Müharibə

Bu məqalə “müharibə” anlayışı haqqındadır. “Yerdə fəsad törətmək” mövzusu ilə tanış olmaq üçün “müfsid fi-l-ərz” məqaləsinə baxın.

Müharibə (ərəbcə: المحاربة) – insanları qorxutmaq məqsədilə silah çəkməkdir. Fiqh alimlərinin fikrincə, açıq şəkildə silah gücü ilə xalqın malını oğurlayan və ya onları əsir götürən şəxs “müharib” sayılır. Onlar “Maidə” surəsinin 33-cü ayəsinə əsaslanaraq bildirirlər ki, müharibin cəzası bunlardır: Öldürülmək, səlibə çəkmək (dar ağacına bənzər bir şeyə bağlamaq), əl və ayağın əks istiqamətdə kəsilməsi və ölkədən çıxarmaq (sürgünə göndərmək).

Şeyx Səduq, Şeyx Müfid və bəzi başqa alimlərə görə, qazi bu dörd cəzanın hər hansı birini müharibə tətbiq edə bilər. Amma Şeyx Tusi və “Cəvahirul-Kəlam” kitabının müəllifi kimi digər alimlər isə deyirlər ki, müharibin etdiyi əmələ əsasən bu dörd cəzadan biri və ya bir neçəsi tətbiq olunmalıdır.

Müharibə anlayışı izah edilərkən bu anlayışın “yer üzündə fəsad törətmək”, “bəğy” (qanuni imama qarşı qiyam etmək) və “mədəni itaətsizliyi” kimi digər anlayışlardan fərqləri də qeyd olunmuşdur. Məsələn, müharib xalqla vuruşur, amma “baği” hakimlə döyüşmək niyyətində olur. Şiə fiqh alimləri bildirirlər ki, əgər müharib tutulmazdan əvvəl tövbə etsə, ona müharibə cəzası tətbiq olunmaz. Lakin onun boynunda insanların haqqı varsa, bu hüquq qalır və ona baxılmalıdır.

Müharibənin yeri və əhəmiyyəti

Fiqhdə müharibə – insanları qorxutmaq məqsədilə onlara qarşı silah çəkmək mənasındadır. Fiqh alimlərinin fətvasına görə, bir şəxs açıq şəkildə və zor gücü ilə başqasının malını alsa və ya insanları əsir aparsa, o müharib sayılır. Burada “silah”dan məqsəd insanlar arasında döyüşdə istifadə olunan hər cür vasitədir; məsələn, qılınc, ox-yay və həmçinin müasir silahlar.

Müharibənin cəzası – mürtədlik (dindən çıxma), zina və içki içmək kimi cinayətlərin cəzası kimi “hədd” sayılır; yəni şəriətdə bunun üçün müəyyən cəza təyin olunmuşdur. Bununla belə, müharibənin digər hədlərdən fərqi ondadır ki, onun üçün dörd cəza növü müəyyən edilmişdir və onlardan biri və ya bir neçəsi tətbiq oluna bilər.

Müharibə nədir?

Fiqh kitablarında müharibənin baş verməsi üçün lazım olan şərtlər barədə geniş müzakirələr aparılıb. Şiə və sünni fəqihlərinin fikrincə, müharibə yalnız silah çəkməklə baş verir. Şiə fəqihlərinin əksəriyyəti, müharibənin baş verməsi üçün insanları qorxutmaq niyyətinin də vacib olduğunu hesab edirlər. Hicri 15-ci əsrin müctəhidlərindən olan Seyid Əbdülkərim Musəvi Ərdəbili yalnız Şəhid Saniyə istinad edərək deyir ki, onun sözlərindən bu şərti qəbul etmədiyi nəticəsi çıxır. Amma Ərdəbilinin sözlərinə görə, Şəhid Sani də başqa bir kitabında digər fəqihlər kimi qorxutmaq niyyətini şərt kimi qəbul edib.

Silah çəkən şəxsin “fəsad əhli” olması, yəni cinayət keçmişinin olması və insanların ondan qorxması da ixtilaflı şərtlərdəndir. Sonuncu şərt haqqında bu sual ortaya çıxır ki, müharibənin baş verməsi üçün insanların real olaraq qorxması lazımdır, yoxsa yalnız qorxutmaq niyyəti kifayətdirmi – hətta əgər əməli onların qorxmasına səbəb olmasa belə. Şəhid Əvvəl, Şəhid Sani və Sahib Riaz bu fikirdədirlər ki, insanları qorxutmaq niyyəti kifayətdir. Digər tərəfdən, Mühəqqiq Ərdəbili, Fazil İsfahani və İmam Xomeyni (r.ə) isə hesab edirlər ki, əgər bir şəxs insanları qorxutmaq məqsədilə silah çəkərsə, lakin insanlar ondan qorxmazlarsa, bu şəxs müharibə edən sayılmaz.

Həmçinin əgər kimsə yalnız bir və ya bir neçə nəfərlə şəxsi düşmənçiliyə görə onlara qarşı silah çəkərsə, müharibə edən sayılmır.

