Həzrət Fatimə (ə)

wikishia saytından
(Həzrət Fatiməye-Zəhra (ə) səhifəsindən yönləndirilmişdir)
Başqa eyni adlı məqalələrlə səhv salmamaq üçün "Fatimə (səhv salmamaq üçün)" adlı bölməyə daxil olun.
Həzrət Fatimə (ə)
RoluMəsum - Kisa əshabı
KünyəsiÜmmi Əbiha - Ümmil-əimmə - Ümmil-Həsən - Ümmil-Hüseyn - Ümmil-Möhsin
Təvəllüd günü20 Cəmadius-sani, Besətin 5-ci ilində
Doğulduğu məkanMəkkə
Şəhadəti3 Cəmadius-sani, h.q 11
Dəfn olunduğu məkanBilinmir.
Yaşadığı məkanMəkkə - Mədinə
LəqəbləriZəhra - Siddiqə - Tahirə - Raziyə - Mərziyyə - Mübarəkə - Bətül - Seyyidətu nisail-aləmin - Kövsər
Atasıİslam peyğəmbəri (s)
AnasıHəzrət Xədicə (ə)
Həyat yoldaşıİmam Əli (ə)
ÖvladlarıHəsən - Hüseyn - Möhsin - Zeynəb - Ümmul Kulsum
Ömür müddətiİxtilaflıdır. Şiələr arasında məşhur fikir: 18 il


Fatimeyi Zəhra (ərəbcə: السيدة فاطمة الزهراء عليها السلام) kimi məşhur olan (Besətin 5-ci ili- h.q 11-ci il ) həzrət Fatimə (ə) İslam Peyğəmbəri (s) və həzrət Xədicənin (ə) qızı, İmam Əlinin (ə) həyat yoldaşıdır. O, on iki imamçı şiələrin məsum hesab etdiyi Ali-Əbanın (Əba əhlinin) beş nəfərindən biridir. Şiələin ikinci və üçüncü imamı, Zeynəb və Ümmi Gülsüm onun övladlarıdırlar. Zəhra, Bətul, Səyyidətu-nisail-aləmin (hər iki dünyada xanımların ən üstünü) onun ləqəblərindən, Ummu-Əbiha (atasının anası) onun ən məşhur künyəsidir. Həzrət Fatimə (ə) Peyğəmbərin (s) Nəcran məsihiləri ilə mübahiləyə getdiyi gün həzrətin (s) yanında olan yeganə xanımdır.

Kövsər surəsi, Təthir ayəsi, Məvəddət ayəsi, İtam ayəsi və Bizə hədisi kimi hədislər həzrət Fatimənin (ə) məqamı və fəziləti barəsində nazil və nəql olmuşdur. Hədisdə gəlmişdir ki, Peyğəmbər (s) həzrət Fatiməni (ə) hər iki dünyanın ən üstün xanımı olaraq tanıtdırmış, Onun (ə) qəzəb və razılığını Allahın qəzəb və razılığı olduğunu bildirmişdir.

Həzrət Fatimənin (ə) uşaqlıq və yeniyetməlik illəri barəsində az faktlar mövcuddur. Tarixi mənbələrdə həmin zaman haqqında yalnız Həzrətin (ə) müşriklərin zülümləri qarşısında Peyğəmbərin (s) yanında olması, Həzrətin (ə) Şibu Əbi Talibdə olması və həzrət Əli (ə) ilə birlikdə Mədinə şəhərinə hicrət etməsi məlumat verilmişdir.

Həzrət Fatimə (ə) hicrətin ikinci ilində İmam Əli (ə) ilə ailə həyatı qurmuşdur. Həzrətin (ə) ictimai fəaliyyətləri və bəzi döyüşlərdə o cümlədən Məkkənin fəthində Peyğəmbərin (s) yanında olması Onun (ə) hicrətdən sonra gördüyü işlərdən bəzisidir.

Həzrət Fatimə (ə) Səqifə hadisəsində Səqifə şurası ilə müxalifətçilik etməklə yanaşı Əbu Bəkrin xilafətini qəsb yolu ilə alınan xilafət olduğunu bildirmiş və onunla beyət etməmişdir. O həzrət (ə) Fədəkin müsadirəsi zamanı və İmam Əlini (ə) müdafiə edərkən Fədəkiyyə adı ilə məşhur olan bir xütbə oxudu. O həzrət (s) Peyğəmbərin (s) vəfatından az bir müddət sonra Əbu Bəkrin tərəfdarlarının Onun (ə) evinə hücumu zamanı yaralandı və xəstəlik yatağına düşdü. Sonra isə hicrətin 11-ci ilində, Cəmadius-sani ayının üçüncü günündə Mədinə şəhərində şəhadətə çatdı. Peyğəmbər (s) qızının bədəni öz vəsiyyətinə əsasən gecə vaxtı, gizlincə dəfn edildi və qəbrinin yeri heç vaxt bilinmədi.

Həzrət Fatimənin (ə) zikri, Fatimənin (ə) Müshəfi, Fədəkiyyə xütbəsi Xanımın (ə) mənəvi irsinin bir hissəsidir. Fatimənin (ə) Müshəfi ilahi mələyin Xanıma ilham etdiyi və İmam Əlinin (ə) yazdığı sözlərdir. Bu səhifə (kitab) rəvayətə əsasən İmamların (ə) yanında olmuş, hal hazırda isə həzrət Məhdinin (ə) yanındadır.

Şiələr həzrət Fatiməni (ə) özləri üçün nümunə hesab edirlər və Xanımın (ə) Fatimiyyə günləri adı ilə məşhur olan şəhadətinin il dönümündə əzadarlıq edirlər. İranda həzrət Fatimənin (ə) təvəllüdünün il dönümünü ( Cəmadius-sani ayının iyirminci günü ) qadınlar və analar günü adlandırmışlar və Fatimə adı qızlara ən çox qoyulan adlardan biridir.

Həzrət Fatimənin (ə) barəsində yazılan və ya toplanan əsərləri üç hissəyə bölmək olar: Musnədlər ( Xanımın dilindən nəql olunan sözlərinin toplandığı əsərlər), mənaqib (Xanımın (ə) fəzilətlərini toplayan mənbələr), Xanımın (ə) həyatı haqqında olan əsərlər.

Adı və nəsli

Həzrət Fatimə (ə) İslam Peyğəmbəri Məhəmməd (s) ibn Abdullahın və Xədicə binti Xüveylidin qızıdır. Həzrət Fatimə (ə) üçün çoxlu (30-a yaxın) ləqəb qeyd etmişlər. Zəhra, Siddiqə, Mühəddəsə, Bətul, Səyyidətu-nisail-aləmin, Mənsurə, Tahirə, Mütəhhərə, Zəkiyyə, Mübarəkə, Raziyə, Mərziyyə həzrət Fatimənin (ə) məşhur ləqəblərindəndir.[1]

Həzrət Fatimə (ə) üçün bir neçə künyə qeyd olunmuşdur: Ummi-əbiha (atasının anası), Ummul-Əimmə (İmamlar anası), Ummul-Həsən, Ummul-Hüseyn, Ummul-Muhsin.[2]


Həyatı

Həzrət Fatimənin (ə) həyatına qısa baxış
5 Besət: 20 Cəmadius-sani Təvəllüdü
10 Besət: 10 Ramazan Anası Xədicənin vəfatı[3]
H.q 2: Səfər ayının axırı Əli ibn Əbi Taliblə (ə) Hz. Fatimənin (ə) əqdi[4]
H.q 2: 1 Zilhiccə Əmirəl-Mömininlə (ə) evlənməsi və evinə getməsi[5]
H.q 3: 15 Ramazan İlk övladının dünyaya gəlməsi: İmam Həsən (ə)[6]
H.q 3: 7 Şəvval Peyğəmbərin (ə) yaralarının müalicəsi üçün Ühüd döyüşü keçirilən yerdə olması[7]
H.q 4: 3 Şaban İmam Hüseynin (ə) təvəllüdü[8]
H.q 5 və ya 6: 5 Cəmadiul-əvvəl Həzrət Zeynəbin (ə) təvəllüdü[9]
H.q 6 Ümmü Kulsumun təvəllüdü[10]
H.q 7: Peyğəmbər (s) tərəfindən Fatiməyə (s) Fədəkin bağışlanması[11]
H.q 9: 24 Zilhiccə Mübahilədə hüzuru[12]
H.q 11: 12 Rəbiul-əvvəl və ya 28 Səfər Allah Rəsulu (s) atasının rihləti[13]
H.q 11: Rəbiul-əvvəl Peyğəmbər (s) məscidində Fədəkiyyə xütbəsini oxuması
H.q 11: Rəbiul-əvvəl İmam Əli (ə) tərəfindən Hz.Fatimənin (s) şəhadətinə əzadarlıq etmək üçün Bəqidə Beytül-Əhzanın tikilməsi
H.q 11: Rəbiul-əvvəl Hz.Fatimənin (s) evinə hücum edərək qapını yandıraraq Möhsün ibn Əlinin öldürülməsi
H.q 11: 13 Cəmadiul-əvvəl[14] və ya 3 Cəmadius-sani[15] Şəhadəti


Fatimə (ə) Peyğəmbərin (s) və Xədicənin (ə) axırınıcı övladıdır.[16] Fatimə (ə) tarixçilərin fikir birliyinə əsasən Məkkədə, Xədicənin (ə) evində, Məsa yaxınlığında Ruqaqul-Əttarin və ya Ruqaqul-Həcər adlı məhəllədə dünyaya gəlmişdir.[17]

Təvəllüdü və yeniyetməlik dövrü

Həzrət Fatimə (ə) şiələrin məşhur nəzərinə əsasən Əhqafiyyə ili (Əhqaf surəsinin nazil olduğu il)[18] adı ilə məşhur olan, besətin 5-ci ilində dünyaya gəlmişdir.[19] Şeyx Mufid və Kəfəmi hicrətin ikinci ilini Fatimənin (ə) doğum ili olaraq qeyd etmişlər.[20] Əhli-sünnə arasında məşhur nəzərə əsasən Həzrət Fatimənin (ə) təvəllüdü besətdən beş il əvvəl baş vermişdir.[21]

Şiə mənbələrində Həzrət Fatimənin (ə) təvəllüd gününü Cəmadius-sani ayının iyirminci günü olaraq qeyd etmişlər.[22] İmam Baqirdən (ə) nəql olunan hədisə əsasən bu adqoyma Allah tərəfindən baş vermişdir. Bu adqoyma hədisinin ardında Allahın Fatiməni (ə) (Zərr aləmi və ya Ələst əhdi aləmi adlı ) Misaq aləmində seçdiyi və çirkinlikdən uzaqlaşdırdığı deyilir.[23] Həmçinin (7-ci hicri əsrində yazılmış) Zəxairul-üqba kitabında Peyğəmbərdən (s) nəql olunan rəvayətə əsasən Fatimə (ə) ona görə Fatimə adlandırılmışdır ki, Allah onu və övladlarını cəhənnəm odundan azad etmişdir.[24]

Fatimənin (ə) uşaqlıq və yeniyetməlik dövrü haqqında az sayda tarixi məlumatlar mövcuddur.[25] Tarixi məlumatların bildirdiyinə əsasən, Fatimə (ə) Peyğəmbərin (s) dəvəti aşkar olduqdan sonra bəzi hallarda müşriklərin Həzrətə (s) qarşı etdiyi kobud rəftarların şahidi olmuşdur. Bundan əlavə həzrət Fatimənin (ə) uşağlığının 3 ili Şibu Əbi Talibdə və müşriklərin Bəni-Haşimə və Peyğəmbərin (s) tərəfdarlarına qarşı göstərdiyi iqtisadi və ictimai təzyiqlər altında keçmişdir.[26] Həzrət Fatimə (ə) həmçinin uşaq ikən anası Xədicəni (ə) itirmişdir.[27] Qüreyşin Peyğəmbəri (ə) öldürmək qərarı,[28] Peyğəmbərin (s) gecə vaxtı Məkkədən Mədinəyə hicrət etməsi, həzrət Fatimənin (ə) Əli (ə) və bəzi qadınlarla birlikdə Mədinəyə hicrət etməsi Fatimənin (ə) uşaqlıq illərində baş verən ən mühüm hadisələrdir.[29]

Elçilik və evlilik

Əsas məqalə: Əlinin (ə) Fatimə ilə evliliyi

Həzrət Fatimənin (ə) çoxlu elçiləri var idi. Lakin sonda İmam Əli (ə) ilə evləndi. Bəzi araşdırmaçıların fikrincə Peyğəmbər (s) Mədinə şəhərinə hicrət etdikdən və müsəlman cəmiyyətinin rəhbərliyini öhdəsinə aldıqdan sonra Fatimə (ə) Peyğəmbərin (s) övladı olduğu üçün müsəlmanlar arasında xüsusi hörmət və uca məqam qazandı.[30] Bununla yanaşı Peyğəmbərin (s) Fatiməyə (ə) olan məhəbbətini[31] göstərməsi və Fatimənin (ə) öz dövrünün qadınları ilə müqayisədə[32] bir sıra xüsusiyyətlərə sahib olması bəzi müsəlmanların Peyğəmbər (s) qızı[33] ilə evlənməyə çalışmalarına səbəb oldu. Digərlərindən öncə müsəlman olmuş və ya münasib maddi qüdrətə malik olan Qüreyşin bir sıra böyükləri Fatiməyə (ə) elçi düşdülər.[34] Əbu Bəkr, Ömər,[35] Əbdür-Rəhman ibn Ovf[36] həmin şəxslərdən idilər. Elçilərin hamısı Peyğəmbərdən (s) mənfi cavab eşitdilər.[37] Peyğəmbər (s) onların cavabında belə buyururdı: “Fatimənin (ə) evliliyi səmavi bir məsələdir və Allahın hökmünə ehtiyac var “.[38] Bəzi məqamlarda da Fatimənin (ə) elçilərlə evlənməyə razı olmadığını bildirərdi.[39]

