Xatəmiyyət ayəsi

wikishia saytından
Bu məqalə Xatəmiyyət ayəsi haqqındadır. Xatəmiyyət məfhumu haqda məlumat almaq üçün adı keçən məqaləyə baxın.
Xatəmiyyət ayəsi
Yerləşdiyi surəƏhzab
Ayənin nömrəsi40
Cüz22
Nazil olma məkanıMədinə
MövzuEtiqadi
Barəsindəİslam Peyğəmbərinin (s) xatəmiyyəti barəsində


Xatəmiyyət ayəsi (ərəbcə: آية الخاتمية) “Əhzab” surəsinin 40-cı ayəsidir və Həzrət Məhəmmədi (s) son peyğəmbər kimi açıq-aşkar tanıdan yeganə ayədir. Peyğəmbərliyin Həzrət Muhəmmədin (s) nübüvvəti ilə sona çatması İslamın vacib şərtlərindən biri və müsəlmanların yekdilliklə qəbul etdikləri bir məsələdir.

Ayənin əvvəlində Peyğəmbərin (s) kiminsə atası olması inkar edilir, sonra isə onun sonuncu peyğəmbər olmasına işarə edilir. Ayənin əvvəli ilə sonu arasındakı əlaqə ilə bağlı bəzi təfsirçilər belə hesab edirlər ki, Allah-taala Peyğəmbərin (s) başqaları ilə nəsəbi (qan qohumluğu) əlaqəsini kəsdikdən sonra onun bütün möminlərlə olan mənəvi əlaqəsinə peyğəmbərlik və xatəmiyyət (sonuncu peyğəmbər olmaq) şəklində işarə edir. Həmçinin peyğəmbərlik və rəhbərlik mövqeyinə görə, xitab edilənlərdən Peyğəmbərə (s) itaət etmələrini istəyir.

Bəzi insanlar nəbi və rəsul kəlmələrinin mənalarının fərqliliyinə əsaslanaraq, bu ayənin risalətin sonunu deyil, yalnız nübüvvətin sonunu nəzərdə tutduğunu söyləmişlər. Deməli, Həzrət Muhəmməddən (s) sonra başqa bir rəsulun gəlməsi mümkündür. Bu qeyri-müəyyənliyə cavab olaraq təfsirçilər deyiblər ki, nəbi məfhumu rəsula da şamil olur; Bu o deməkdir ki, hər bir rəsul həm də nəbidir. Deməli, peyğəmbərliyin sona çatması ilə risalət də bitəcək.

Ayənin mövqeyi və əhəmiyyəti

“Əhzab” surəsinin 40-cı ayəsi nübüvvətin xatəmiyyət (sona çatması) ayəsi və ya xatəm ayəsi adlanır.[1] Bu ayə İslam Peyğəmbərinin (s) xatəmiyyətinə (sonuncu peyğəmbər olmasına) ən aydın dəlil hesab olunub.[2] Həmçinin Həzrət Məhəmmədin (s) məxsus fəzilətlərindən birinə işarə edir ki, bu da o Həzrətin vasitəsi ilə nübüvvətin və risalətin sona çatmasıdır.[3]

İslam Peyğəmbərinin (s) nübüvvətinin xatəmiyyəti (peyğəmbərliyin sona çatması) müsəlmanlar tərəfindən yekdilliklə qəbul olunub[4] və onlar bunu İslam dininin vacib şərtlərindən biri hesab edirlər.[5] Bu ayə Peyğəmbərin (s) həm adının (Məhəmməd)  həm də ləqəbinin (Xatəmən-Nəbiyyin) gəldiyi yeganə ayə hesab olunur.[6]

Xatəmiyyət ayəsinin mətni və tərcüməsi

مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَٰكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ ۗ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا
Muhəmməd (s) sizlərdən heç birinin atası deyildir (ki, oğulluğu Zeydin boşadığı zövcəsi ona haram olmuş olsun). Lakin (O,) Allah Rəsuludur və peyğəmbərlərin sonuncusudur. Və Allah həmişə hər bir şeyi biləndir.[7]


(Əhzab, 40)


