əl-Mustədrək, Beyrut, Darul-mərifə
  • Həqqi Borsəvi, İsmail, Təfsiru ruhil-bəyan, Darul-fikr, Beyrut
  • Həkim, Seyyid Möhsin, Mustəmsəku fi şərhil-ürvətil-vüsqa, Qum, Darut-təfsir, h.q 1391
  • Əsəd Heydər, Əl-İmamus-Sadiq və vəl-məzahibul-ərbəə, Beyrut, Darut-taaruf, h.q 1422
  • Heydəri, Seyyid Kamal, Ğluvv, Həqiqət və əqsame an, Tehran, Məşər nəşri, h.ş 1391
  • Xətib Bağdadi, Əhməd ibn Əli, Tarixu Bağdadi, Beyrut, Darul-kutubil-elmiyyə, h.q 1417
  • Xoyi, Seyyid Əbül-Qasim, Mucəmu ricalil-hədis, Qum, h.q 1409
  • Zəhəbi, Şəmsuddin, Mizanul-itidal, Beyrut, 1-ci çap, h.q 1382
  • Rezayi, Məhəmməd Cəfər, Təəmmoli dər Ğuluvv, h.ş 1389
  • Rəzəvi, Seyyid Məhəmməd, Pejuheşi piramune ğuluvv və cərəyane ğaligəri dər şie, h.ş 1385
  • Sübhani, Cəfər, Buhusun fil-miləli vən-nihəl, Qum, İslami nəşr müəssisəsi
  • Səbzəvari, Seyyid Əbdül-Əli, Muhəzzəbul-əhkam, QUm, Darut-təfsir
  • Siyuti, Əbdür-Rəhman, Tənvirul-həvalik, Qahirə, Məktəbətul-Məhədil-Hüseyni
  • Şəfii Şahrudi, Məhəmməd Möhsin, Qozideyi came əz əl-Ğədir, Mirase nübuvvət müəssisəsi, h.q 1430
  • Rezayi, Səfəri Furuşani, Təbyine mənayi istəlah üləmaye əbrar ba təkid vər cərəyanate fikriye Əshabe əimme
  • Şəhristani, Məhəmməd ibn Əbdül-Kərim, Əl-Miləlu vən-nihəl, Qum, 3-cü çap, h.ş 1364
  • Şiybi, Kamal Mustafa, Əs-silətu beynət-təsəvvufi vət-təşəyyö, Beyrut, Darul-əndəlos, m.1982
  • Şeyx Ənsari, Mürtəza, Kitabut-təharət, Qum, h.q 1415
  • Şeyx Səduq, Məhəmməd ibn Əli, Mən la Yəhzuruhul-fəqih, Təhqiq: Əli Əkbər Ğəffari, Qum, 2-ci çap, h.q 1413
  • Şeyx Səduq, Məhəmməd ibn Əli, Əl-Etiqadat, Qum, h.q 1414
  • Şeyx Səduq, Məhəmməd ibn Əli, Uyunu əxbarir-Rza, Beyrut, h.q 1404
  • Şeyx Səduq, Məhəmməd ibn Əli, Xisal, Təhqiq: Əli Əkbər Ğəffari, Qum, Came müdərrisin, h.ş 1362
  • Şeyx Tusi, Məhəmməd ibn Həsən, İxtiyaru mərifətir-Rical, Məşhəd, 1-ci çap, h.q 1409
  • Şeyx Tusi, Məhəmməd ibn Həsən, Əl-Fusulul-muxtarə, Təhqiq: Əli MirŞərifi, Qum, h.q 1413
  • Şeyx Mufid, Məhəmməd ibn Məhəmməd, Təshihul-etiqadat, Qum, 2-ci çap, h.q 1414
  • Salihi Nəcəfabadi, Nemətullah, Ğluvv, Tehran, h.ş 1384
  • Sədr, Seyyid Məhəmməd Baqir, Buhusun fi şərhil-ürvətil-vüsqa, Qum, h.q 1408