Əli (ə) Peyğəmbərlə (ə) ailəvi münasibətlərin olduğu həmçinin Fatimənin (ə) din və əxlaq baxımından bir sıra xüsusiyyətlərə malik olduğu üçün onunla evlənməyi çox istəyirdi.[40] Lakin tarixçilərin yazdığına əsasən O (ə), özündə Peyğəmbər (s) qızına elçilik etmək cürəti tapmırdı.[41] Səd ibn Məaz bu məsələni Peyğəmbərə (s) çatdırdı və Peyğəmbər (s) Əlinin (ə) elçi düşməsinə razılıq verdi.[42] Peyğəmbər (s) imam Əlinin (ə) elçiliyə gəldiyini və Onun bir sıra xüsusiyyət və üstünlüklərini həzrət Fatiməyə (s) danışdı və həzrət Fatimə (ə) bu işə razılıq verdi.[43] Peyğəmbər (s) də Allahın əmri ilə həzrət Fatiməni (ə) həzrət Əli (ə) ilə evləndirdi.[44] Həzrət Əli (ə) digər mühacirlər kimi hicrətin ilk aylarında ağır iqtisadi şəraitə malik idi.[45] Buna görə də Peyğəmbərin (s) tövsiyəsi ilə öz zirehini satdı ( və ya girov qoydu ) və ondan gələn məbləği həzrət Fatimənin (ə) mehriyyəsi etdi.[46] Həzrət Əli (ə) və həzrət Fatimənin (ə) evlilik mərasimi müsəlmanların iştirakı ilə məsciddə keçirildi.[47] Evlilik mərasimin tarixi haqqında fikir ayrılığı vardır. Mənbələrin çoxunda hicrətin ikinci ili olaraq qeyd olunmuşdur.[48] Evlilik mərasimi hicrətin ikinci ilində [49] Bədr döyüşündən sonra Şəvval və ya Zil-hiccə ayında keçirilmişdir.[50]

Həzrət Əli (ə) ilə birgə həyat

Əsas məqalə: Həzrət Fatimənin (s) evi

Tarixi məlumatlarda və hədis mənbələrində həzrət Fatimənin (ə) həzrət Əliyə (ə) müxtəlif formalarda hətta Peyğəmbərin (s) hüzurunda sevgisini bildirdiyi[51] və Onu ən yaxşı həyat yoldaşı hesab etdiyi qeyd olunur. Həzrət Fatimənin (ə) həzrət Əliyə (ə) evdə məhəbbət dolu sözlərlə,[52] insanlar arasında isə Əbəl-Həsən künyəsi ilə müraciət etdiyi[53] nəql olunur. Bəzi mənbələrdə həzrət Fatimənin (ə) evdə ətir və zinət vasitələri ilə bəzəndiyi qeyd olunur.[54]

Həzrət Fatimənin (ə) həzrət Əli (ə) ilə yaşayışının ilk vaxtları çətin iqtisadi şəraitlə yanaşı idi[55] və bəzən İmam Həsəni (ə) və imam Hüseyni (ə) doydurmaq miqdarında belə yeməkləri yox idi.[56] Amma həzrət Fatimə (ə) mövcud vəziyyətə etiraz etmirdi və bəzən öz həyat yoldaşına xərclərin ödənməsi üçün kömək məqsədi ilə yun əyirirdi.[57]

Həzrət Fatimə (ə) Peyğəmbərin (ə) tövsiyəsinə əsasən[58] özü ev daxili işləri etməyə, çöl işlərini isə həzrət Əlinin (ə) öhdəsinə qoymağa meyilli idi.[59] Fizzəni xadim olaraq evə gətirdiyi zaman ev işlərinin yarısını özü edər, qalan yarısını isə Fizzəyə tapşırardı.[60] Bəzi mənbələrə əsasən həzrət Fatimənin (ə) tövsiyəsi əsasında bir gün Fizzə bir gün isə həzrət Fatimə (ə) ev işlərini edərdi.[61]

İmam Əli (ə) qarşılıqlı olaraq həzrət Fatiməyə (ə) hörmət edərdi. Bir hədisdə imam Əlinin (ə) belə buyurduğu nəql olunur: Mən heç vaxt Fatiməni (ə) qəzəbləndirmədim, Fatimə (ə) də heç vaxt məni qəzəbləndirmədi.[62] Əbu Bəkr və Ömər Əlidən (ə) həzrət Fatimə (ə) ilə görüş istədiyi zaman Xanım (ə) həzrət Əliyə (ə) belə dedi: Ev sənin evindir. Səninlə danışan bu riyasız şəxs sənin xanımındır. İstədiyin hər bir işi yerinə yetir.[63]

Övladları

Şiə və Sünni mənbələri Həsənin (ə),[64] Hüseynin (ə),[65] Zeynəbin[66] və Ümmi-Gülsümün[67] imam Əli (ə) və həzrət Fatimənin (ə) dörd övladı olmasında həmfikirdirlər.[68] Şiə mənbələrində həmçinin bəzi Əhli-sünnə mənbələrində həzrət Fatimənin (ə) Peyğəmbərdən (s) sonra baş verən hadisələr zamanı yaralanmaq nəticəsində düşən digər bir övladının da adı keçir. Onun adı Muhsin və ya Muhəssən olaraq qeyd olunmuşdur.[69]

Ömrünün son hadisələri

Həzrət Fatimənin (ə) ömrünün son bir neçə ayında acı hadisələr baş vermişdir. Deyilənə əsasən bu müddətdə heç kim həzrət Fatiməni (ə) gülən görmədi.[70] Peyğəmbərin (ə) dünyadan köçməsi,[71] Səqifə hadisəsi, Xilafətin qəsb olunması, Fədəkin Əbu Bəkr tərəfindən müsadirə olunması və səhabənin hüzurunda Fədəkiyyə xütbəsinin oxunması[72] Onun (ə) ömrünün sonlarının ən mühüm hadisələridir. Həzrət Fatimə(ə) imam Əlinin (ə) yanında Səqifə şurasının və Əbu Bəkr hakimiyyətinin ən əsas müxaliflərindən biri idi.[73] Buna görə də xilafət aparatı tərəfindən təhdidə məruz qaldı və bunun nümunəsi Fatimənin (ə) evinin yandırılmaqla hədələnməsidir.[74] Əlinin (ə) və Əbu Bəkrə müxalif olanların beyət etməməsi, onların Fatimənin (ə) evində bəstdə oturması xəlifə dostlarının həzrət Fatimənin (ə) evinə hücum etməsinə səbəb oldu. Bu hücumda həzrət Fatimə (ə) imam Əlinin (ə) Əbu Bəkirlə məcburi beyət etməyə[75] aparılmasına maneə olduğu üçün yaralandı və bətnindəki övladı düşdü.[76] Bu hadisədən sonra həzrət Fatimə (ə) xəstəlik yatağına düşdü və qısa bir müddətdən sonra şəhadətə çatdı.[77] Əl-İhticac kitabında Fatiməyə (ə) baş çəkən Mədinə qadınları ilə görüşdə həzrətin (ə) mövqeyini və Onun (ə) insanların Peyğəmbərdən (s) sonra olan mövqeləri haqqında narahatlığını ifadə edən bəzi sözləri nəql olunmuşdur.[78]

Həzrət Fatimə (ə) imam Əliyə (ə) onun müxaliflərinin ona qılınacaq cənazə namazında və dəfnində iştirak etməməsini vəsiyyət etdi və ondan gecə dəfn edilməsini istədi.[79] Məşhur nəzərə[80] əsasən həzrət Fatimə (ə) hicrətin 11-ci ilində Cəmadius-sani ayının üçündə Mədinə şəhərində şəhadətə çatdı.[81] Onun (ə) ömrünün 18 il olduğu deyilmişdir.[82] Amma İmam Baqirdən (ə) nəql olunan rəvayətə əsasən Xanımın (ə) ömrü 23 il olmuşdur.[83]

Siyasi mövqeləri və həmkarlıqları

Mişel Kedi: Fatimə (ə) Allah, İslam və haqq yolunda mücahid şəxsdir. O, zülmə qarşı çıxdı və siyasətə dəstək vermək üçün ilahi haqqa çağırdı. O, həqiqəti inkar edən və onu əziyyət edən insanların dəfnində iştirak etməməsi üçün gecə dəfn olunmaq istəyində etirazının pik nöqtəsinə çatdı.[84]

Həzrət Fatimənin (ə) bir sıra ictimai fəailiyyətləri və siyasi mövqeləri var idi. Mədinə şəhərinə hicrət, Ühüd müharibəsində[85] Peyğəmbərə (s) tibbi yardım göstərmək, Ühüd müharibəsində[86] şəhidlər sərvəri Həmzənin bacısı, Peyğəmbərin (s) isə bibisi olan Səfiyyə ilə birlikdə Həmzənin cəsədinin yanına gəlmək, Xəndək müharibəsində Peyğəmbərə (s) azuqə çatdırmaq,[87] Məkkənin fəthində[88] Peyğəmbərlə (s) yol yoldaşı olmaq həzrət Fatimənin (s) Peyğəmbərin vəfatından öncəki fəailiyyətlərinin bəzisidir. Lakin həzrət Fatimənin (ə) siyasi fəailiyyətlərinin çoxu Peyğəmbərin (s) vəfatından sonrakı qısa ömrünə təsadüf edir. Həzrətin (ə) ən mühüm siyasi mövqeləri bunlardır: Səqifə hadisəsi və Əbu Bəkrin Peyğəmbərdən (s) sonra xəlifə olaraq seçilməsinə qarşı çıxmaq, Mühacir və Ənsarın böyüklərinin evinə gedib onlardan həzrət Əlinin (ə) xilafət üçün daha layiq və daha üstün olduğuna dair etiraf almaq, Fədəkin malikiyyətini geri qaytarmağ üçün çalışmaq, Ənsar və Mühacirin olduğu toplumda Fədəkiyyə xütbəsini oxumaq, evinə hücum zamanı Əlini (ə) müdafiə etmək, həzrətə (ə) baş çəkməyə gələn (Mühacir və Ənsardan olan ) xanımlara xütbə oxumaq, ölümündən sonrakı mərasimin gizlin və məxfi olaraq həyata keçirilməsinə vəsiyyət etmək. Bəzi araşdırmaçıların fikrincə həzrət Fatimənin (ə) Peyğəmbərin (s) vəfatından sonrakı söz və davranışlarının çoxu bir növ xilafətin Əbu Bəkr və onun tərəfdarları tərəfindən qəsb edilməsinə qarşı siyasi reaksiya və etiraz idi.[89]

Səqifə şurasının qərarı ilə müxalifətçilik

Əsas məqalə: Səqifə hadisəsi

Səqifə şurasının təşkilindən və bir qurupun Əbu Bəkirlə xəlifə olaraq beyət etməsindən sonra həzrət Fatimə (ə) Əlinin (ə) və Təlhə və Zübeyr kimi bir qrup səhabənin kənarında bu addımla müxalifətçilik etdi.[90] Çünki Qədirxum hadisəsində Peyğəmbər (s) imam Əlini (ə) öz canişini olaraq tanıtdırmışdı.[91] Tarixi məlumatlara əsasən, həzrət Fatimə (ə) imam Əli (ə) ilə birlikdə səhabələrin sorağına gedərdi və onlardan kömək istəyərdi. Səhabələr isə həzrət Fatimənin (ə) istəyinin cavabında belə deyərdilər: Əgər O (ə) Əbu Bəkirlə beyət olunmamışdan əvvəl onlardan belə bir şey istəsəydi Əlinin (ə) xəlifəliyini himayə edərdilər.[92]

Fədək macərası və Fadəkiyyə xütbəsi

Əsas məqalə: Fədəkiyyə xütbəsi

Əbu Bəkr Fədəki həzrət Fatimədən (ə) aldıqdan və xilafətin xeyrinə olaraq müsadirə etdikdən sonra Fatimə (ə) onun bu addımına qarşı çıxdı.[93] O (ə), Fədəki geri almaq üçün Əbu Bəkrlə danışdı və dəlil və şahid gətirdikdən[94] sonra Əbu Bəkr yazılı olaraq Fədəkin həzrət Fatiməyə (ə) məxsus olduğunu bildirdi. Lakin Ömər ibn Xəttab hörmətsizcəsinə o yazını həzrət Fatimədən (ə) aldı və cırdı.[95] Bəzi mənbələrdə bu hadisədə Ömərin həzrət Fatiməyə (ə) zərbə endirdiyini, Onun (ə) yaralandığını və bətnindəki körpəsinin düşdüyü xəbər verilir.[96] Həzrət Fatimə (ə) Fədəki geri almaq cəhdlərinin nəticəsiz qaldığını görən zaman Peyğəmbər (s) məscidinə getdi və səhabələrin hüzurunda sonralar Fədəkiyyə xütbəsi adı ilə məşhurlarşan bir xütbə oxudu və həmin xütbədə Əbu Bəkrin Fədəki və xilafəti qəsb etməsini tənqid etdi. Həzrət Fatimə (ə) bu xütbədə Əbu Bəkrin və tərəfdarlarının bu adddımının nəticəsinin cəhənnəm odu olduğunu vurğuladı.[97] Məhz bu xütbəyə görə müsəlman xanımları siyasi məclislərdə iştirakının caiz olduğunu isbat etmək üçün o, istifadə olunur.[98]