Ayənin nazil olma səbəbi

Bu ayənin nazil olma səbəbi barədə deyiblər ki, İslam Peyğəmbərinin (s) Zeyd ibn Harisənin (Peyğəmbərin övladlığa götürdüyü oğlu) boşanmış arvadı Zeynəb binti Cəhşlə evləndikdən sonra bəziləri o cümlədən münafiqlər[8] Peyğəmbərin (s) bu hərəkətinin pis olduğunu göstərməyə cəhd etdilər.[9] Çünki cahiliyyət dövrünün ənənələrinə görə övladlığa götürülmüş oğul doğma oğuldan fərqlənmirdi.[10] Allah bu ayənin nazil olması ilə bu cahilliyət ənənəsinə qarşı mübarizəyə başladı.[11] Habelə göstərdi ki, Zeydin övladlığa götürülməsi yalnız onun məqamını yüksəltmək üçün idi.[12] Övladlığa götürülmüş oğul isə heç vaxt doğma oğulun yerinə ola bilməz; Necə ki, atalıq da doğma ata yerinə qoyulmur.[13] Ayənin davamında Allah Peyğəmbərlə (s) insanlar arasında olan başqa bir ünsiyyət növünə işarə edir.[14]

Ayənin əvvəli ilə son hissəsinin əlaqəsi

Ayənin əvvəlində Peyğəmbərin (s) bütün kişilərlə atalıq əlaqəsi inkar edilir, daha sonra ayənin davamında o Həzrətin Allah tərəfindən olan peyğəmbərliyinə və Həzrət Məhəmmədin (s) vasitəsi ilə peyğəmbərliyin sona çatmasına işarə olunur.[15] Bu mövzuları əlaqələndirmək üçün bəziləri demişlər ki, Allah, Peyğəmbərin (s) başqaları ilə nəsəbi (qan qohumluğu) əlaqəsini kəssə də, Peyğəmbərin (s) öz ümməti ilə mənəvi əlaqəsini peyğəmbərlik və xatəmiyyət (sonuncu peyğəmbər olmaq) şəklində sübut edir.[16] Bənzər bir ibarətdə, Həzrət Muhəmməd (s) hər bir dindən olan bütün möminlərin atası kimi tanınır. Çünki o, bütün peyğəmbərlərin sonuncusu və varisi olacaqdır.[17] Bu baxımdan Allah Rəsulundan (s) sonra daha peyğəmbər olmayacağını nəzərə alaraq o Həzrətin öz qövmünə olan sevgisi,[18] bir atanın sevgisi kimidir ki, onun övladının bu atasından başqa kimsəsi yoxdur.[19]

Bəzi insanların inancına əsasən, Peyğəmbərin (s) peyğəmbərliyindən və xatəmiyyətindən bəhs edilməsinin o Həzrətin oğlu olmasını rədd etdikdən sonra zikr olunması xitab edilənlərə bu mənanı çatdırmaq üçündür ki, Peyğəmərdən (s) itaət etmək onun atalıq və qohumluğuna görə deyil, həqiqətdə, o Həzrətin peyğəmbərlik və rəhbərlik mövqeyinə görədir.[20]

Xatəm kəlməsinin mənası

Yeddi qaridən bəziləri “Xatəm” kəlməsini “ta” hərfinə “kəsrə” (i) səsi verərək, yəni “xatim,[21] Asim[22] və digər qarilər[23] kimi bəziləri də “ta” hərfinə “fəthə” (ə) səsi verərək, yəni “xatəm” oxumuşlar. “Xatəm” kəlməsini “fəthə” (ə) səsi ilə oxumaq bu mənyadır ki, İslam Peyğəmbəri (s) sonuncu peyğəmbərdir.[24] Amma onu “kəsrə” (i) səsi ilə oxumaq isə bu mənayadır ki, o Həzrət peyğəmbərlik zəncirini sonlandırandır.[25] Bəziləri isə onun “fəthə” və ya “kəsrə” ilə oxunmasının çox da fərq etmədiyinə və ondan bir məna istifadə edildiyinə inanırlar.[26]

Bəzi təfsirçilər hesab edirlər ki, “Xatəm” dedikdə onunla bitən və möhürlənməyə bərabər olan bir şey başa düşülür ki, onunla ev, qab və ya məktub sonrakı dəyişikliklərdən qorunurdu.[27] Digər tərəfdən, möhürləmə alətlərindən biri üzüklər idi ki, hər bir kəsin möhürü onun üzüyünün üzərinə həkk olunmuşdu. Buna görə də “xatəm” üzük mənasına da gəlib.[28] Həmçinin üzərində möhür həkk olmamış bəzək üzükləri də xatəm adlanmışdır.[29] Buna əsaslanaraq bəziləri belə düşünmüşlər ki, İslam peyğəmbərini (s) peyğəmbərlərin xatəmi kimi vəsf etməkdə məqsəd, peyğəmbərliyin sona çatması deyil. Ayənin məqsədi peyğəmbərlərin zinəti kimi o Həzrətin mövqeyini ifadə etməkdir. Bu təfsir, bəzi təfsirçilər tərəfindən “xatəm” və “üzük” sözləri arasındakı əsas əlaqəyə görə rədd edilmişdir.[30]