Misalları (Nümunələr)

İslam fəqihləri “müharibə ayəsi”ndəki müharibənin kimə aid olması barədə müxtəlif fikirlər irəli sürüblər; bəziləri deyiblər ki, buradakı müharibədən məqsəd zimmə əhlidir (müsəlmanlarla sülh içində yaşayan qeyri-müsəlmanlar) ki, xəyanət edib müsəlmanlara qarşı müharibəyə qalxıblar, bəziləri isə ayənin nazil olma səbəbinə əsaslanaraq mürtədləri (dindən çıxanları) nəzərdə tutduğunu bildiriblər və bir qrup da yolkəsənləri (quldurları) misal gətiriblər. Şeyx Tusi deyir ki, şiə fəqihlərinin fikrincə, hər kəs silah çəkərək insanları qorxutmağa çalışsa, müharibdir.

Müharibə edən ilə yer üzərində fəsad törədən arasındakı fərq

Bəzi fəqihlər “müfsid fil-ərz” (yer üzərində fəsad törədən) ifadəsinin Qurandakı “müharibə” ayəsinə əsasən “müharibə edən” ifadəsindən fərqli bir anlayış olduğunu deyiblər, digərləri isə bu iki anlayışın eyni olduğunu bildiriblər. İmam Xomeyni (r.ə) (1281–1368 h.ş) “müfsid fil-ərz” ilə “müharibə edən”in eyni olduğunu bildirir və müharibə edənin, insanları qorxutmaq və yer üzündə fəsad törətmək məqsədilə silahını aşkar şəkildə hazırlayıb istifadə edən şəxs olduğunu deyir. Şiə fəqihlərindən olan Məhəmməd Mömin Qumi (1316–1397 h.ş) isə Qurandakı “müfsid fil-ərz” anlayışının müstəqil bir mövzu olduğunu və “müharibə”nin onun bir nümunəsi sayıldığını bildirir. Ayətullah Fazil Lənkərani (1310–1386 h.ş) isə bu iki anlayışın bir-birinə “ümum və xüsuse mütləq” olduğunu bildirir; yəni hər bir müharibə edən “müfsid fil-ərz”dir, lakin hər bir “müfsid fil-ərz”, müharibə edən sayılmır. Nasir Məkarim Şirazi də “müfsid fil-ərz” və “müharibə edən” anlayışlarını bir-birindən ayrı sayır. Fars fiqh ədəbiyyatında isə qeyd olunur ki, fəsad ya mala, ya əmələ aiddir və bəzən də bu anlayış müharibə, cəmiyyətin asayişini və təhlükəsizliyini pozmaq mənasında işlənir; buna görə də müharibə edən şəxsə “müfsid fil-ərz” deyilir.

“Müharibə” ilə “bəğy” arasındakı fərq

Fiqhdə “müharibə” və “bəğy” iki ayrı mövzudur və tərif, şərii hökmləri və fiqhi məsələləri fərqlidir. Müharibə edən xalqla döyüşür, amma baği hakimlə döyüşmək məqsədilə silah qaldırır. Buna görə də fəqihlər “baği”nin hökmünü “əl-Cihad” kitabında, müharibənin hökmünü isə “əl-Hüdud” kitabında müzakirə ediblər. Bu iki hökmün istinad edilən ayələri və dəlilləri də fərqlidir, həmçinin baği üçün xalqı qorxutmaq və fəsad törətmək kimi şərtlər yoxdur.

“Müharibə” ilə “mədəni itaətsizlik” arasındakı fərq

Seyid Cavad Vəri, siyasi fiqh tədqiqatçısı olaraq hesab edir ki, “mədəni itaətsizlik” və mədəni müqavimət, bir qanunu, siyasəti və ya rəhbəri dəyişdirmək məqsədi ilə həyata keçirilir və məqsədi siyasi sistemi devirmək və ya xalq arasında qorxu yaratmaq deyil. Buna görə də, “mədəni itaətsizlik” edən şəxsi “müharib” və ya “baği” adlandırmaq olmaz. Eləcə də müharibə edən şəxsi “mədəni itaətsizlik” adlandırıb müdafiə etmək düzgün deyil.

Müharibə edənin cəzası

Fəqihlər Qurandakı müharibə ayəsinə icmaya (yekdil rəyə) əsasən, müharibə edənin dörd cəzasının olduğunu bildirirlər: Öldürülmək, səlb (dar ağacı kimi bir yerə əl və ayaqlarından asılmaq), əl və ayağın əks istiqamətdə kəsilməsi və şəhərdən sürgün (nəfyül-bələd). Lakin bu cəzaların tətbiqi qaydasında ixtilaflar mövcuddur. Seyid Əbdülkərim Musəvi Ərdəbili yazır ki, sünni fəqihləri arasında da bu məsələdə fikir ayrılığı mövcuddur.

Təxyir (seçim) nəzəriyyəsi

Şeyx Səduq, Şeyx Müfid, Mühəqqiq Hilli, Əllamə Hilli, Şəhid Əvvəl, Şəhid Sani və İmam Xomeyni (r.ə) kimi fəqihlər, Qurandakı ayədə qeyd olunan bu dörd cəzanın hər birinin tətbiq oluna biləcəyini və bunların arasında seçim etmək hüququnun mövcud olduğunu qəbul edirlər.