Əbu Bəkrlə müxalif bəstdə oturanlarla birgəlik

Səhabələr Əbu Bəkri xəlifə olaraq tanıdıqdan, onunla beyət etdikdən və Peyğəmbərin (ə) imam Əlinin (ə) canişinliyi haqqında olan sözünü görməməzliyə vurduqdan sonra həzrət Fatimə (ə) İmam Əli (ə), Bəni-Haşim və səhabələrdən bir neçə nəfərlə birlikdə bu beyətə qarşı çıxdılar və Fatimənin (ə) evində bəstdə oturdular.[99] Abbas ibn Əbdül Mütəllib, Salman Farsi, Əbuzər Ğəffari, Əmmar ibn Yasir, Miqdad, Ubəy ibn Kəb və Bəni-Haşimdən bir qrup şəxs bəstdə oturanlardan idilər.[100]

Evə hücum hadisəsində Əlinin (ə) müdafiəsi

Əsas məqalə: Həzrət Fatimənin (ə) evinə hücum

Əbu Bəkr tərəfdarlarının Əlinin (ə) evinə hücumunun ardıyca həzrət Fatimə (ə) hücum edənlərin qarşısında dayandı və imam Əlinin (ə) Əbu Bəkrlə məcburi beyət üçün aparılmasına maneə oldu.[101] Üçüncü və dördüncü hicri əsrinin əhli sünnə alimlərindən olan İbn Əbdu Rəbbihin verdiyi məlumata əsasən Əbu Bəkr ona müxalif olanların həzrət Fatimənin (ə) evində bəstdə oturmasından xəbərdar olduqdan sonra ora hücum etməyi, müxaliflərin birliyini pozmağı və müqavimət göstərdikləri təqdirdə onlarla vuruşmağa əmr verdi. Ömər bir qrupla birlikdə həzrət Fatimənin (ə) evinə tərəf getdi və bəstdə oturanlardan çölə çıxmaqlarını istədi. Sonra isə sözündən çıxacaqları halda evi yandırmaqla hədələdi.[102] Ömər digər hücum edənlərlə birlikdə kobudcasına evə daxil oldu. Bu arada, həzrət Fatimə (ə) hücum edənləri evdən çıxmayacaqları halda Allaha şikayət etməklə hədələdi.[103] Buna görə də hücum edənlər evdən çıxdılar və Əlidən (ə) və Bəni-Haşimdən (ə) başqa digər bəstdə oturanların hamısını Əbu Bəkrlə beyət etmək üçün məscidə apardılar.[104]

Hücum edənlər bəstdə oturanlardan məcburi olaraq beyət aldıqdan sonra Əlidən (ə) və Bəni-Haşimdən də beyət almaq üçün yenidən həzrət Fatimənin (ə) evinə hücum etdilər və evin qapısını yandırdılar. Qapının arxasında olan həzrət Fatimə (ə) odun və Ömərin, Qunfuzun və onlarla birgə olanların qapıya endirdiyi zərbələr nəticəsində yaralandı və bətnindəki körpəsi (Möhsin (ə)) düşdü.[105] Bəzi məlumatlara əsasən Qunfuz həzrət Fatiməni (ə) qapı və divar arasında qoydu[106] və Onun (ə) qabırğasını sındırdı.[107] Həzrət Fatimə (ə) bu hadisədən sonra xəstəlik yatağına düşdü.[108]

Fatimənin (ə) Əbu Bəkr və Ömərə qarşı qəzəbi

Əbu Bəkr və Ömərin Fədək macərasında və xəlifə ilə məcburi beyət etməklə bağlı hadisələrdə həzrət Fatimə (ə) və Əliyə (ə) qarşı şiddətli rəftarları Fatimənin (ə) ömrünün sonuna qədər Əbu Bəkr və Ömərə qarşı qəzəbli olmasına səbəb oldu.[109] Məlumatlara əsasən, Əbu Bəkr və Ömər, Ömər və digərlərinin həzrət Fatimənin (ə) evinə hücumundan sonra üzür istəmək üçün həzrət Fatimənin (ə) evinə getmək qərarına gəldilər. Lakin onlara evə daxil olmaq icazəsi vermədi. Onlar sonda imam Əlinin (ə) vasitəçiliyi ilə evə daxil oldular. Həzrət Fatimə (ə) görüş zamanı üzünü o iki nəfərdən divara tərəf çevirdi və onların salamını cavabsız qoydu. Fatimə (ə) daha sonra Peyğəmbərin (ə) öz razılıq və qəzəbinin Fatimənin (ə) razılıq və qəzəbinin girovunda olduğunu bildirən “Bizə” hədisini xatırlatdıqdan sonra Əbu Bəkr və Ömərə onlara qarşı qəzəbli olduğunu elan etdi.[110] Bəzi məlumatlara əsasən həzrət Fatimə (ə) hər namazdan sonra onlara qarşı nifrin edəcəyinə and içdi.[111]

Mühacir və Ənsardan olan qadınlarla görüşdə oxunan xütbə

Peyğəmbərin (s) vəfatından və həzrət Fatimənin (ə) evdə yatağa düşməsindən sonra Mühacir və Ənsardan ibarət bir qrup qadının həzrət Fatiməyə (ə) baş çəkməsi və həzrət Fatimənin (ə) onların hal-əhval tutmalarının cavabında dediyi sözlər baş verən hadisələrdən biridir. Həzrət Fatimə (ə) bu görüşdə Allaha həmd və səna etdikdən və atasına salavat göndərdikdən sonra (mühacir və ənsardan olan ) kişiləri Peyğəmbərin (s) canişinini öz məqamından aşağı saldıqları və onu risalət mərkəzindən uzaqlaşdırdıqları və özlərini aşkar bir ziyana giriftar etdikləri üçün danladı. Həzrət Fatimə (ə) öz sözünün davamında insanların imam Əlidən (ə) üz döndərməsinə və ondan intiqam almasına səbəb olaraq imam Əlinin (ə) ədalətə bağlı olmasını və ədalətin icrasını qorumasını göstərdi. Həzrət Fatimə (ə) təkid etdi ki, əgər onlar imam Əlinin (ə) hakimiyyətini istədikləri və qəbul etdikləri halda O (ə) onları iki tərəfindən su daşan bir elə çeşməyə daxil edəcəkdi və yerin və göyün bərəkət qapıları onların üzünə açılacaqdı. İndi imam Əlinin (ə) hakimiyyətini qəbul etmədikləri üçün Allah onları danlayacaq və onlara əzab verəcəkdir.[112] Bəzi məlumatlara əsasən bu görüşdən sonra mühacir və ənsarın kişiləri zahirdə üzür istəmək əslində isə daha çox Əbu Bəkrlə etdikləri beyəti yozmaq üçün həzrət Fatimənin (ə) hüzuruna gəldilər. Həzrət Fatimə (ə) onlara belə buyurdu: “ Məndən uzaqlaşın. Artıq sədaqətsiz üzürxahlıqlardan sonra üzür üçün yer qalmayıb və sizin bu səhv və təqsiriniz geri qayıda bilməyəcəkdir.[113]

Şəhadət, dəfn mərasimi

Əsas məqalələr: Həzrət Fatimənin (s) şəhadəti və Həzrət Fatimənin (s) dəfn mərasimi

Həzrət Fatimə (ə) bir müddət sonra, Peyğəmbərdən (s) sonra baş verən hadisələr zamanı aldığı fiziki zərbələrdən yaranmış xəstəlik səbəbi ilə hicrətin 11-ci ilində dünyasını dəyişdi.[114] Şəhadət tarixi haqqında fikir ixtilafı vardır. Peyğəmbərin (s) vəfatından 40 gün sonradan səkkiz ay sonraya qədər qeyd olunmuşdur.[115] Şiə baxımından ən məşhur fikir[116] Cəmadius-sani ayının üçüncü günüdür[117] yəni Peyğəmbərin (s) vəfatından (s) 95 gün sonra.[118] Bu sözün istinad mənbəyi İmam Sadiqdən (ə) nəql olunan bir hədisdir.[119] Digər fikirlərə əsasən, Xanımın (ə) şəhadəti Peyğəmbərin (s) vəfatından 75 gün sonra[120] ( Cəmadiul-əvvəl ayının 13-də), Rəbius-sani ayının səkkizində,[121] Rəbius-sani ayının 13-də[122] və Ramazan ayının 3-də[123] olmuşdur.

İmam Kazim (ə) bir hədisdə həzrət Fatimənin (ə) şəhadətinə təkid etmişdir.[124] İmam Sadiqin (ə) bir hədisində Qunfuzun qılıncın qabı ilə vurduğu zərbə həzrət Fatimənin (ə) şəhadət səbəbi olaraq göstərilmişdir. Həmin zərbə Möhsinin düşməsinə , Həzrətin (ə) xəstələnməsinə və nəticədə şəhadətinə səbəb oldu.[125]

Bəzi araşdırmaçıların fikrincə, həzrət Fatimənin (ə) cənazəsinin gizlin şəkildə dəfn edilməsi haqqında etdiyi vəsiyyət Onun (ə) xilafət aparatına qarşı atdığı sonuncu siyasi addım idi.[126]

Dəfn yeri

Əsas məqalə: Həzrət Fatimənin (s) dəfn olunduğu yer

Həzrət Fatimə (ə) şəhadətindən öncə ona zülm edən və onun qəzəblənməsinə səbəb olan şəxslərin Onun (ə) cənazəsinə namaz qılmasını və onun dəfn mərasimində iştirak etməsini istəmədiyinə dair vəsiyyət etdi. Buna görə də dəfn mərasimin gizlin formada keçirilməsini və dəfn olunduğu yerin gizlin qalmasını[127] istəmişdi. Tarixçilərin sözlərinə əsasən Əli (ə) Əsma binti Ümeysin köməyi ilə öz həyat yoldaşına qüsül verdi[128] və özü Onun(ə) cənazəsinə namaz qıldı.[129] İmam Əlidən (ə) əlavə bir neçə nəfər də cənazə namazında iştirak etdi. Onların sayları və adları haqqında fikir ayrılığı vardır. Tarixi mənbələr İmam Həsəni (ə), İmam Hüseyni (ə), Abbas ibn Əbdül-Mütəllibi, Miqdadı, Salmanı, Əbuzəri, Əmmarı, Əqili, Zübeyri, Abdullah ibn Məsudu və Fəzl ibn Abbası cənazə namazında iştirak edən şəxslər olduğunu hesab etmişlər.[130]

İmam Əli (ə) dəfndən sonra, qəbrin yerinin bilinməməsi üçün qəbrin əlamətlərini aradan apardı.[131] Qəbrin dəqiq yerinin bilinməməsindən əlavə qəbrin yerləşdiyi ümumi məkanın da barəsində müxtəlif nəqllər vardır:[132]

  • Bəziləri həzrət Fatimənin (ə) dəfn yerinin Rövzətun-Nəbidə olduğunu düşünürlər.[133]
  • Bəzi mənbələr ümumi formada Bəqi qəbristanlığını həzrət Fatimənin (ə) dəfn olunduğu yer olaraq vurğulamışlar.[135]

Fəzilətləri

Şiə və əhli sünnənin hədis, təfsir və tarix mənbələrində həzrət Fatimə (ə) üçün bir çox fəzilətlər təqdim edilmişdir . Bu fəzilətlərdən bəzilərinin mənşəyi Qurandır. Təthir ayəsini və Mübahilə ayəsini buna misal göstərmək olar. Bu növ fəzilətlərdə ayələrin nazil olma səbəbi Peyğəmbərin (s) Əhli beyti (ə) barəsindədir və Fatimə (ə) də Əhli beytdən (ə) biridir. Fəzilətlərdən bir çoxu da rəvayətlərdə nəql olunmuşdur. “Bizə” hədisi və Həzrətin (ə) mühəddəsə olması kimi fəzilətlər bu qəbildəndir.