Nübüvvət və risalətin sona çatması

Bəzi hallarda bu ayənin məzmunu[31] və hətta xatəmiyyət prinsipi ilə bağlı da şübhələr bəyan edilmişdir.[32] Bəzi insanlar bu qeyri-müəyyənliklə üzləşmişlər ki, Allah yalnız öz peyğəmbərinin vasitəsi ilə peyğəmbərliyin xatəmiyyətinə (sona çatmasına) işarə etmişdir və İslam Peyğəmbəri (s) sonuncu rəsul (elçi) olmaya bilər.[33] Bu qeyri-müəyyənliyə cavab olaraq təfsirçilər nəbini rəsuldan daha ümumi biliblər.  Nübüvvətin sona çatmasını risalətin sona çatması da hesab ediblər.[34] Çünki risalət həm də bəzi peyğəmbərlərin, yəni qeybdən (din və dini həqiqətlərdən) xəbər verənlərin insanlara təqdim etdikləri qeybi məsələlərin və xəbərlərin bir hissəsidir. Nəticə etibarı ilə Peyğəmbər (s) həm “Xatəmən-Nəbiyyin”, həm də “Xatəmər-rüsul”dur. O Həzrətin insanlarla əlaqəsi həm bu baxımdandır ki, Allahın rəsulu və elçisidir, həm də ona görədir ki, o, peyğəmbərdir və Allahdan gələn qeybi xəbərləri insanlara çatdırır və onun bütün işləri də Allahın əmri əsasındadır.[35] Əlbəttə, nəbi və rəsul kəlmələrindən başqa mənalar da təqdim olunur.[36]

Ayənin Peyğəmbər (s) övladları ilə ziddiyyəti və Həsəneynin (ə) məqamı

Xatəmiyyət ayəsində Allah Peyğəmbərinin (s) xitab edilən kişilərdən heç birinin atası hesab edilməməsinə baxmayaraq, Allah Rəsulunun (s) Qasim, Abdullah və İbrahim kimi övladları, eləcə də İmam Həsən (ə) və İmam Hüseyn (ə) kimi övladları vardır. Onları Peyğəmbərin (s) övladları hesab edirdilər. Bunun da bu ayə ilə ziddiyyət daşıdığını sayırdılar.[37] Bəziləri cavab olaraq deyiblər ki, ayədə kişilər mənasını verən “rical” kəlməsindən istifadə edilmişdir. Bu da uşaqlıqda ölən övladlara şamil olmur.[38] Bu ayə nazil olan zaman İmam Həsən (ə) və İmam Hüseyn (ə) də yetkinlik yaşına çatmamış və uşaq idilər.[39] Yəni Allah ayədə buyurur ki, Onun Peyğəmbəri (s) sizin mövcud və indiki kişilərdən heç birinin atası deyildir.[40]

İmam Həsən (ə) və İmam Hüseyn (ə) barəsində bu cavab da deyilib ki, bu iki övlad vasitə ilə övlad sayılırlar və ayə vasitəsiz olan övladları inkar etmişdir.[41] Bəziləri də deyiblər ki, ayəyə əsasən, Allah Rəsulu (s) sizin kişilərinizdən heç birinin atası deyil, lakin o, ailəsindən bir kişilərin atası ola bilər.[42] Bu ibarət, “Mübahilə” ayəsindən istifadə edilmişdir ki, İmam Həsən (ə) və İmam Hüseyni (ə) “Əbnauna” (bizim oğullarımız) ifadəsi ilə yad etmişdir.[43]

Bəzi əhli-sünnə təfsirçilərinin iddiasına görə, əgər Peyğəmbərin (s) yetkin, böyük və layiqli övladı olsaydı, şübhəsiz ki, o Həzrətdən sonra peyğəmbərlik məqamına çatardı. Buna görə də Allah o Həzrət üçün hər bir övladın olmasını inkar edərək, Peyğəmbəri (s) Öz rəsulu və sonuncu Peyğəmbəri kimi tanıtmışdır.[44]