  • Səfəri Furuşani, Nemətullah, Cərəyanşenasiye Ğuluvv, Ulume hədis, h.ş 1375
  • Səfəri, Nemətullah, Ğaliyan, Məşhəd, Astane qodse Rəzəvi, h.ş 1378
  • Təbatəbai, Seyyid Məhəmməd Hüseyn, Risalətun fi elmin-Nəbi vəl-imam bil-ğeyb, h.ş 1371
  • Təbatəbai Yəzdi, Seyyid Məhəmməd Kazim, Əl-Ürvətul-vüsqa, Qum, İslami nəşr müəssisəsi, 1-ci çap, h.q 1417
  • Təbərsi, Fəzl ibn Həsən, Məcməul-bəyan, Beyrut, h.q 1415
  • Təbərsi, Əhməd ibn Əli, Əl-İhticac, Məşhəd, Mürtəza nəşri, 1-ci çap, h.q 1403
  • Türeyhi, Fəxruddin, Məcməul-bəhreyn, Beyrut, h.q 1428
  • Təimə, Sabir Əbdür-Rəhman, Əl-Ğluvv vəl-fərqul-ğaliyə beynəl-İslamiyəyn, Qahirə, m.2009
  • İraqi, Osman ibn Abdullah, əl-Fərqul-Müftəriqə, Ankara, m.1961
  • Əllamə Məclisi, Məhəmməd Baqir, Biharul-ənvar, Beyrut, Əl-Vəfa müəssisəsi, h.q 1403
  • Əllamə Məclisi, Məhəmməd Baqir, Miratul-uqul, Tehran, Darul-kutubil-İslamiyyə, h.q 1404
  • Ğəffar, Əbdür-Rəsul, Şubhətul-ğluvv indəş-şiə, Beyrut, h.q 1415
  • Ğəffari, Əli Əkbər, Müqəddimə dər kitabe Əl-Kafi, Tehran, Darul-kutubil-İslamiyyə, 4-cü çap, h.q 1407
  • «غلات از دیدگاه شیخ مفید», ensani.ir saytı
  • Fəxr Razi, Məhəmməd ibn Ömər, Ət-Təfsirul-Kəbir, Beyrut, h.q 1420
  • Qasimi, Cəmaluddin, Qəvaidut-təhdis, Beyrut, m.2006
  • Qəmisi, Abdullah, əs-Sira bəynəl-İslam və əl-Vəsəniyyə, Qahirə, 2-ci çap, h.q 1402
  • Kaşiful-ğita, Cəfər, Kəşful-ğita, Qum, h.q 1420
  • Kədivər, Möhsin, Qiraəte fəramuşşode, h.ş 1385
  • Mamaqani, Abdullah, Tənqihul-məqal, Qum, Alul-beyt müəssisəsi, h.q 1431
  • Müdərrisi Təbatəbai, Seyyid Möhsin, Məktəb dər fər ayənde təkamul, h.ş 1398
  • Məşkur, Məhəmməd Cavad, Tarixe şiə və firqəhaye İslami ta qərne çəharrome hicri, Tehran, Şərqi nəşriyyatı, h.ş 1379
  • Məqrizi, Təquddin, Əl-Məvaiz, Beyrut, Darul-kutubil-elmiyyə, h.q 1418
  • Nəcaşi, Əbul-Abbas Əhməd ibn Əli, Ricalun-nəcaşi, Təhqiq: Seyyid Musa Şübeyri Zəncani, Qum, İslami nəşr müəssisəsi, h.q 1407
  • Nəcəfi, Məhəmməd Möhsin, Cəvahirul-kəlam, Beyrut, 7-ci çap, h.ş 1362
  • Nobəxti, Həsən ibn Musa, Firəquş-şiə, Beyrut, Darul-əzva nəşriyyatı
Mənbə — "https://az.wikishia.net/w/index.php?title=Ğülüvv&oldid=16261"