İsmət

Əllamə Məclisinin dediyinə əsasən şiələr həzrət Fatimənin (ə) isməti barəsində dəqiq aşkar şəkildə icma etmişlər.[139] Təthir ayəsi,[140] “Bizə” hədisi və Əhli beytin ismətini bildirən hədislər həzrət Fatimənin (ə) ismətinin dəlillərindən hesab olunur.[141] Təthir ayəsinə əsasən Allah Əhli beyti (ə) hər növ çirkinlik və pislikdən paklandırmağı iradə etmişdir. Bir çox şiə və əhli sünnə hədislərinə əsasən həzrət Fatimə (ə) Əhli beytin (ə) nümunələrindən biridir.[142] Həzrət Fatimənin (ə) məsum olmasının nəticəsi odur ki, Peyğəmbər (s) və İmamların (ə) ixtiyar sahibi olduğu bəzi işlərdə icazə sahibi sayılacaqdır. Buna misal olaraq, sözlərinin, davranışının, razılıq əlaməti sayılacaq sükutunun dəlil hesab edilməsini, dini məsələlərdə müraciət yeri olmasını, dini təfsir və izah etmək səlahiyyətinə malik olmasını, əməl yolunu, mövqelərinin haqq və batili ayıran olmasını həmçinin yaşayışın müxtəlif sahələrində kamil bir nümunə sayılmasını göstərmək olar.[143]

Əhli sünnənin tarix və hədis mənbələrində də Peyğəmbərin (s) təthir ayəsini şahid gətirərək öz Əhli beytini (ə), yəni Fatiməni (ə), Əlini (ə), Həsəni (ə), Hüseyni (ə) günahın bütün növlərindən pak bildiyini deyən hədislər qeyd edilmişdir.[144]

İbadət

Həzrət Fatimə (ə) Peyğəmbər (s) kimi ibadətə çox bağlı idi və öz vaxtının bir hissəsini namaz və münacata ayırırdı.[145] Bəzi mənbələrdə həzrət Fatiməyə (ə) qeybi yardımlar edildiyi barəsində məlumatlar vardır. Misal üçün, Salman Farsi Fatimənin (ə) dəyirman daşının yanında Quran oxuduğunu, dəyirman daşının isə öz-özünə fırlandığını gördüyü zaman təəccüblənir və məsələni Peyğəmbərə (s) danışır. Peyğəmbər (s) onun cavabında belə buyurur: “...Allah Cəbraili Fatimə (ə) üçün dəyirman daşını fırlatmağa göndərmişdir”.[146] Namazların uzadılması, gecə ibadəti, başqaları o cümlədən qonşular üçün dua etmək,[147] oruc tutmaq, şəhidlərin qəbrini ziyarət etmək Fatimənin (ə) xüsusiyyətlərindən bəzisdir. Əhli beytin (ə), bəzi səhabə və tabeinlərin sözlərində bu xüsusiyyətlərə təkid edilmişdir.[148] Buna görə də dua və münacat kitablarında bəzi namazlar, dualar, zikrlər həzrət Fatiməyə (ə) aid edilmişdir.[149]

Həzrət Fatimənin (ə) Allahın və Peyğəmbərin (s) yanında olan məqamı

Şiə[150] və əhli sünnə alimləri[151] Məvəddət ayəsi adı ilə məşhur olan Şura surəsinin 23-cü ayəsinə əsasən Allahın müsəlmanlara həzrət Fatiməni (ə) sevməyi əmr etdiyini bildirmişlər. Məvəddət ayəsində Peyğəmbərin (s) risalətinə mükafatın (təfsirçilərin Əhli beyt (ə) olaraq qeyd etdiyi ) Həzrətin (s) yaxınlarını sevmək və Onlarla dost olmaq olduğu vurğulanmışdır.[152] Hədislərə əsasən bu ayədə olan yaxınlar və ya müfəssirlərin dediyi kimi Əhli beyt (ə) Fatimə (ə), Əli (ə), Həsən (ə) və Hüseyndir (ə).[153] Məvəddət ayəsindən əlavə, Peyğəmbərdən bir sıra hədislər nəql edilmişdir ki, həmin hədislərə əsasən Allah həzrət Fatimənin (ə) qəzəbi ilə qəzəblənir və Onun (ə) razılığı ilə razı qalır.[154]

Seyyid Məhəmməd Mircəhani “Cənnətul-Asimət” kitabında həzrət Fatimənin (ə) yaradılışını fələklərin yaradılış səbəbi olduğunu deyən bir hədis gətirmişdir. “Ləvlak” olaraq tanınan bu hədis Peyğəmbərdən (s) nəql edilmişdir. O hədisə əsasən fələklərin yaradılışı Peyğəmbərin (s) yaradılışının girovunda, Peyğəmbərin (s) yaranması Əlinin (ə) yaradılışının girovunda, Peyğəmbər (s) və Əlinin yaranması Fatimənin (ə) yaranmasının girovundadır.[155] Bəziləri bu hədisin sənədinə irad etməklə yanaşı hədisin məzmununu yozmağın mümkün hesab etmişlər.[156]

Peyğəmbər (s) həzrət Fatiməyə (ə) çox bağlı idi və Ona (ə) başqalarından daha artıq hörmət və sevgi göstərirdi. Bizə hədisi adlı məşhur hədisdə Peyğəmbər (s) Fatiməni (ə) bədəninin bir hissəsi olaraq tanıtdırır və bildirir ki, Onu (ə) incidən hər kəs məni incitmişdir. Bu hədisi şiə alimləri arasında ilk mühəddislərdən olan Şeyx Mufid və əhli sünnə alimləri arasında Əhməd ibn Hənbəl müxtəlif formalarda nəql etmişlər.[157] İslam Peyğəmbəri (s) səfərə getdiyi zaman sonuncu sağollaşdığı şəxs həzrət Fatimə (ə) idi və səfərdən qayıdan zaman isə ilk olaraq həzrət Fatimənin (ə) görüşünə gedərdi.[158]

Qadınların ən üstünü

Şiə və əhli sünnənin nəql etdiyi çoxsaylı hədislərdə həzrət Fatimənin (ə) behişt qadınlarının ən üstünü, iki dünya qadınlarının ən üstünü və ümmətin qadınlarının ən üstünü olması gəlmişdir.[159]

Mübahilə hadisəsində seçilmiş yeganə qadın

Müsəlman qadınların arasından yalnız həzrət Fatimə (ə) Peyğəmbərin (s) Nəcran məsihiləri ilə mübahiləsində iştirak etmək üçün seçildi. Bu hadisə Mübahilə ayəsində qeyd olunmuşdur. Təfsir, hədis, tarix mənbələrinə əsasən Mübahilə ayəsi Peyğəmbər (s) Əhli beytinin (ə) fəzilət və üstünlüyü barəsində nazil olmuşdur.[160] Fatimə (ə), imam Əli (ə), imam Həsən (ə) və imam Hüseyn (ə) bu hadisədə Peyğəmbərlə (s) birgə olanlardır.[161]

Peyğəmbərin (s) nəslinin həzrət Fatimə (ə) vasitəsi ilə davam etməsi

Peyğəmbərin (s) nəslinin həzrət Fatimədən (ə) davam etməsi və şiə İmamlarının Fatimənin (ə) övladlarından seçilməsi Onun (ə) fəzilətlərindən biri olaraq vurğulanmışdır.[162] Bəzi təfsirçilər Peyğəmbərin (s) nəslinin həzrət Fatimədən (ə) davam etməsini Kövsər surəsindəki “kövsər”-in yəni çoxlu xeyirin nümunəsi hesab etmişlər.[163]

Səxavət

Həzrət Fatimənin (ə) səxavəti Onun rəftarının xüsusiyyətlərindən biri olaraq təqdim edilmişdir. O (ə) özünün Əli (ə) ilə olan müştərək yaşayışında yaxşı iqtisadi şəraitə malik olduğu zaman sadə yaşayırdı və daim ehsan edirdi.[164] Toy gecəsində özünün yeni libasını ehtiyaclı birinə verməsi,[165] ona məxsus[166] boyunbağını fəqirə bağışlaması və yeməyinin hamısını kasıba, yetimə və əsirə verməsi bu yerlərdəndir.[167] Təfsir və hədis mənbələrinin bildirdiyinə əsasən, Fatimə (ə), Əli (ə), Həsən (ə) və Hüseyn (ə) üç gün ardıcıl olaraq iftar zamanı öz yeməklərinin hamısını ehtiyaclı birinə verdikdən sonra onların barəsində “İtam” ayəsi nazil oldu.[168]

Zöhd və sadə yaşayışı

Həzrət Fatimənin (ə) cehizi on altı əşyadan və ya on doqquz əşyadan on altısı kiçik bir yaşayış üçün lazım olan azsaylı alət və əşyalardan ibarət olmuşdur. Peyğəmbər (s) həmin əşyaları görən zaman belə dua etmişdir: “ İlahi, həyatı, əşyalarının çoxu gildən hazırlanmış olanlara mübarək et”.[169]

Mühəddəsə olması

Mələklərin həzrət Fatimə (ə) ilə danışması Xanımın (ə) xüsusiyyətlərindən biridir və onun Muhəddəsə adlanmasına səbəb olmuşdur.[170] Peyğəmbərin (s) zamanında və vəfatından sonra mələklərin həzrət Fatimə (ə) ilə danışması Ona (ə) təsəlli vermək və Peyğəmbər (s) nəslinin gələcəyindən xəbər vermək üçün idi.[171] İlahi mələyin həzrət Fatiməyə (ə) danışdığı hadisələri imam Əli (ə) yazırdı və həmin yazılar həzrət Fatimənin (ə) müshəfi olaraq məşhurlaşdı.[172] Bu məlumatda yalnız bir mələyin birtərəfli olaraq danışmasına işarə olunmuşdur və həzrət Fatimə (ə) yalnız dinləyici olmuş və eşitdiyi hər şeyi imam Əli (ə) də eşitmiş və qeyd etmişdir. O mələklə görüş zamanı imam Əlinin (ə) də iştirak etməsi həzrət Fatimənin (ə) istəyinə əsasən idi. Bu istəyin səbəbi Feyz Kaşaninin Əl-Vafi kitabında dediyi fikrə əsasən təklikdə mələklə həmsöhbət olan zaman olan qorxu idi.[173] Amma Əli Əkbər Ğəffarinin və Məhəmməd Axundinin redaktə etdiyi Əl-Kafinin səhifəsinin alt hissəsində həzrət Fatimənin (ə) imam Əlidən (ə) mələyin gəldiyi zaman orda olmasını istəməyinə səbəb olaraq mələyin sözlərinin yadında qalmamasından narahat olması bildirilir.[174]

Elm və biliyi

Həzrət Fatimənin (ə) ibadət, əxlaq, həyat yoldaşı olmaq kimi müxtəlif sahələrdə nümunə sayılması onun müraciət edənlərin elmi ehtiyaclarına cavab verə bilməsi üçün xüsusi elmi ləyaqətə və biliyə sahib olmasını tələb edir.[175] Həzrət Fatimənin (ə) ziyarətnaməsinin bir hissəsində Xanıma (ə) belə salam verilir: Salam olsun sənə, ey mələklərlə həmsöhbət olan və çoxlu elmə sahib[176] olan. Həzrət Fatimənin (ə) biliyinin və sual soruşana qarşı dini əxlaq və ədəbə riayət etməsi və bənzərsiz təvazö göstərməsinin nümunəsi İmam Həsən Əskəridən (ə) nəql edilən bir hədisdə qeyd olunmuşdur. Hədisin dediyinə əsasən, bir gün bir qadın həzrət Fatiməyə (ə) dedi ki, anam gücsüz bir qadındır və namaz haqqında şəri bir məsələ ilə qarşılaşıb və cavabını soruşmaq üçün məni sizin yanınıza göndərib. Həzrət Zəhra (ə) onun sualına cavab verdi. Qadın sonra başqa bir sual soruşdu və Həzrət (ə) yenidən cavab verdi. Qadın sayı ona çatan başqa suallar soruşdu. Bu zaman qadın utandı və dedi: Sizi daha narahat etməyim. Bundan artıq sizi yormayım və əziyyət verməyim. Həzrət Fatimə (ə) belə cavab verdi: Nə sualın varsa soruş. Sonra belə əlavə etdi: Mənə de görüm, əgər bir nəfər ağır bir yükü bir yerə aparacağı halda yüz min dinar pul alacağı bir işlə razılaşarsa narahat olarmı ? Qadın Həzrətin (ə) cavabında dedi ki, xeyr. Sonra həzrət Fatimə (ə) buyurdu ki, mən cavabını verdiyim sənin hər bir sualın üçün sənin işçinəm. Bu işin Allah yanında olan mükafatı bu dünyada olanların dəyərindən daha artıqdır.[177]

Ziyarətnaməsi

Bəzi şiə mənbələrində İmam Sadiqdən (ə) həzrət Fatimə (ə) üçün ziyarətnamə qeyd olunmuşdur.[178] Ziyarətnamənin mətninə əsasən həzrət Fatimə (ə) ( dünyada ) yaranmamışdan öncə Allah tərəfindən imtahan edilmiş və bu imtahanda səbir nümayiş etdirmişdir.[179]

Bu ziyarətnamədə həzrət Fatimənin (ə) vilayətini qəbul etməyin bütün Peyğəmbərlərin (ə) və həzrət Məhəmmədin (s) vilayətini qəbul etmək və onlara itaət etmək kimi olduğu deyilmişdir.[180] Həmçinin bu ziyarətnaməyə əsasən, həzrət Fatiməyə (ə) tabe olub sabitqədəm olan şəxsin günahlardan və çirkinliklərdən paklandığı deyilir.[181]

Mənəvi irsi

Həzrət Fatimənin (ə) sözləri, ibadət, siyasət və ictimai yönlü yaşayışı Xanımdan (ə) qalan bir irs kimi müsəlmanların diqqət mərkəzində olmuşdur və müsəlmanların əsərlərində xatırlanmışdır. Fatimənin (ə) müshəfi, Fədəkiyyə xütbəsi, Fatimənin (ə) namazı və zikri Onun (ə) mənəvi irsinin bir hissəsidir.