Tərtib nəzəriyyəsi

Musəvi Ərdəbiliyə görə, Şeyx Tusi, İbn Zöhrə, İbn Bərrac, Əbu Salah Hələbi, Sahib Riaz, Cəvahir sahibi və Seyid Əbulqasim Xoi kimi digər bir qrupun fətvası tərtib nəzəriyyəsi üzərində qurulub; yəni cinayətin növünə görə ayədə göstərilən cəzaların bir və ya bir neçəsi tətbiq olunur.

Xoi, müharibənin tərtibli cəzasını bu şəkildə izah edir:

Silah çəkib yalnız insanları qorxudan şəxsin cəzası nəfyi bələd (sürgün) olunmaqdır;

Silah çəkməklə yanaşı kiməsə xəsarət yetirən şəxs əvvəl qisas edilir, sonra sürgün edilir;

Silah çəkib insanların malını oğurlayanın sağ əli və sol ayağı kəsilir;

Silah çəkib bir və ya bir neçə nəfəri öldürən, amma mal oğurlamayan şəxs öldürülür;

Əgər həm adam öldürüb, həm də mal aparıbsa, əvvəlcə sağ əli kəsilir, sonra mallarını almaq və onu öldürmələri üçün qətlə yetirilənin ailəsinə verilir. Əgər ailə onu bağışlasa, hakim onu öldürür.

Müharibə edənin tövbəsi

Şiə fəqihlərinin fətvasına görə, əgər müharibə edən tutulmamışdan öncə tövbə etsə, müharibəyə görə hədd cəzası ləğv olunur, lakin insanların haqqı (haqqun-nas) boynunda qalır. Yəni əgər kimisə öldürübsə, xəsarət yetiribsə və ya mal oğurlayıbsa, haqq sahiblərinin haqlarını bağışlamadığı təqdirdə qisas alınır, ya da diyə (qan pulu) və ya xəsarət ödəyir. Lakin tutulduqdan sonra tövbə etsə, onun cəzası ləğv olunmur. Bu məsələdə şiə fəqihləri ) icma ediblər (yekdil razılığa malikdirlər).

Bu baxış müharibə ayəsindən sonra gələn ayədən əldə olunur, orada belə buyurulur: “Siz ələ keçirməmişdən qabaq tövbə edənlər istisna olmaqla!” Həbs edilməmişdən əvvəl tövbə edənlər cəzadan istisnadırlar. Bu görüşü dəstəkləyən rəvayətlər də var. Məsələn, İmam Sadiqdən (ə) nəql olunan bir hədis var ki, onda belə gəlib: Əgər müharibə edən şəxs hakim onu tutmazdan əvvəl tövbə etsə, cəza verilmir.

Müharibə ayəsi

“Qədim bir Quran nüsxəsində Kufi xətti ilə yazılmış, müharibə (Allah və Onun Rəsuluna qarşı savaş) cəzasını bildirən Maidə surəsinin 33-cü ayəsi.”

Əsas məqalə: Müharibə ayəsi

Müharibə ilə bağlı şiə fəqihlərinin əsas istinad mənbəyi “Maidə” surəsinin 34-cü ayəsidir. Bu ayədə belə gəlib:

«إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِینَ یحَارِبُونَ اللهَ وَرَسُولَهُ وَیسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَسَادًا أَن یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُم مِّنْ خِلَافٍ أَوْ یُنفَوْا مِنَ الْأَرْضِ...»

“Həqiqətən Allahla və Onun peyğəmbəri ilə vuruşan və yer üzündə fitnə-fəsad törətmək istiqamətində çalışan (insanları qorxutmaq, asayişi pozmaq və onların haqlarına təcavüz etmək məqsədi ilə soyuq və ya isti silahla zahir olan) kəslərin cəzası yalnız öldürülmək və ya dar ağacından asılmaq, yaxud əlləri və ayaqlarının (bir əlin dörd barmağı ilə bir ayağın dörd barmağının) çarpazvari kəsilməsi və ya həmin yerdən sürgün olunmaqdır...”

“Təfsiri-Nümunə”yə görə, bu ayənin nazil olma səbəbi belə bir hadisədir: Bir qrup müşrik İslamı qəbul etmişdi, lakin Mədinənin iqlimi onlara uyğun deyildi. Peyğəmbərin (s) göstərişi ilə yaxşı iqlimli bir yerə köçdülər. Orası dəvələrin otlaq sahəsi idi. Onlar bir gün müsəlman çobanların əl və ayaqlarını kəsib dəvələri oğurlayıb İslam dinindən çıxaraq qaçdılar. Bu ayə həmin şəxslər haqqında nazil oldu və onların cəzasını bəyan etdi.

Fiqh kitablarında bu ayə həm müharibə edənin cəza növləri, həm də onun misalları barədə geniş şəkildə şərh olunub.

Əlaqəli məqalələr

• Müfsid fil-ərz
• Müharibə ayəsi