İstinadlar

  1. ↑ Xürrəmşahi, Daneşnameye Quran və Quranpejuhi, c.1, s.89
  2. ↑ Qiraəti, Nur təfsiri, h.ş 1388, c.7, s.375
  3. ↑ Təbərsi, Məcməul-bəyan, h.ş 1372, c.8, s.567; Muğniyə, Təfsirul-kaşif, h.q 1424, c.6, s.226
  4. ↑ Muğniyə, Təfsirul-kaşif, h.q 1424, c.6, s.225
  5. ↑ Əllamə Hilli, Vacibul-etiqad, h.ş 1374, s.52; Sübhani, Xatəmiyyət və mərcəiyyəte elmiye imamane Məsum, s.59; Misbah Yəzdi, Rahnemaşenasi, h.ş 1376, s.177; Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.17, s.341
  6. ↑ Qiraəti, Nur təfsiri, h.ş 1388, c.7, s.375
  7. ↑ Ərəbcədən tərcümənin və şərhlərin müəllifi: Ayətullah Mirzə Əli Meşkini Ərdəbili; Azərbaycan dilinə tərcümə edənlər: Ağabala Mehdiyev və Dürdanə Cəfərli
  8. ↑ Əbul-Futuh Razi, Rəvzul-cinan, h.q 1408, c.15, s.431
  9. ↑ Tusi, Ət-Tibyan, Beyrut, c.8, s.346; Təbəri, Cameul-bəyan, h.q 1412, c.22, s.12-13
  10. ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.17, s.336; Hüseyni Həmədani, Ənvare derəxşan, h.q 1404, c.13, s.127
  11. ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.17, s.336; Hüseyni Həmədani, Ənvare derəxşan, h.q 1404, c.13, s.127
  12. ↑ Zəməxşəri, Əl-Kəşşaf, h.q 1407, c.3, s.544
  13. ↑ Qiraəti, Nur təfsiri, h.ş 1388, c.7, s.376
  14. ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.17, s.337
  15. ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.17, s.344-345
  16. ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.17, s.337; Zəməxşəri, Əl-Kəşşaf, h.q 1407, c.3, s.544
  17. ↑ Xətib, Ət-Təfsirul-Qurani lil-Qurani, Beyrut, c.11, s.726
  18. ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.17, s.337
  19. ↑ Fəxri Razi, Məfatihul-ğeyb, h.q 1420, c.25, s.171
  20. ↑ Təbərsi, Məcməul-bəyan, h.ş 1372, c.8, s.567
  21. ↑ Təbəri, Cameul-bəyan, h.q 1412, c.22, s.13; Təyyib, Ətyəbul-bəyan, h.ş 1369, c.10, s.509
  22. ↑ Qurtubi, Əl-Cameu li əhkamil-Quran, h.ş 1364, c.14, s.196; Qumi Məşhədi, Kənzud-dəqaiq, h.ş 1368, c.10, s.398; Əbul-Futuh Razi, Rəvzul-cinan, h.q 1408, c.15, s.432
  23. ↑ Təbəri, Cameul-bəyan, h.q 1412, c.22, s.13; Sələbi, Əl-Kəşfu vəl-bəyan, h.q 1422, c.8, s.51; Amili, Təfsiru Amili, h.ş 1360, c.7, s.183
  24. ↑ Şübbər, Əl-Cuhərus-səmin, h.q 1407, c.5, s.150; Amili, Təfsiru Amili, h.ş 1360, c.7, s.183
  25. ↑ Təbəri, Cameul-bəyan, h.q 1412, c.22, s.13; Sələbi, Əl-Kəşfu vəl-bəyan, h.q 1422, c.8, s.51; Qurtubi, Əl-Cameu li əhkamil-Quran, h.ş 1364, c.14, s.196
  26. ↑ Əbul-Futuh Razi, Rəvzul-cinan, h.q 1408, c.15, s.432; Qurtubi, Əl-Cameu li əhkamil-Quran, h.ş 1364, c.14, s.196; Mütəhhəri, Xatəmiyyət, h.ş 1380, s.14
  27. ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.17, s.338-339
  28. ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.17, s.339
  29. ↑ İbn Mənzur, Lisanul-ərəb, h.q 1414, c.12, s.163; Zübeydi, Tacul-ərus, Beyrut, c.16, s.190
  30. ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.17, s.340-341
  31. ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.17, s.338? 340-341
  32. ↑ Qurtubi, Əl-Cameu li əhkamil-Quran, h.ş 1364, c.14, s.196-197
  33. ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.17, s.338
  34. ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.17, s.338
  35. ↑ Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1390, c.16, s.325
  36. ↑ Qiraəti, Nur təfsiri, h.ş 1388, c.7, s.376
  37. ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.17, s.337
  38. ↑ Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.17, s.336; Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1390, c.16, s.325; Tusi, Ət-Tibyan, Beyrut, c.8, s.346
  39. ↑ Zəməxşəri, Əl-Kəşşaf, h.q 1407, c.3, s.544; Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1390, c.16, s.325; Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1371, c.17, s.337
  40. ↑ Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1390, c.16, s.325
  41. ↑ Zəməxşəri, Əl-Kəşşaf, h.q 1407, c.3, s.544
  42. ↑ Zəməxşəri, Əl-Kəşşaf, h.q 1407, c.3, s.544
  43. ↑ Əbul-Futuh Razi, Rəvzul-cinan, h.q 1408, c.15, s.431-432
  44. ↑ Biyzavi, Ənvarut-tənzil, h.q 1418, c.4, s.233; Qumi Məşhədi, Kənzud-dəqaiq, h.ş 1368, c.10, s.398; Sələbi, Əl-Kəşfu vəl-bəyan, h.q 1422, c.8, s.51; Şübbər, Əl-Cuhərus-səmin, h.q 1407, c.5, s.150; Zəməxşəri, Əl-Kəşşaf, h.q 1407, c.3, s.544