  • Hədislər həzrət Fatimə (ə) irsinin mühüm bir hissəsidir. Bu hədislər əqidə, fiqh, əxlaq və ictimaiyyət yönlü mövzuları əhatə edir. Onun (ə) hədislərindən bir hissəsi şiə və əhli sünnə hədis kitablarında qeyd olunmuşdur və hədislərdən bir miqdarı “Müsnədi Fatimə”, “Əxbari Fatimə” adlı müstəqil kitablarda yazılmışdır. Bu musnədlərdən bəzisi zaman zaman aradan getmiş, yalnız rical, tərcümeyi-hal və kitabşünaslıq kitablarında həmin müsnədlərin ravi və müəlliflərinin adı vurğulanmışdır.[182]
  • Həzrət Fatimənin (ə) müshəfi Xanımın (ə) ilahi mələkdən eşitdiyi və imam Əlinin (ə) yazdığı məsələləri əhatə edir.[183] Şiələrin inancına əsasən həzrət Fatimənin (ə) müshəfi şiə imamlarının yanında olmuş və hər bir imam ömrünün sonunda onu növbəti imama təhvil vermişdir.[184] İmamlardan savayı heç kim o kitabı əldə etməmişdir. Bu kitab indi İmam Zamanın (ə) yanındadır.[185]
  • Fədəkiyyə xütbəsi həzrət Fatimənin (ə) xilafət və Fədəkin müsadirə edilməsi hadisəsində buyurduğu məşhur sözləridir. Fədəkiyyə xütbəsi haqqında bir neçə şərh yazılmışdır. Həmin şərhlərin çoxu həzrət Zəhranın (ə) xütbəsinin şərhi və ya Fədəkiyyə xütbəsinin digər adı olan “Lummə”-nin şərhi olaraq adlandırılmışdır.[186]
  • Xanım Zəhranın (ə) zikri Fatimənin (ə) Peyğəmbərdən (s) öyrəndiyi bir zikirdir.[187] Həzrət Fatimə (ə) bu zikri öyrəndiyi üçün çox sevindi.[188] Şiə və sünnü mənbələrində bu zikrin həzrət Fatiməyə (ə) öyrədilməsi haqqında müxtəlif məruzələr qeyd olunmuşdur və İmam Əlinin (ə) bu zikri eşitdikdən sonra onu heç bir halda tərk etmədiyi deyilmişdir.[189]
  • Tarix və hədis mənbələrində həzrət Fatiməyə (ə) aid edilən şeirlər məruzə olunmuşdur. Bu şeirlər zaman etibarı ilə iki dövrə bağlıdır: Peyğəmbərin (s) vəfatından öncəki və Həzrətin (s) vəfatından sonrakı dövrə. Fatimənin (ə) şeirləri haqqında müstəqil kitablar da çap edilmişdir.[191]

Həzrət Fatimə (ə) şiə mədəniyyətində və ədəbiyyatında

Şiələr həzrət Fatiməni (ə) özləri üçün nümunə hesab edirlər və Xanımın (ə) yolu şiə mədəniyyətində və şiələrin yaşayışında axın edir. Bunun bəzi nümunələri aşağıdakılardır:

  • Qadınlar günü: İranda xanım Zəhranın (ə) təvəllüdünün il dönümü günü ( Cəmadius-sani ayının 20-ci günü ) qadınlar günü adlandırılmışdır.[196] İran xalqı öz analarına və həyat yoldaşlarına hədiyyə verməklə bu günü qeyd edirlər.[197]
  • Bəni-Haşim küçəsinin rəmzi olaraq bərpası: Fatimiyyə günləri ilə yanaşı olaraq Bəni-Haşim küçəsi, Bəqi qəbristanlığı və həzrət Fatimənin (ə) evi rəmzi olaraq düzəldilir və insanların çoxu bu məkanlara baş çəkir.[198]
  • Teatr və təziyənin keçirilməsi: “ Su və güzgü xanımı” ,[199] “Qərib xanım”[200] adlı küçə teatrı, təziyə və səhnəciyi son illərdə həzrət Fatimənin (ə) şəhadət günlərində keçirilən xüsusi proqramlardan bəzisdir.
  • Qızlara ad qoyma: İranın rəsmi qeydiyyat üzrə idarəsinin elanına əsasən Fatimə və Zəhra adları 2016-cı ildə İranda qızlara ən çox qoyulan adların ilk onluğunda yerləşmişdir. 13 milyondan çox iranlının adı Fatimədir.[201]
  • Fatimə (ə) övladlarından sayılmaq: Şiə məzhəbləri arasında Zeydiyyə məzhəbindən olanlar imamət və rəhbərliyin həzrət Fatimə (ə) övladlarından olanlara məxsus olduğuna inanır. Buna görə də Zeydilər yalnız həzrət Fatimənin (ə) nəslindən olan şəxsə imam olaraq tabe olurdular və onun hakimiyyətini haqq hesab edirdilər.[202] Zeydilərdən əlavə öz hakimiyyətlərinin adını həzrət Fatimənin (ə) adından götürən Fatimilər öz nəsillərinin Fatimə (ə) övdladlarından olduğunu düşünürdülər.[203]

Fatimə (ə) şeir və ədəbiyyatda

Bəzi farsdilli şair və ədiblər Fatimənin (ə) barəsində ədəbiyyat mövzüsunda əsərlər yazmış və Onun (ə) barəsində şeirlər qoşmuşdur. Bəzilərinin fikrincə Fatimə (ə) barəsində ən qədim şeirin yazılması 5-ci hicri əsrinə təsadüf edir.[204] Müasir dövürdə Fatimə (ə) haqqında şeir yazmaq şairlər arasında daha geniş yayılmışdır. Fatimə (ə) haqqında şeir adı altında bu mövzuda şeir yazan şairlərin iştirak etdiyi konqresler keçirilir.[205] Fatimə (ə) haqqında yazılmış şeirlərin artması ilə bəzi ədəbiyyat və şer sahəsinin araşdırmaçıları bu mövzuda olan şeirləri Fatimənin (ə) məqam və xəttinə toxunan “dini şeirlər”-in üslublarından biri edir.[206]

Müasir ədəbiyyat yönlü əsərlər arasında “kəştiye pəhlu şekəste”, “Fatimə Fatimə əst” kitablarına işarə etmək olar. Həzrət Fatimənin (ə) məqamı haqqında yazılan şeirlər arasında Kompani ləqəbi ilə tanınan Mərhum Ayətullah Şeyx Məhəmməd Hüseyn Ğərəvi İsfəhaninin məşhur şeirinə işarə etmək olar.

Biblioqrafiya

Həzrət Fatimə (ə) haqqında əsər yazmaq hicrətin ilk əsrlərindən etibarən müsəlmanların məxsusən şiələrin diqqət mərkəzində olmuşdur.[207] Bir bölgüdə Fatimə (ə) haqqında yazılan və ya toplanan əsərləri 3 hissəyə bölmək olar: musnədlər (Həzrətə (ə) aid edilən əsərlər), mənaqib (fəzilətləri haqqında olan əsərlər) və nəhayət həyatı haqqında yazılan əsərlər.[208]

Şiələrin yazdığı müsnədlər və hədis məcmuələri arasında Təbərinin “Dəlailul-imamət” kitabı həzrət Fatimə (ə) haqqında yazılan mövcud olan ən qədim müsnəddir.[209] Şiələrin yazdığı musnədlərdən bəzisi aşağıdakılardır:

  • “Musnədu Fatimətuz-Zəhra” müəllif Əzizullah Ətarudi
  • “Musnədu Fatimətuz-Zəhra” müəllif seyyid Hüseyn Şeyxül-İslami
  • “Nəhcul-həyat” (Fatimənin (ə) sözlərinin lüğəti ) müəllif Məhəmməd Dəşti
  • “Musnəde Fateme” müəllif Məhdi Cəfəri.[210]

Mənaqib yönlü kitablar arasında aşağıdakı bir neçə kitaba işarə etmək olar:

  • “Mənaqibu Fatimətiz-Zəhra və vələdiha” müəllif Təbəri Amoli[211]
  • “Fəzaile Fatimeye Zəhra əz neqahe digəran” müəllif Nasir Məkarim Şirazi
  • “Fatemeye Zəhra əz nəzəre revayate əhle sonnət” müəllif Məhəmməd Vasif.[212]

Əhli sünnənin həzrət Fatimə (ə) haqqında yazdığı müsnədlər arasında Couhəri Bəsrinin yazdığı “ Əs-səqifə və Fədək” əsərinə, İbn Uqdə Carudinin yazdığı “ Mən ruviyə ən Fatimətə min əvladiha “ əsərinə və Darqutni Şafeinin “Musnəde Fateme” əsərinə işarə etmək olar. Mənaqib yönlü əsərlər arasından Hakim Nişapurinin yazdığı “Fəzailu Fatimətiz-Zəhra” kitabına, Cəlaləddin Siyutinin “Əssğurul-basimət fi fəzailis-səyyidət Fatimət “ əsərinə və Məhəmməd Əli Mənavinin “İthafus-sail bi ma li Fatimətə minəl-mənaqibi vəl-fəzail “ əsərini qeyd etmək olar.[213]

Əli Əkbər Rəşadın nəzarəti altında “Daneşnameye Fateme “ adlı ensiklopediya altı cilddə həzrət Fatimənin (ə) həyatı, məqamı, Xanımın (ə) əsərləri və maarifi haqqında, qadın və ailənin fiqh, hüquq və ictimaiyyət yönlü mövzularına toxunmuşdur. Bu ensiklopediya 2016-cı ildə hövzənin on yeddinci “ ilin seçilmiş kitabı “ həmayeşində seçilmişdir.[214]

Sərgi əsərləri

“ Banuye bi neşan ” adlı pyes Seyyid Hüseyn Fədaihüseynin “ Kəştiye pəhlu şekəste” kitabı əsasında yazdığə bir əsərdir. Bu pyes Fatimiyyə günləri ərəfəsində İranın müxtəlif şəhərlərində tamaşaya qoyulmuşdur.[215]

“ Banuye beheşti ” Mətna-nın yaradın nəşr etdiyi bir animeşindır. Bu animeşinda Həzrət Fatimənin (ə) şəhadəti təsvir edilmişdir.[216]

“ Banuye beheşt “ adlı kino filmi 2020-ci ildə Eli Kinqin rejisorluğu ilə yaradılmışdır və məhdud şəkildə nümayiş etdirilmişdir.[217]

İstinadlar

  1. ↑ Səduq, Əl-Əmali, h.q 1417, s.74, 187, 688, 691, 692; Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.1, s.240; Məsudi, Əsrarul-Fatimiyyə, h.q 1420, s.409
  2. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1404, c.43, s.16; İbn Şəhraşub, Əl-Mənaqib, h.q 1376, c.3, s.132
  3. ↑ İbn Səd, Ət-Təbəqatul-kübra, c.8, s.14
  4. ↑ Təbəri, Tarixut-Təbəri, h.q 1387, c.2, s.410
  5. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1404, c.43, s.92
  6. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.1, s.461
  7. ↑ Şəhidi, Zendeqaniye Həzrət Fatimə (s), h.ş 1363, s.78
  8. ↑ Əllamə Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.44, s.201
  9. ↑ Məhəllati, Rəyahinuş-şəriə, c.3, s.33
  10. ↑ Zəhəbi, Seyru ilamin-nübəla, h.q 1413, c.3, s.500
  11. ↑ Müttəqi Hindi, Kənzul-ummal, h.q 1401, c.3, s.767
  12. ↑ İbn Əsir, Əl-Kamilu fit-tarix, h.ş 1385, c.2, s.293
  13. ↑ Mufid, Əl-İrşad, h.q 1413, c.1, s.189
  14. ↑ Əmin Amili, Əyanuş-şiə, c.1, s.319
  15. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.1, s.241, hədis 5; Təbəri İmami, Dəlailul-İmamə, h.q 1413, s.134
  16. ↑ Səduq, Əl-Xisal, h.q 1403, s.404; İbn Hişam, Siyrətun-Nəbəviyyə, c.1, s.190
  17. ↑ Məhəmməd Ləbib, Ər-Rahilətul-Hicaziyyə, s.128
  18. ↑ Bir qrup mühəqqiq, Fərhəngnameye ulume Quran, h.ş 1394, c.1, s.2443
  19. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.1, s.458; Tusi, Misbahul-mutəhəccid, h.q 1411, s.793; Fəttal Nişaburi, Rövzətul-vaizin, Qum, s.143; Təbərsi, İlamul-vəra, h.q 1417, c.1, s.290; İbn Şəraşub, Mənaqibu Ali Əbi Talib, h.q 1376, c.3, s.132
  20. ↑ Mufid, Məsarruş-şiə, h.q 1414, s.54; Kəfəmi, Əl-Misbah, h.q 1403, s.512
  21. ↑ İbn Səd, Ət-Təbəqatul-kübra, c.1, s.133, c.8, s.19; Bəlazuri, Ənsabul-əşraf, h.q 1417, c.1, s.403; İbn Əbdül-Birr, Əl-İstiab, h.q 1412, c.4, s.1899
  22. ↑ Mufid, Məsarruş-şiə, h.q 1414, s.54; Tusi, Misbahul-mutəhəccid, h.q 1411, s.793
  23. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.1, s.460
  24. ↑ Təbəri, Zəxairul-üqba, h.q 1356, s.26
  25. ↑ آیا زن مسلمان امروزی می‌تواند از حضرت زهرا(س) الگو بگیرد؟, mehrkhane.com saytı
  26. ↑ İbn Səd, Ət-Təbəqatul-kübra, c.1, s.163
  27. ↑ Yaqubi, Tarixul-Yaqubi, Beyrut, c.2, s.35
  28. ↑ İbn Hənbəl, Musnədu Əhməd ibn Hənbəl, Beyrut, c.1, s.368; Hakim Nişaburi, Əl-Mustədrək, c.1, s.163
  29. ↑ Mühəqqiq Səbzəvari, Şeyx Tusi və başqa təfsirçilərin nəzərində ayələrin nazil olmasına dair çoxsaylı dəlillər, istər xass, istərsə də ümumi, h.ş 1359, s.173-174
  30. ↑ Təbatəbai, İzdivace Fatimə (s), h.ş 1393, c.1, s.128
  31. ↑ Təbəri, Zəxairul-üqba, h.q 1356, c.1, s.167; Müttəqi Hindi, Kənzul-ummal, h.q 1401, c.7, s.129
  32. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.8, s.165; Məğribi, Şərhul-əxbar, h.q 1414, c.3, s.29; Səhmi, Tarixu Circan, h.q 1407, s.171
  33. ↑ Təbatəbai, İzdivace Fatimə (s), h.ş 1393, c.1, s.128
  34. ↑ İrbili, Kəşful-ğummə, h.q 1405, c.1, s.363; Xarəzmi, Əl-Mənaqib, h.q 1411, s.343
  35. ↑ Nəsai, Əs-sunənul-kübra, h.q 1411, c.5, s.143; Hakim Nişaburi, Əl-Mustədrək, c.2, s.167-168
  36. ↑ Təbəri İmami, Dalailul-İmamə, h.q 1413, s.82
  37. ↑ Xarəzmi, Əl-Mənaqib, h.q 1411, s.343
  38. ↑ İbn Səd, Ət-Təbəqatul-kübra, c.1, s.133, c.8, s.19
  39. ↑ Tusi, Əl_Əmali, h.q 1414, s.39
  40. ↑ Səduq, Əl-Əmali, h.q 1417, s.653; İrbili, Kəşful-ğummə, h.q 1405, c.1, s.364
  41. ↑ Mufid, Əl-İxtisas, h.q 1414, s.148
  42. ↑ Mufid, Əl-İxtisas, h.q 1414, s.148
  43. ↑ Tusi, Əl_Əmali, h.q 1414, s.40
  44. ↑ Təbərani, Əl-Mucəmul-kəbir, h.q 1415, c.10, s.156; Xarəzmi, Əl-Mənaqib, h.q 1411, s.336
  45. ↑ İbn Əsir, Əsədul-ğabə, c.5, s.517
  46. ↑ İrbili, Kəşful-ğummə, h.q 1405, c.1, s.358
  47. ↑ Təbəri, Dəlailul-İmamə, h.q 1413, s.88-90; Xarəzmi, Əl-Mənaqib, h.q 1411, s.335-338
  48. ↑ Təbəri İmami, Dalilul-İmamə, h.q 1413, s.88-90; Xarəzmi, Əl-Mənaqib, h.q 1411, s.335-338
  49. ↑ İbn Həcər Əaqəlani, Təhzibut-təhzib, h.q 1404, c.12, s.391; Məqrizi, İmtaul-əsma, h.q 1420, c.1, s.73; Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.8, s.340
  50. ↑ Tusi, Əl-Əmali, h.q 1414, s.43; Təbəri, Bəşarətul-Mustafa, h.q 1420, s.410
  51. ↑ İbn Şəhraşub, Əl-Mənaqib, h.q 1376, c.3, s.131
  52. ↑ Xarəzmi, Əl-Mənaqib, h.q 1411, s.268-271
  53. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1404, c.43, s.192, 199; Cuhəri Bəsri, Əs-Səqifə və Fədək, h.q 1413, s.64
  54. ↑ Tusi, Əl-Əmali, h.q 1414, c.1, s.95; Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1404, c.43, s.56-57; Səduq, Əl-Əmali, h.q 1417, s.552
  55. ↑ İbn Səd, Ət-Təbəqatul-kübra, c.8, s.25
  56. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1404, c.43, s.72
  57. ↑ Xarəzmi, Əl-Mənaqib, h.q 1411, s.268
  58. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1404, c.43, s.379
  59. ↑ Himəyri Qumi, Qurbul-İsnad, h.q 1413, s.52
  60. ↑ Təbəri, Dəlailul-İmamə, h.q 1413, s.140-142
  61. ↑ Ənsari Zəncani, Əl-Musuətul-kübra, h.q 1428, c.17, s.429
  62. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1404, c.43, s.134
  63. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1404, c.43, s.198
  64. ↑ İbn Əsakir, Tarixu Mədinəti Dəməşq, h.q 1415, c.13, s.163-173
  65. ↑ Zəhəbi, Seyru ilamin-nübəla, h.q 1413, c.3, s.280
  66. ↑ İbn Səd, Ət-Təbəqatul-kübra, c.1, s.133, c.8, s.465
  67. ↑ İbn Əsakir, Tarixu Mədinəti Dəməşq, h.q 1415, c.69, s.176
  68. ↑ Mufid, Əl-İrşad, h.q 1413, c.1, s.355
  69. ↑ Şəhristani, Əl-Miləlu vən-nihəl, h.q 1422, c.1, s.57; Zəhəbi, Seyru ilamin-nübəla, h.q 1413, c.15, s.578; Məsudi, İsbatul-vəsiyyət, h.q 1417, s.154 və 155; Hilali, Əsrare Ali Muhəmməd, h.ş 1378, s.231
  70. ↑ İbn Səd, Ət-Təbəqatul-kübra, c.2, s.238; Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.3, s.228
  71. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.1, s.241
  72. ↑ Mufid, Əl-Muqniə, h.q 1410, s.289 və 290; Seyyid Mürtəza, Əş-Şafi, h.q 1410, c.4, s.101; Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1404, c.29, s.124; İrbili, Kəşful-ğummə, h.q 1421, c.1, s.353-364
  73. ↑ Cuhəri Bəsri, Əs-Səqifə və Fədək, h.q 1413, s.63; İbn Əbil-Hədid, Nəhcül-bəlağənin şərhi, h.q 1378, c.2, s.47
  74. ↑ İbn Əbi Şeybə, Əl-Musənnəf, h.q 1409, c.8, s.572
  75. ↑ Cuhəri Bəsri, Əs-Səqifə və Fədək, h.q 1413, s.72-73
  76. ↑ Təbərsi, Əl-İhticac, h.q 1386, c.1, s.109
  77. ↑ Təbəri İmami, Dəlailul-İmamə, h.q 1413, s.134
  78. ↑ Təbərsi, Əl-İhticac, h.q 1386, c.1, s.108
  79. ↑ İbn Şəhraşub, Əl-Mənaqib, h.q 1376, c.3, s.137
  80. ↑ Şübeyri, Şəhadəte Fatimə (s), s.347
  81. ↑ Hilali, Əsraru Ali Muhəmməd (s), h.ş 1378, s.231; Tusi, Misbahul-mutəhəccid, h.q 1411, s.793; Təbəri İmami, Dəlailul-İmamə, h.q 1413, s.134; Təbərsi, İlamul-vəra, h.q 1417, c.1, s.300
  82. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.1, s.458; Təbəri İmami, Dəlailul-İmamə, h.q 1413, s.136; Təbərsi, İlamul-vəra, h.q 1417, c.1, s.290
  83. ↑ Təbərsi, İlamul-vəra, h.q 1417, c.1, s.290
  84. ↑ «كاتب المسيحي: الزهراء عارضت الظلم وانتفضت لحماية سياسة الحق الإلهي»
  85. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1404, c.2, s.96; İbn Kəsir, Əs-Siyrətun-Nəbəviyyə, h.q 1396, c.3, s.58
  86. ↑ Vaqidi, Əl-Məğazi, c.1, s.290
  87. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1404, c.20, s.245
  88. ↑ Vaqidi, Əl-Məğazi, c.2, s.635
  89. ↑ Fərəhməndpur, Siyreye siyasiye Fatimə (s), s.309-316
  90. ↑ Yaqubi, Tarixul-Yaqubi, c.2, s.124
  91. ↑ Əmini, Əl-Ğədir, c.1, s.33
  92. ↑ İbn Qüteybə, Əl-İmamə vəs-siyasə, h.ş 1380, s.29 və 30
  93. ↑ Cuhəri Bəsri, Əs-Səqifə və Fədək, h.q 1413, s.109
  94. ↑ Cuhəri Bəsri, Əs-Səqifə və Fədək, h.q 1413, s.109
  95. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.1, s.543
  96. ↑ Mufid, Əl-İxtisas, h.q 1414, s.184, 185; Hələbi, Əs-Siyrətul-Hələbiyyə, h.q 1400, c.3, s.488
  97. ↑ Təbəri İmami, Dəlailul-İmamə, h.q 1413, s.110-121
  98. ↑ Bəhram, Fəaliyyəthaye ictimaiye zənan əz didqahe fiqh və hüquq, s.118
  99. ↑ Yaqubi, Tarixul-Yaqubi, c.2, s.124; İbn Kəsir, Tarixu İbn Kəsir, h.q 1358, c.5, s.266; İbn Hişam, Siyrətun-Nəbəviyyə, c.2, s.656
  100. ↑ Əskəri, Səqifə: Bərresiye nəhveye şeklgiriye hokumət pəs əz peyambər, h.ş 1387, s.99
  101. ↑ İbn Qüteybə, Əl-İmamə vəs-siyasə, h.ş 1380, c.1, s.30
  102. ↑ Əndəlosi, Əl-Əqdul-fərid, h.q 1409, c.5, s.13
  103. ↑ Yaqubi, Tarixul-Yaqubi, c.2, s.105
  104. ↑ İbn Əbil-Hədid, Nəhcül-bəlağənin şərhi, h.q 1378, c.2, s.21
  105. ↑ Təbəri İmami, Dəlailul-İmamə, h.q 1413, s.134; Səduq, Məanil-əxbar, h.ş 1379, s.206
  106. ↑ Hilali, Əsraru Ali Muhəmməd (s), h.ş 1378, s.231
  107. ↑ Hilali, Əsraru Ali Muhəmməd (s), h.ş 1378, s.231; Amili, Rənchaye Həzrət Zəhra (s), h.ş 1382, c.2, s.350-351
  108. ↑ Təbəri İmami, Dəlailul-İmamə, h.q 1413, s.134
  109. ↑ Buxari, Səhih-Buxari, h.q 1401, c.5, s.82