Ədəbiyyat

  • İbn Mənzur, Lisanul-ərəb, Beyrut, Darul-fikr, h.q 1414
  • Əbul-Futuh Razi, Hüseyn ibn Əli, Rəvzul-cinan, Məşhəd, Astane qodse Rəzəvi, h.q 1408
  • Biyzavi, Abdullah ibn Ömər, Ənvarut-tənzil, Beyrut, h.q 1418
  • Sələbi, Əhməd ibn Məhəmməd, Əl-Kəşfu vəl-bəyan, Beyrut, h.q 1422
  • Hüseyni Həmədani, Seyyid Məhəmməd, Ənvare derəxşan, Təhqiq: Məhəmməd Baqir Behbudi, h.q 1404
  • Xürrəmşahi, Bəhauddin, Daneşnameye Quran və Quranpejuhi, Tehran, Nəşre dustan, h.ş 1377
  • Xətib, Əbdül-Kərim, Ət-Təfsirul-Qurani lil-Qurani, Beyrut, Darul-fikril-ərəbi
  • Zübeydi, Məhəmməd ibn Məhəmməd, Tacul-ərus, Beyrut, Darul-fikr
  • Zəməxşəri, Mahmud ibn Ömər, Əl-Kəşşaf, Beyrut, Darul-kitabil-ərəbi, 3-cü çap, h.q 1407
  • Sübhani, Cəfər, Xatəmiyyət və mərcəiyyəte elmiye imamane Məsum, h.ş 1384
  • Şübbər, Abdullah, Əl-Cuhərus-səmin, Küveyt, h.q 1407
  • Təbatəbai, Məhəmməd Hüseyn, Əl-Mizan, Beyrut, 2-ci çap, h.q 1390
  • Təbərsi, Fəzl ibn Həsən, Məcməul-bəyan, Tehran, Nasir Xosrov, 3-cü çap, h.ş 1372
  • Təbəri, Məhəmməd ibn Cərir, Cameul-bəyan, Beyrut, Darul-mərifə, h.q 1412,
  • Tusi, Məhəmməd ibn Həsən, Ət-Tibyan, Beyrut
  • Təyyib, Əbdül-Hüseyn, Ətyəbul-bəyan, Tehran, İslam nəşriyyatı, 2-ci çap, h.ş 1369
  • Amili, İbrahim, Təfsiru Amili, Tehran, h.ş 1360
  • Əllamə Hilli, Həsən ibn Yusif, Vacibul-etiqad, Qum, h.ş 1374
  • Fəxri Razi, Məhəmməd ibn Ömər, Məfatihul-ğeyb, h.q 1420
  • Qiraəti, Möhsin, Nur təfsiri, Tehran, Mərkəze fərhəngi dərshayi əz Quran, h.ş 1388
  • Qurtubi, Məhəmməd ibn Əhməd, Əl-Cameu li əhkamil-Quran, Tehran, Nasir Xosrov, h.ş 1364
  • Qumi Məşhədi, Məhəmməd ibn Məhəmməd Rza, Kənzud-dəqaiq, Tehran, h.ş 1368
  • Misbah Yəzdi, Məhəmməd Təqi, Rah və Rahnemaşenasi, İmam Xomeyni müəssisəsi, Qum, h.ş 1376
  • Mütəhhəri, Mürtəza, Xatəmiyyət, Tehran, Sədra, h.ş 138
  • Muğniyə, Məhəmməd Cavad, Təfsirul-kaşif, Qum, Darul-kitabil-İslami, h.q 1424
  • Məkarim Şirazi, Nasir, Nümunə təfsiri, Tehran, Darul-kutubil-İslamiyyə, 10-cu çap, h.ş 1371
Mənbə — "https://az.wikishia.net/w/index.php?title=Xatəmiyyət_ayəsi&oldid=15609"