  110. ↑ İbn Qüteybə, Əl-İmamə vəs-siyasə, h.ş 1371, c.1, s.31
  111. ↑ İbn Qüteybə, Əl-İmamə vəs-siyasə, h.ş 1371, c.1, s.31
  112. ↑ Təbərsi, Əl-İhticac, h.q 1386, c.1, s.108
  113. ↑ Təbərsi, Əl-İhticac, h.q 1386, c.1, s.109
  114. ↑ Tusi, Misbahul-mutəhəccid, h.q 1411, c.2, s.793; Təbəri İmami, Dəlailul-İmamə, h.q 1413, s.134
  115. ↑ Şəhidi, Zendeqaniye Fatimeye Zəhra (s), h.ş 1363, s.154
  116. ↑ Şübeyri, Şəhadəte Fatimə (s), s.347
  117. ↑ Tusi, Misbahul-mutəhəccid, h.q 1411, c.2, s.793; Təbəri İmami, Dəlailul-İmamə, h.q 1413, s.134; Təbərsi, İlamul-vəra, h.q 1417, c.1, s.300
  118. ↑ Təbərsi, İlamul-vəra, h.q 1417, c.1, s.300
  119. ↑ Təbəri İmami, Dəlailul-İmamə, h.q 1413, s.134; İrbili, Kəşful-ğummə, h.q 1421, c.1, s.427
  120. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.1, s.241, 458
  121. ↑ İbn Şəhraşub, Əl-Mənaqib, h.q 1376, c.3, s.132
  122. ↑ İbn Şəhraşub, Əl-Mənaqib, h.q 1376, c.3, s.132
  123. ↑ İrbili, Kəşful-ğummə, h.q 1405, c.2, s.125
  124. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.1, s.458
  125. ↑ Təbəri, Dəlailul-İmamə, h.q 1413, s.135
  126. ↑ Fərəhməndpur, Siyreye siyasiye Fatimə (s), c.2, s.315
  127. ↑ Səduq, İləluş-şəraye, h.ş 1385, c.1, s.185; İbn Şəhraşub, Əl-Mənaqib, h.q 1376, c.3, s.137
  128. ↑ Bəlazuri, Ənsabul-əşraf, c.2, s.34; Təbəri, Tarixul-uməmi vəl-muluk, h.q 1403, c.2, s.473-474
  129. ↑ İrbili, Kəşful-ğummə, h.q 1405, c.2, s.125
  130. ↑ Hilali Amiri, Kitabu Səlim ibn Qeys, h.q 1420, s.393; Təbərsi, İlamul-vəra, h.q 1417, c.1, s.300; Səduq, Əl-Xisal, h.q 1403, s.361; Tusi, İxtiyaru mərifətir-rical, h.q 1404, c.1, s.33-34
  131. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1404, c.43, s.193
  132. ↑ Təbərsi, İlamul-vəra, h.q 1417, c.1, s.300
  133. ↑ Təbəri Amili, Dəlailul-İmamə, h.q 1413, s.136
  134. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.1, s.461
  135. ↑ İbn Əbdül-Vəhhab, Uyunul-Mucizat, Qum, s.55
  136. ↑ Təbəri, Tarixut-Təbəri, h.q 1387, c.11, s.599
  137. ↑ Vaqidi, Əl-Məğazi, c.4, s.33
  138. ↑ نجمی، «قبر فاطمه(س) یا قبر فاطمه بنت اسد», ensani.ir saytı
  139. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1404, c.29, s.335
  140. ↑ Seyyid Mürtəza, Əş-Şafi, h.q 1410, c.4, s.95; İbn Şəhraşub, Əl-Mənaqib, h.q 1376, c.3, s.112
  141. ↑ Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.29, s.335
  142. ↑ Təbərsi, Əl-İhticac, h.q 1386, c.1, s.215; Siyuti, Əd-Durrul-mənsur, h.q 1404, c.5, s.198
  143. ↑ Kafi və Şəfiiyan, "İsməte Fatimə (s)", s.72
  144. ↑ İbn Mərdviyyə, Mənaqibu Əli ibn Əbi Talib, h.q 1424, s.305; Siyuti, Əd-Durrul-mənsur, h.q 1404, c.5, s.199; İbn Kəsir, Əl-Bidayə vən-nəhayə, h.q 1408, c.2, s.316
  145. ↑ Qəzvini, Fatimeye Zəhra əz viladət ta şəhadət, s.131-132; Tusi, Əl-Əmali, h.q 1414, s.528
  146. ↑ İbn Şəhraşub, Əl-Mənaqib, h.q 1376, c.3, s.116-117
  147. ↑ Səduq, İləluş-şəraye, h.ş 1385, c.1, s.182
  148. ↑ İbn Şəhraşub, Əl-Mənaqib, h.q 1376, c.3, s.119
  149. ↑ İbn Tavus, Cəmalul-usbə, h.ş 1371, s.72; Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.3, s.343; Seyyid ibn Tavus, Muhəcud-dəəvat, h.q 1411, s.139-142
  150. ↑ Təbərsi, Məcməul-bəyan, h.ş 1372, c.9, s.43
  151. ↑ Zəməxşəri, Əl-Kəşşaf, h.q 1407, c.4, s.219-220; Fəxr Razi, Ət-Təfsirul-kəbir, h.q 1420, c.27, s.595
  152. ↑ Təbərsi, Məcməul-bəyan, h.ş 1372, c.9, s.43-44; Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1417, c.18, s.46-47
  153. ↑ Zəməxşəri, Əl-Kəşşaf, h.q 1407, c.4, s.219-220; Fəxr Razi, Ət-Təfsirul-kəbir, h.q 1420, c.27, s.595; Əbul-Futuh Razi, Rəvzul-cinan, h.ş 1375, c.17, s.122; Təbərsi, Məcməul-bəyan, h.ş 1372, c.9, s.43-44; Bəhrani, Əl-Burhan, h.q 1416, c.4, s.815; Siyuti, Əd-Durrul-mənsur, h.q 1404, c.6, s.7
  154. ↑ Hakim Nişaburi, Əl-Mustədrək, c.3, s.154
  155. ↑ Mircəhani, Cunnətul-asimə, h.q 1398, s.148
  156. ↑ گفت‌وگو با آیت الله‌العظمی شبیری زنجانی, jamaran.ir saytı
  157. ↑ Mufid, Əl-Əmali, h.q 1414, s.260; Tusi, Əl-Əmali, h.q 1414, s.24; İbn Hənbəl, Musnədu Əhməd ibn Hənbəl, Beyrut, c.4, s.5
  158. ↑ Əllamə Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.43, s.86
  159. ↑ Səduq, İləluş-şəraye, h.q 1385, c.2, s.182; Təbəri İmami, Dalailul-İmamə, h.q 1413, s.82; İbn Hənbəl, Musnədu Əhməd ibn Hənbəl, Beyrut, c.3, s.80; Buxari, Səhih-Buxari, Beyrut, c.4, s.183; Muslim Nişaburi, Səhih-Muslim, Beyrut, c.7, s.143-144
  160. ↑ İbn Kəsir, Təfsirul-Quranil-əzim, h.q 1412, c.1, s.379; Bəlaği, Huccətut-təfasir, h.q 1386, c.1, s.268; Tirmizi, Sunənut-Tirmizi, h.q 1403, c.4, s.293-294
  161. ↑ İbn Əsir, Əl-Kamilu fit-tarix, h.ş 1385, c.2, s.293; Zəməxşəri, Əl-Kəşşaf, h.q 1407, c.1, s.368; Fəxr Razi, Ət-Təfsirul-kəbir, h.q 1420, c.8, s.247
  162. ↑ Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1417, c.20, s.370-371
  163. ↑ Təbatəbai, Əl-Mizan, h.q 1417, c.20, s.370-371; Məkarim Şirazi, Nümunə təfsiri, h.ş 1374, c.27, s.371; Fəxr Razi, Ət-Təfsirul-kəbir, h.q 1420, c.32, s.313; Bəyzavi, Ənvarut-tənzil, h.q 1418, c.5, s.342; Nişaburi, Təfsiru Ğəraibil-Quran, h.q 1416, c.6, s.576
  164. ↑ Təbərsi, Məkarimul-əxlaq, h.q 1392, c.94-95
  165. ↑ Mərəşi Nəcəfi, Şərhu İhqaqil-həqq, c.19, s.114
  166. ↑ Təbəri, Bəşarətul-Mustafa, h.q 1420, s.218-219
  167. ↑ İrbili, Kəşful-ğummə, h.q 1405, c.1, s.169
  168. ↑ Tusi, Ət-Tibyan, h.q 1409, c.10, s.211; Zəməxşəri, Əl-Kəşşaf, h.q 1407, c.4, s.670; Fəxr Razi, Ət-Təfsirul-kəbir, h.q 1420, c.30, s.746-747
  169. ↑ Muhəddis İrbili, Kəşful-ğummə, c.2, s.1072
  170. ↑ Səduq, İləluş-şəraye, h.ş 1385, c.1, s.182
  171. ↑ İbn Şəhraşub, Mənaqibu Ali Əbi Talib, h.q 1376, c.3, s.116
  172. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.1, s.240-241
  173. ↑ Feyz Kaşani, Vafi, h.q 1406, c.3, s.581
  174. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.1, s.240
  175. ↑ Cəvadi Amuli, Fatimə usveye bəşər, h.ş 1397, s.231
  176. ↑ Şeyx Tusi, Təhzibul-əhkam, h.ş 1365, c.6, s.10
  177. ↑ Əllamə Məclisi, Biharul-ənvar, h.q 1403, c.2, s.3
  178. ↑ Şeyx Hurr Amili, Vəsailuş-şiə, h.q 1409, c.14, s.368; Şeyx Tusi, Təhzibul-əhkam, h.ş 1365, c.6, s.9
  179. ↑ Şeyx Hurr Amili, Vəsailuş-şiə, h.q 1409, c.14, s.368; Ali Rəsul, Əsrare vucude Həzrət Zəhra (s), s.167
  180. ↑ Şeyx Hurr Amili, Vəsailuş-şiə, h.q 1409, c.14, s.368; Ali Rəsul, Əsrare vucude Həzrət Zəhra (s), s.167
  181. ↑ Şeyx Hurr Amili, Vəsailuş-şiə, h.q 1409, c.14, s.368; Ali Rəsul, Əsrare vucude Həzrət Zəhra (s), s.167
  182. ↑ Məmuri, Ketabşenasiye Fatimə (s), c.2, s.561-563
  183. ↑ Kuleyni, Əl-Kafi, h.ş 1363, c.1, s.241
  184. ↑ Səffar, Bəsaiurud-dərəcat, h.q 1404, s.173-181
  185. ↑ Ağabozorq Tehrani, Əz-Zəriə, h.q 1403, c.21, s.126
  186. ↑ Ağabozorq Tehrani, Əz-Zəriə, h.q 1403, c.8, s.93; c.13, s.224
  187. ↑ Səduq, Mən la Yəhzuruhul-fəqih, h.q 1404, c.1, s.320-321; Buxari, Səhih-Buxari, h.q 1401, c.4, s.48 və 208
  188. ↑ Səduq, İləluş-şəraye, h.ş 1385, c.2, s.366
  189. ↑ İbn Hənbəl, Musnədu Əhməd ibn Hənbəl, Beyrut, c.1, s.107
  190. ↑ Seyyid ibn Tavus, Cəmalul-usbə, h.ş 1371, s.70 və 93
  191. ↑ Alimi, Əşare Fatimə (s), c.3, s.110-120
  192. ↑ Mufid, Əl-İrşad, h.q 1413, c.2, s.284
  193. ↑ Səduq, Əl-Muqənnə, h.q 1415, s.302; Şəhristani, Ər-Rövzəul-bəhiyyə, h.q 1410, c.5, s.344
  194. ↑ «ماجرای تعطیل شدن روز شهادت حضرت زهرا(س)», farsnews.com saytı
  195. ↑ فاطمیه درقم ؛ پیاده روی دو تن از مراجع تقلید تا حرم, iribnews.ir saytı
  196. ↑ آیین‌نامه‌های مصوب شورای فرهنگ عمومی, farhang.gov.ir saytı
  197. ↑ ۱۵ پیشنهاد برای هدیه روز مادر
  198. ↑ نمایشگاه کوچه‌های بنی‌هاشم, mashreghnews.ir saytı
  199. ↑ اجرای نمایشنامه بانوی آب و آیینه, İqna.ir saytı
  200. ↑ نمایش بانوی غریب‌نشین, İqna.ir saytı
  201. ↑ «فاطمه نام بیش از ۱۳ میلیون بانوی ایرانی», sabteahval.ir saytı
  202. ↑ Əhməd ibn Həsən, Misbahul-ulum, m.1999, s.23-24
  203. ↑ ربانی گلپایگانی، علی، فاطمیان و قرامطه, hawzah.net saytı
  204. ↑ مرتضی امیری اسفندقه در گفت‌وگو با تسنیم: ما حسین فهمیده‌های شعر فاطمی هستیم, tasnimnews.com saytı
  205. ↑ کنگره «شعر فاطمی» برگزار شد, isna.ir saytı
  206. ↑ مرتضی امیری اسفندقه از شعر فاطمی میگوید, shahrestanadab.com saytı
  207. ↑ Məmuri, Ketabşenasiye Fatimə (s), c.2, s.561
  208. ↑ Məmuri, Ketabşenasiye Fatimə (s), c.2, s.561
  209. ↑ Məmuri, Ketabşenasiye Fatimə (s), c.2, s.563; Təbəri, Dəlailul-İmamə, h.q 1413, s.65-76
  210. ↑ Məmuri, Ketabşenasiye Fatimə (s), c.2, s.564
  211. ↑ Ağabozorq Tehrani, Əz-Zəriə, h.q 1403, c.22, s.332
  212. ↑ Məmuri, Ketabşenasiye Fatimə (s), c.2, s.567
  213. ↑ Məmuri, Ketabşenasiye Fatimə (s), c.2, s.562-567
  214. ↑ «دانشنامه فاطمی(س)»، وبگاه پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی.
  215. ↑ مصاحبه با خبرگزاری مهر درباره بانوی بی‌نشان, mehrnews.com saytı
  216. ↑ انیمیشن "بانوی بهشتی", dana.ir saytı
  217. ↑ «بانوی بهشت به نویسندگی یاسر الحبیب اکران می‌شود...», dinonline.com saytı

Ədəbiyyat

  • İbn Əbil-Hədid, Əbu Hamid Əbdül-Həmid, Nəhcül-bəlağnin şərhi, Təhqqi: Məhəmməd Əbül-fəzl İbrahim, Misir, 1-ci çap, h.q 1378
  • İbn Əbil-Hədid, İzəddin, Nəhcül-bəlağnin şərhi, Təhqqi: Məhəmməd Əbül-fəzl İbrahim, h.q 1378
  • İbn Şeybə Kufi, Abdullah ibn Məhəmməd, Əl-Musənnəf, Beyrut, Darul-fikir, h.q 1409
  • İbn Əsir, Əli ibn Məhəmməd, Əsədul-ğabə, Tehran, İsmailiyyan nəşri
  • İbn Əsir, Əl-Kamil fit-tarix, Beyrut, Darul-sadir, h.q 1385
  • İbn Həcər Əsqəlani, Əhməd ibn Əli, Təhzibul-təhzib, Beyrut, Darul-fikir, h.q 1404
  • İbn Səd, Məhəmməd ibn Səd, Ət-Təbəqatul-kübra, Təhqiq: Əbdül-Qadir Əta, Beyrut, 1-ci çap, h.q 1410
  • İbn Səd, Məhəmməd ibn Səd, Ət-Təbəqatul-kübra, Darul-sadir
  • İbn Şəhraşub, Məhəmməd ibn Əli, Mənaqibu Ali Əbi Talib, Əl-Məktəbətul-Heydəriyyə, h.q 1376
  • İbn Əbdül-Birr, Yusif ibn Abdullah, Beyrut, Darul-cəbəl, h.q 1412
  • İbn Əsakir, Əli ibn Həsən, Tarixu Mədinəti Dəməşq, Təhqiq: Əli Şiri, Beyrut, Darul-fikir, h.q 1415
  • İbn Qüteybə, Əbu Məhəmməd Abdullah ibn Həsən, Əl-İmamə vəs-siyasə, Tehran, h.ş 1380
  • İbn Kəsir, İsmail ibn Ömər, Əl-Bidayətu vən-nəhayə, Təhqiq: Əli Şiri, h.q 1408
  • İbn Kəsir, İsmail ibn Ömər, Tarixu ibn Kəsir, Misir, h.q 1351 \ 1358
  • İbn Kəsir, İsmail ibn Ömər, Təfsirul-Quranil-Əzim, Beyrut, Darul-mərifə, h.q 1412
  • İbn Hişam, Əbu Məhəmməd Əmdül-Məlik ibn Hişam, Beyrut, Darul-mərifət
  • Əbul-futuh Razi, Hüseyn ibn Əli, rəvzul-cinan, Məşhəd, Astane Qodse Rəzəvi, h.ş 1375
  • «اجرای نمایشنامه بانوی آب و آیینه»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ انتشار: ۱۸-۰۲-۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش., iqna.ir saytı
  • Əhməd ibn Hənbəl, Musnədu Əhməd ibn Hənbəl, Beyrut, Daru sadir
  • İrbili, Əli ibn İsa, Kəşful-ğummə, Qum, 1-ci çap, h.q 1421
  • Ağabozorq Tehrani, Məhəmməd Həsən, Əz-Zəriə, Beyrut, h.q 1403
  • Ali Rəsul, Əsrare vucude Həzrət Zəhra (s), h.ş 1387
  • Əmin Amili, Möhsin, Əyanuş-şiə, Beyrut, Darut-taruf
  • Bəhrani, Seyyid Haşim Hüseyni, Əl-Burhan, Tehran, Bunyade Besət, h.q 1416
  • Bəhrani, Seyyid Haşim Hüseyni, Ğayətul-məram, Təhqiq: Seyyid Əli Aşur, Qum, h.q 1413
  • Buxari, Məhəmməd ibn İsmail, Səhih-Buxari, Darul-fikir, h.q 1401
  • Bəlazuri, Məhəmməd ibn Yəhya, Ənsabul-əşrafŞ Qum, Hikmət nəşri, h.q 1386
  • Bəlaği, Seyyid Əbdül-Höccət, Huccətut-təfasir, Qum, Hikmət nəşri, h.q 1386
  • http://kermanshah.farhang.gov.ir/fa/ghavaninvamoghararat/ghnashr آیین‌نامه‌های مصوب شورای فرهنگ عمومی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی کرمانشاه، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.], farhang.gov.ir
  • آیا زن مسلمان امروزی میتواند از حضرت زهرا(س) الگو بگیرد؟، پایگاه خبری تحلیلی مهرخانه، تاریخ انتشار: ۱۱-۰۲-۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۷-۱۲-۱۳۹۵ش., mehrkhane.com saytı
  • Bəhram, فعالیت‌های اجتماعی زنان از دیدگاه فقه و حقوق, noormags.ir
  • ۱۵ «پیشنهاد برای هدیه روز مادر»، پایگاه اینترنتی بیتوته، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش., beytoote.com saytı
  • Tirmizi, Məhəmməd ibn İsa, Sunənut-Tirmizi, Təhqiq: Əbdül-Vəhhab Əbdül-Lətif, Beyrut, Darul-fikir, h.q 1403
  • Tehrani, Müctəba, Tehran, h.ş 1387
  • Bir qrup mühəqqiq, Fərhəngnameye ulume Quran, Qum, h.ş 1394
  • Cavadi Amuli, Abdullah, Fatimə (s) usveye bəşər, Təhqiq: Mehdi Ağayi, Qum, İsra nəşri, h.ş 1397
  • Cuhəri Bəsri, Əhməd ibn Əbdül-Əziz, Əs-Səqifə və Fədək, Təhqiq: Məhəmməd Hadi Əmini, Beyrut, h.q 1413
  • Hakim Nişaburi, Məhəmməd ibn Abdullah, Əl-Mustədrək, Təhqiq: Yusif Mərəşi, Beyrut, Darul-mərifət
  • Hələbi, Əli ibn Burhan, Əs-Siyrətul-Hələbiyyə, Beyrut, Darul-mərifət, h.q 1400
  • Xarəzmi, Muvəffəq ibn Əhməd, əl-Mənaqib, Təhqiq: Malik Mahmudi, Qum, İslami nəşr, h.q 1411
  • «ده نام نخست برای دختران و پسران ایرانی»، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: ۱۵-۰۲-۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش., farsnews.com saytı
  • ربانی گلپایگانی، «علی، فاطمیان و قرامطه»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ انتشار : ۱۳۸۵/۵/۴، تاریخ بازدید: ۱۳۹۵/۱۲/۰۶., hawzah.net saytı
  • Şəhristani, Məhəmməd ibn Əbdül-Kərim, Əl-Miləlu vən-nihəl, Təhqiq: Məhəmməd Seyyid Gilani, Beyrut, Darul-mərifə, h.q 1422
  • Şəhid Sani, Zeynuddin ibn Əli Amili, Ər-Rövzətul-bəhiyyə, Qum, Davəri nəşri, h.q 1410
  • Şəhidi, Seyyid Səfər, Zendeqaniye Fatimeye Zəhra (s), Tehran, h.ş 1409
  • Şeyx Hürr Amili, Məhəmməd ibn Həsən, Vəsailuş-şiə, Qum, Alul-Beyt (ə) müəssisəsi, h.q 1409
  • Səduq, Məhəmməd ibn Əli ibn Babaveyh, Məanil-əxbar, Qum, İslami nəşr müəssisəsi, h.ş 1379
  • Səduq, Məhəmməd ibn Əli ibn Babaveyh, İləluş-şəraye, Təhqiq: Məhəmməd Sadiq Bəhrul-ulum, əl-Məktəbətul-Heydəriyyə, h.q 1385
  • Səduq, Məhəmməd ibn Əli ibn Babaveyh, Əl-Əmali, Əl-Besət, h.q 1417
  • Səduq, Məhəmməd ibn Əli ibn Babaveyh, Əl-Xisal, Təhqiq: Əli Əkbər Ğəffari, Qum, İslami nəşr, h.q 1403
  • Səduq, Məhəmməd ibn Əli ibn Babaveyh, Əl-Muqənnə, İmam Hadi (ə) müəssisəsi, h.q 1415
  • Səduq, Məhəmməd ibn Əli ibn Babaveyh, Mən la Yəhzuruhul-fəqih, Təhqiq: Əli Əkbər Ğəffari, Qum, h.q 1404
  • Səffar, Məhəmməd ibn Həsən, Bəsairud-dərəcat, Təhqiq: Mirza Möhsin Kuçe Baği, Tehran, h.q 1404
  • Təbatəbai, Seyyid Məhəmməd Möhsin, Əl-Mizan, Qum, islami nəşr, h.q 1417
  • Təbərsi, Əhməd ibn Əli, əl-İhticac, Təhqiq: Məhəmməd Baqir Xorasan, Darun-Numan, h.q 1386
  • Təbərsi, Fəzl ibn Həsən, Məkarimul-əxlaq, Qum, h.q 1392
  • Təbərsi, Fəzl ibn Həsən, İlamul-vəra, h.q 1417
  • Təbərsi, Fəzl ibn Həsən, Məcməul-bəyan, Tehran, Xosrov nəşri, h.ş 1372
  • Təbəri İmami, Məhəmməd ibn Cərir, Dəlailul-İmamə, Qum, Əl-Besət müəssisəsi, h.q 1413
  • Təbəri, Əhməd ibn Abdullah, Zəxairul-üqba, Qahirə, h.q 1356
  • Təbəri İmami, Məhəmməd ibn Cərir, Tarixu Təbəri, Təhqiq: Məcid Əbül-fəzl, Beyrut, 2-ci çap, h.q 1387 \ m. 1967
  • Təbəri İmami, Məhəmməd ibn Cərir, Tarixul-uməmi vəl-muluk, Beyrut, h.q 1403
  • Təbəri, Məhəmməd ibn Əbil-Qasim, Bəşarətul-Müstafa, Təhqiq: Cavad Qəyyumi, Qum, İslami nəşr müəssisəsi, h.q 1420
  • Tusi, Məhəmməd ibn Həsən, Misbahul-mutəhəccid, Beyrut, Fiqhuş-şiə müəssisəsi, h.q 1411
  • Tusi, Məhəmməd ibn Həsən, İxtiyaru mərifətir-rical, Təhqiq: Seyyid Mehdi Rəcai, Qum, h.q 1404
  • Tusi, Məhəmməd ibn Həsən, Əl-Əmali, Təhqiq: Əl-Besət müəssisəsi, Qum, Darus-səqafət, h.q 1414
  • Tusi, Məhəmməd ibn Həsən, Təhzibul-əhkam, Tehran, Darul-kutubil-İslamiyyə, h.q 1407
  • Tusi, Məhəmməd ibn Həsən, Ət-Tibyan, Təhqiq: Əhməd Qüseyr Amili, h.q 1409
  • Alimi, Seyyid Əli Rza, Əşare Fatimə (s), Tehran, 1-ci çap, h.ş 1393
  • Əskəri, Səqifə: Bərresiye nəhveye şeklgiriye hokumət pəs əz peyambər, Qum, h.ş 1387,
  • Fəttar Nişaburi, Məhəmməd ibn Həsən, Rövzətul-vaizin, Qum
  • Fəxr Razi, Məhəmməd ibn Ömər, Ət-Təfsirul-kəbir, Beyrut, h.q 1420
  • Fərhəndpur, Fəhmiyyə, Siyreye siyasiye Fatimə (s), TEhran, 1-ci çap, h.ş 1393
  • Qəzvini, Məhəmməd Kazim, Fatimeye Zəhra əz viladət ta şəhadət, Tərcümə: Əli Kərəmi, Mürəza, h.ş 1384
  • «كاتب المسيحي: الزهراء عارضت الظلم وانتفضت لحماية سياسة الحق الإلهي», alkawthartv.ir saytı
  • «گفتگو با آیت الله‌العظمی شبیری زنجانی»، سایت جماران، تاریخ ثبت: ۱۴-۰۱-۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹-۱۱-۱۳۹۵ش., jamaran.ir saytı
  • «ماجرای تعطیل شدن روز شهادت حضرت زهرا(س)»، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: ۰۵-۰۲-۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش, farsnews.com saytı
  • Kuleyni, Məhəmməd ibn Yaqub, Əl-Kafi, Təhqiq: Əli Əkbər Ğəffari, Tehran, Darul-kutubil-İslamiyyə, h.ş 1363
  • Müttəqi Hindi, Kənzul-ummal, Beyrut, Ər-Risalə müəssisəsi, 5-ci çap, h.q 1401
  • Məclisi, Biharul-ənvar, Təhqiq: Şeyx Əbdüz-Zəhra Ələvi, Beyrut, Darur-Rza
  • Mərəşi Nəcəfi, Seyyid Şəhabuddin, Şərhu ihqaqil-həqq, Qum, Ketabxaneye Mərəşi Nəcəfi
  • Muslim, Nişaburi, Səhih Muslim, Beyrut, Darul-fikr
  • Məmuri, Əli, Ketabşenasiye Fatimə (s), Tehran, 1-ci çap, h.ş 1393
  • Məğribi, Qazi Numan ibn Məhəmməd Təmimi, Dəaimul-İslam, Təhqiq: Asif Feyzi, Qahirə, Darul-məarif, h.q 1383
  • Mufid, Məhəmməd ibn Numan, Əl-Muqniə, Qum, İslami nəşr müəssisəsi, 2-ci çap, h.q 1410
  • Mufid, Məhəmməd ibn Numan, Əl-İxtisas, Təhqiq: Əli Əkbər Ğəffari, Qum, İslami nəşr, h.q 1414
  • Mufid, Məhəmməd ibn Numan, Əl-İrşad, Qum, h.q 1413
  • Mufid, Məhəmməd ibn Numan, Əl-Əmali, Təhqiq: Əli Əkbər Ğəffari, Beyrut, Darul-mufid, h.q 1414
  • Mufid, Məhəmməd ibn Numan, Məsarruş-şiə, Təhqiq: Mehdi Nəcəf, Beyrut, Darul-Mufid, h.q 1414
  • Məqrizi, Əhməd ibn Əli, İmtaul-Əsma, Təhqiq: Məhəmməd Numeysi, Beyrut, Darul-kutubil-İslamiyyə, h.q 1420
  • Məkarim Şirazi, Nasir, Nümunə təfsiri, Tehran, Darul-kutubil-İslamiyyə, h.ş 1374
  • Mir Cəhani, Seyyid Məhəmməd Həsən, Cunnətul-asimə, Tehran, h.q 1398
  • «نمایش بانوی غریب‌نشین»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ انتشار: ۲۷-۰۱-۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش., iqna.ir saytı
  • «نمایشگاه کوچه‌های بنی‌هاشم»، خبرگزاری مشرق، تاریخ انتشار: ۲۷-۰۱-۱۳۹۱ش تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش., mashreghnews.ir saytı
  • Nişaburi, Həsən ibn Məhəmməd, Təfsiru ğəraibil-Quran, Beyrut, Darul-kutubil-elmiyyə, h.q 1416
  • Vaqidi, Məhəmməd ibn Ömər, Əl-Məğazi, Beyrut, h.q 1409
  • Hilali Amiri, Səlim ibn Qeys, Əsraru Ali Rəsul, Tərcümə: İsmail Ənsari Zəncani, Qum, əl-Hadi nəşri, 5-ci çap, h.ş 1378
  • Yaqubi, Əhməd ibn İshaq, Tarixu Yaqubi, Daru Sadir, Beyrut

Xarici keçid

Mənbə — "https://az.wikishia.net/w/index.php?title=Həzrət_Fatimə_(ə)&oldid=18613"